Alþýðublaðið - 11.11.1989, Blaðsíða 4

4
Laugardagur 11. nóv. 1989
FRÉTTASKÝRING
Fiskeldisfyrirtækin þutu upp á iá-
einum arum eins og gorkulur á
haug. Nú er komið aö skuldaskil-
um. Gjaldþrotunum er alls ekki
lokið. En þótt greinin í heild
standi illa eru þó til fiskeldisfyrir-
tæki sem standa tiltölulega
traustum fótum.

1
j/. T ; ■
i
Fiskeldi erfjárfrek atvinnsutarfsemi. Þar liggja miklir peningari steynsteypu og flóknum dæiubúnaöi svo nokkuð
sé nefnt.
„GORKÚLUftVINTÝRie"
Reynslan er stundum dýrkeypt. íslandslax hf. kostaði
hún lífið. Ástæðurnar fyrir gjaldþrotinu virðast einkum vera
tvenns konar. Annars vegar ýmis tæknileg áföll sem heim-
færa má undir reynsluleysi, — hins vegar óblítt efnahags-
umhverfi, einkum á árinu 1988. íslandslax er hins vegar frá-
leitt eina fiskeldisfyrirtækið sem farið hefur á höfuðið hér-
lendis og fleiri virðast á leiðinni. En er þá íslenska fiskeldis-
ævintýrinu lokið? Sennilega er of snemmt að fullyrða það.
Sjókvíaeldið virðist þannig standa betur en hinar svo-
nefndu landeldisstöðvar og eldri og minni stöðvar munu
einnig skár staddar en þær sem nýrri eru og stærri. Engu að
síður er ástandið alvarlegt.
Fiskeldið íslenska ber mörg ein-
kenni þess sem kalla mætti „gor-
kúluævintýri". Þessi atvinnugrein
var nánast óþekkt fyrir 10 árum
eða svo en á þessum áratug hafa
fiskeldisfyrirtækin sprottið upp
eins og gorkúlur á haug. í sam-
ræmi við öra fjölgun þessara fyrir-
tækja hefur það verið vinsæl skoð-
un. einkum eftir að þrengja tók að
greininni, að menn hafi ekki sést
fyrir í upphafi, gert sér kolrangar
hugmyndir um verðlagsþróun á
heimsmarkaði og bjartsýni keyrt
úr hófi á öllum sviðum. Hrak-
spárnar virðast vera að rætast um
þessar mundir. Nú þegar hefur
meira en 10. hvert fyrirtæki í þess-
ari grein annaðhvort vera orðið
gjaldþrota eða hafa fengið
greiðslustöðvun.
íslandslax var tilraun
Stærsta fyrirtækið í þessari ný-
útsprungnu atvinnugrein, Islands-
lax hf., náði rétt um 5 ára aldri. Eft-
ir á að hyggja virðist óneitanlega
hafa verið ráðist í mikið. Það er
auðvelt að segja nú, að bjartsýnin
hafi kannski verið óþarflega mikil.
Islandslax var á sínum tíma braut-
ryðjandi í nýjum aðferðum og því
má segja að stofnendur fyrirtækis-
ins hafi þar með lagt út eins í kon-
ar tilraunastarfsemi.
Það er einkenni tilrauna að fyr-
irfram eru niðurstöðurnar ekki
þekktar. Hluta af erfiðleikum Is-
landslax má líka rekja til þeirra
óvissuþátta sem lagt var upp með,
ef marka má orð eigendanna í fjöl-
mörgum viðtölum við fjölmiðla
undanfarna daga. Byggingar-
kostnaður íslandslax varð meiri
en áætlað var í upphafi og að hluta
til mun mega rekja þetta til til-
raunakostnaðar við hönnun kerja.
Á tímabili bar líka á sjúkdómum
og vanþrifum, talsvert umfram
það sem búist hafði verið við.
Þetta dró úr vaxtarhraða og hafði
þannig talsverð efnahagsleg áhrif.
I þessu sambandi má líka nefna að
dælukerfi stöðvarinnar reyndist
ekki fullkomlega vandanum vaxið
og einnig af þeim sökum uxu laxa-
seiðin síður en ráð var fyrir gert.
ísfandslax átti sem sagt við ýmis
tæknileg vandamál að glíma á
fyrstu árunum. Forsvarsmenn
stöðvarinnar halda því hins vegar
fram að þessi vandamál séu nú úr
sögunni og þegar á heildina er lit-
ið hafi tilraunin með íslandslax
tekist.
