Alþýðublaðið - 08.12.1990, Qupperneq 4

4
Laugardagur 8. desember 1990
MMMBLMÐ
Armúli 36 Sími 681866
Útgefandi: Blaö hf.
Framkvæmdastjóri: Hákon Hákonarson
Ritstjóri: Ingólfur Margeirsson
Fréttastjóri: Jón Birgir Pétursson
Auglýsingastjóri: Hinrik Gunnar Hilmarsson
Dreifingarstjóri: Siguröur Jónsson
Setning og umbrot: Leturval, Ármúla 36
Prentun: Oddi hf.
Áskrifarsími er 681866
Áskriftargjald 1100 kr. á mánuði.
í lausasölu 75 kr. eintakið
STAFAR LÝÐRÆÐINU
HÆTTA AF AFÞREYINGU?
Ríkissjónvarpiö sýndi fyrr í vikunni athyglisverða
gamanmynd eftir ítalska kvikmyndaleikstjórann
Maurizio Nichetti. Kvikmyndin fjallaði í gamansöm-
um tón um leikstjóra sem verður vitni að því að metn-
aðarfull kvikmynd hans í anda nýraunsæisstefnunnar
ítölsku er sýnd í sjónvarpi og sífellt rofin með auglýs-
ingum. Að lokum ruglast persónur kvikmyndarinnar
og auglýsinganna saman og koma fram í auglýsinga-
myndunum og kvikmyndinni á víxl. Inn í söguþráðinn
er einnig fléttað venjulegu sjónvarpskvöldi í lífi fjöl-
skyldu þar sem heimilisfólkið laétur sjónvarpssend-
inguna ganga sem bakgrunnsstef við öll önnur verk
og annir á heimilinu.
Þessi gamansama ádeilumynd sýnir í hnotskurn
árekstra lista og skrums í hinu erilsama neysluþjóðfé-
lagi. Launþegarnir og neysluþrælarnir hafa lítinn tíma
aflögu til annars en áreynslulítillar afþreyingar, oftast
fyrir framan sjónvarpsskerminn sem fyllir kvöldið af
innantómu iðnaðarskemmtiefni. Huglæg efni, svo
sem listgreinar eða upplýsing, fá hvergi rúm. Hinar
daglegu þarfir, raunverulegarog ímyndaðar, eru orðn-
ar svo fyrirferðarmiklar, að enginn tími er í raun af-
gangs til að sinna andlegum þörfum mannsins. Að
lokum skrælna hinar andlegu þarfir og eftir situr nú-
tímamaðurinn í streitu afkomunnar og horfir tómum
augum á sjónvarpsskjáinn í tómstundum sínum.
íslendingar eru engin undantekning hvað þetta varð-
ar. Vinnuþrælkun er meiri hérlendis en víða í ná-
grannalöndunum. Samfara vinnuþrælkun hefur al-
þjóðlegur skemmtanaiðnaður hellst yfir okkur gegn-
um sjónvarpsmiðla. Ekki einungis eru tvær sjón-
varpsstöðvar starfandi hérlendis, heldur hefur orðið
sprengjuaukning í gervihnattamóttöku fyrirsjónvarp,
sem enn hefur aukið framboðið. Eða hvað? Er fram-
boðið ekki í raun svo keimlíkt, að um stigsmun sé að
ræða fremur en eðlismun?
Erokkurhætta búin af einhliða afþreyingu? Svariðer
bæði neitandi og játandi. Neitandi að því leyti, að ef
einstaklingarnir hafa menntun, vilja og frumkvæði
geta þeir náð sér í þá afþreyingu, upplýsingu og listir
sem þeir sjálfir vilja. Framboðið er nóg ef menn vilja
leggja það á sig að leita hlutina uppi. Svarið er hins
vegar játandi ef gengið er út frá að einstaklingar séu
framtakslausir þiggjendur. Samfélagsgerðin ræður
auðvitað miklu um heildarmyndina.
w
Islenskt samfélag er vinnuþjóðfélag. Vegna fámenn-
is, hárra neytendakrafna og dýrtíðar, verða íslending-
ar að vinna mikið til að endar nái saman. Brenglað
efnahagsumhverfi; verðbólga, gengisfellingar, vaxta-
hækkanir og verðhækkanir ásamt litlum hagvexti,
hafa einkennt þjóðfélag okkar í áratugi. Hin efnahags-
lega firring hefur sett einkenni sín á íslenskar sálir.
Samkvæmt eðli og hefðum eru íslendingar einstak-
lingshyggjumenn. Síðari tímar, og einkum hverfult
efnahagslegt umhverfi, hafa gert íslendinga æ meira
að fjölhyggjumönnum, semjlelta sveiflur efnhagslífs-
ins í von um betri afkomu/
■■■■■■■■■■
Fjölhyggjan hefur einnig tekið á sig skýrari mynd í af-
þreyingunni. Hinarfáu stundir sem afgangs eru í sól-
arhringnum eftirað vinnu lýkur, fara í svefn og afþrey-
ingu. En einmitt vegna þess að íslenskt samfélag set-
ur háar lífsgæðakröfur og krefst mikillar starfsorku,
eru launþegarnir og neysluþrælarnir sjaldnast í stakk
búnir að sýna frumkvæði til afla sér þroska eða upp-
lýsingar í frístundum.