Tækinilegu vandamálin eru þó
bara önnur hlið málsins. Ýmis ut-
anaðkomandi áhrif höfðu líka sin
áhrif. Þannig má trúlega meta lok-
un norska seiðamarkaðarins á sín-
um tíma á hátt i 150 milljónir i
mínus. Hæpin gengisskráning
hafði ennfremur sín áhrif hér eins
og gagnvart öllum öðrum útflutn-
ingi.
Norskt fyrirtæki átti 49% í ís-
landslaxi. Svo virðist sem íslensku
eigendurnir hafi bundið miklar
vonir við reynslu Norðmannanna
og kunnáttu í fiskeldi, en þær von-
ir hafi að mestu brugðist. Dr. Öss-
ur Skarphéðinsson, fiskeldisfræð-
ingur, gengur svo langt í viðtali við
nýútkomið Þjóðlíf að fullyrða að
Norðmenn hafi ekki hundsvit á
strandeldi og hafi ekki verið góðir
í seiðaeldi, sem Össur segir skýra
hvers vegna þeir hafi á sinum tíma
þurft að kaupa seiði héðan.
Laxastofninn sem notaður hefur
verið til eldis hjá íslandslaxi, var
fluttur inn frá Noregi og hefur ver-
ið í sóttkví í kerjunum um nokk-
urra ára skeið. Þessi stofn þykir
hafa ýmsa kosti og nefna má að
laxinn frá Islandslaxi selst á yfir-
verði í Japan. Það er því trúlega of
snemmt að gera því skóna að fisk-
eldisker fyrirtækisins muni í fram-
tíðinni standa auð og grotna niður,
þótt íslandslax sé nú gjaldþrota.
Hitt virðist miklu trúlegra að
þarna muni í framtíðinni verða
rekið blómlegt fiskeldisfyrirtæki í
höndum nýrra eigenda, hvort sem
þeir eigendur verða Sambandið
og dótturfyrirtæki þess eða ein-
hverjir aðrir.
Fleiri gjaldþrot á leiðinni
Slík framtíðarsýn er þó háð al-
mennri framtíð fiskeldisins hér á
landi. Sú framtíð virðist um þessar
mundir ekki tiltakanlega björt. Að
slepptum pappírsfyrirtækjum og
því sem manna í milli er kallað
„balaeldi", má segja að starfandi
séu kringum 80 fyrirtæki í fiskeldi
og eru þá hafbeitarstöðvarnar
taldar með. Á þessu ári og því síð-
asta hafa 9 fyrirtæki ýmist verið
lýst gjaldþrota eða fengið greiðslu-
síöðvun. Að fjölda til er þetta
meira en tiunda hvert fyrirtæki.
Össur Skarphéðinsson segist, í áð-
urnefndu viðtali, eiga von á því að
gjaldþrotin haldi áfram. Hann
bætir því við að greinin komist
ekki á fæturna fyrr en búið sé að
skera burtu verulegan hluta fjár-
magnskostnaðarins.
Friðrik Sigurðsson, hjá Lands-
sambandi fiskeldis- og hafbeitar-
stöðva, er á sömu skoðun og Össur
um áframhaldandi gjaldþrot: „Það
eru fleiri gjaldþrot á leiðinni,
næstu mánuðina", sagði hann í
samtali við Alþýðublaðið í gær,
„en ég hef hins vegar ekki trú á því
að greinin sé að fara lóðrétt á
hausinn, eins og stundum heyrist."
Friðrik sagðist óttast að gjaldþrot
einstakra fyrirtækja í fiskeldi bitn-
aði á öðrum. Hann nefndi sérstak-
lega staðgreiðslu fóðurs í þessu
sambandi, en flest fóðurfram-
leiðslufyrirtæki munu nú krefjast
staðgreiðslu í fóðurviðskiptum.
Staðreyndin mun raunar sú að
fiskeldisfyrirtækin í landinu eru
afar misvel stödd. Til eru fiskeldis-
fyritæki sem standa tiltölulega
traustum fótum. Af stærri og
þekktari fyrirtækjum mun í þessu
sambandi mega nefna fyrirtæki
eins og ísnó og Laxalón. í heild er
nú talið að skuldir greinarinnar
nemi um 6 milljörðum króna og
komið hefur fram að 5 til 6 fyrir-
tæki beri á bakinu helminginn af
þessum skuldabagga. Samkvæmt
þessu skiptast þeir þrír milljarðar
sem þá eru eftir á 70—75 fyrir-
tæki. Að meðaltali skuldar þá
hvert þessara fyrirtækja um 40
milljónir, sem tæpast getur talist
óhóflegt miðað við hversu fjárfrek
þessi grein er.
Mikill fjármagnskostnaður
En hver skyldi vera skýringin á
þessari misjöfnu afkomu fiskeldis-
fyrirtækja? Skýringarnar eru vafa-
laust margar. Fjármagnskostnað-
urinn er liður sem margir til-
greina. Það hefur löngum viljað
brenna við á Islandi að fram-
kvæmdagleðin beri menn ofur-
liði, þannig að gleymist að hugsa
fyrir því að greiða þurfi lánsfé til
baka. Þessi hugsunarháttur var í
raun góður og gildur á íslandi
lengi fram eftir síðasta áratug, en
svo ótrúlegt sem það virðist, er
engu líkara en fjöldi íslendinga
hafi enn ekki áttað sig til fulls á
áhrifum hárra raunvaxta. Því má
raunar ekki gleyma í þessu sam-
bandi að raunvextir hafa hækkað
töluvert mikið á þessum áratug.
Slík vaxtahækkun getur auðveld-
lega kollvarpað, jafnvel skynsam-
legum fjárhagsáætlunum. Það
gildir því um fiskeldið rétt eins og
aðrar greinar að þau fyrirtæki sem
lagt hafa upp vel birg af eigin fjár-
magni, sleppa betur frá fjármagns-
kostnaðinum en hin sem frá upp-
hafi byggðu tilveru sína að mestu
leyti á lánsfé.
Öfugt við loðdýraræktina, er
ekki hægt að segja að menn hafi
verið ginntir hópum saman út í
fiskeldi. Banka- sjóðakerfið hefur
verið fremur tregt til að veita fisk-
eldisfyrirtækjum fyrirgreiðslu og
tregða bankanna til að taka fyrir-
tæki í þessari grein í viðskipti,
stendur ýmsum fyrirtækjum veru-
lega fyrir þrifum. Á hinn bóginn
verður laxeldið að sæta verð-
sveiflum á erlendum mörkuðum,
rétt eins og loðdýraræktin. Þeim
sem lagt hafa út í fiskeldi á síðustu
árum hefur stundum verið legið á
hálsi fyrir að gera ekki ráð fyrir
verðlækkun í kjölfar aukins fram-
boðs.
Norski seiðamarkaðurinn
Fyrst á annað borð er verið að
velta fyrir sér ástæðum fyrir
slæmri stöðu fiskeldisins, má ekki
gleyma því áfalli sem greinin varð
fyrir þegar norski seiðamarkaður-
inn lokaðist fyrirvaralaust eins og
hendi væri veifað. Mörg hérlend
fyrirtæki byggðu tilveru sína að
stórum hluta á þessum markaði og
þegar innflutningur seiða til Nor-
egs var bannaður, lentu menn
eðlilega í vandræðum. Einhverju
af þeim seiðum sem alin höfðu
verið til sölu á Noregsmarkað, var
fleygt, en í allmörgum tilvikum
var ráðist í að stækka fiskeldis-
stöðvarnar til að geta alið seiðin,
eða a.m.k. hluta þeirra upp í slátr-
unarstærð. Slík uppbygging kost-
aði auðvitað óhemju fjármagn
sem í flestum tilvikum varð að
taka að láni. Afleiðingarnar af
þessu eru nú að koma i ljós.
Traustustu fyrirtækin lifa
Að öllu samanlögðu verður ekki
betur séð en gjaldþrot fiskeldisfyr-
irtækja muni halda áfram. Þeir
viðskiptavinir fiskeldisfyrirtækj-
anna sem ekki hafa veð fyrir lán-
um sínum munu sjálfsagt tapa
stórfé. Rétt eins og í öðrum grein-
um munu þó hin traustari fyrir-
tæki lifa kreppuna af.
Hér í upphafi var talað um „gor-
kúluævintýri". Líkt og gerist í nátt-
úrunni, virðist nú komið að því að
„gorkúlurnar" breytist i „púður-
kerlingar".