Afleiðingin verður sú, að launþeginn verður fram-
takslaus þiggjandi. Hann týnist í sjónvarpsstöðvun-
um, myndbandaleigunum, bjórkránum eða á öðrum
torgum sem standa breið og opin; áreynslulaus inn-
göngu. Og líkt og ítalska kvikmyndalistaverkið sem
sífellt var fleygað með innihaldslausum auglýsingum,
verður starfsævi einstaklinga fleyguð innantómri af-
þreyingu. Einstaklingur sem eyðir lífsafli sínu í innan-
tómri launavinnu og forheimskandi af þreyingu verð-
ur ekki aðeins fátækur í andanum, heldur missir hann
einnig dómgreind til að skynja milli veruleika og
óraunveruleika, lygi og sannleika. Sá einstaklingur
berst með straumnum og verður auðveldlega fórnar-
lamb þeirra lífsskoðana sem sterkustu fjölmiðlarnir
halda að honum. Að því leytinu til stafar lýðræðinu
hætta af innantómri afþreyingu í vinnuþjóðfélagi.
HUGMYNDAFRÆÐI
Á HELJARÞRÖM
— Eru hugsjónirnar fyrir bí?
Á sjötta tug aldarinnar héldu margir fræðimenn
þvi fram að hugmyndafræðin hefði runnið skeið sitt
á enda. Stjórnmál eru ekki lengur spurning um
stórasannleik heldur að finna greiðar leiðir að settu
marki. „Hugmyndafrœðin er dauð," sagði félags-
fræðingurinn Daniel Bell i samnefndi bók. Og
sænski stjórnmálamaðurinn Staffan Burenstam
Lindner boðaði „þjánustulýðrœði". Flokkarnir
boða ekki lengur heimssýnir heldur keppast um að
veita umbjóðendum sinum sem besta þjónustu sagði
Sviinn.
Tæknihyggja og siðferði
Gegn þessum tækniræðislega
hugsunarhætti reis títtnefnd sex-
tíuogátta-kynslóð. Forsprakkar
hennar bentu á að hugmynda-
fræðileysan sjálf væri hugmynda-
fræði. Og einn helsti hugsuður
kynsióðarinnar, Jíirgen Haber-
mas, sagði að tækni og vísindi
væru orðin að hugmyndafræði en
meginstoð þessarar hugmynda-
fræði er sú skoðun að við getum
einungis rætt af skynsamlegu viti
um tæki, aldrei takmark. Spurn-
ingar um siðferðilegt réttmæti eru
að mati tæknihyggjumanna hand-
an skynsamlegrar rökræðu. Vöxt-
ur tæknihyggjunnar er órjúfan-
lega tengdur hnignun opinberrar
umræðu segir Habermas. Lýðræð-
ið er orðið að „klapplýðræði" og
klappstýrurnar eru pólitíkusar,
verkalýðsforingjar, peningamenn
og auglýsingameistarar allra-
handa.
Athyglivekjandi er að frjáls-
hyggjumaður eins og Hayek er
ekki síður andsnúinn tæknihyggj-
unni en Habermas. Og þótt „ný-
frjálshyggjan" hafa að mörgu leyti
verið viðbragð við áreiti sextíuog-
áttafólksins þá eru nýfrjálshyggju-
menn engir unnendur hugmynda-
fræðileysunnar. Þeir telja einstakl-
ingsfrelsi markmið í sjálfu sér,
heilög réttindi sem alls ekki má
traðka á, þótt almannaheill sé í
húfi. Galli frjálshyggjumanna er
svo sá að þeir eru tvíbentir í af-
stöðu sinni til hugmyndarinnar
um möguleika á skynsamlegri
rökræðu um siðferði. Hayek talar
tii dæmis.eins og siðferðilegt rétt-
mæti sé áðeins spurning um hug-
lægt mat hvers og eins. Og þótt Ro-
bert Nozick hafi skrifað þykkan
doðrant þar sem siðferðilegt rétt-
mæti frjálshyggju er boðað er
hann samt á báðum áttum um
hvort eiginlega sé hægt að komast
að skynsamlegum niðurstöðum
um þessi mál. Hann lætur sér
nægja að vísa til innsæisbundins
skilnings okkar á vissum siðferði-
legum hugmyndum og segir að ef
við tökum hugmyndir um ein-
staklingsfrelsi og réttlæti alvar-
lega þá hljótum við að aðhyllast
einhvers konar frjálshyggju. Hab-
ermas hefur það altént fram yfir
þessa menn að hafna siðferðilegri
sjálfdæmishyggju afdráttarlaust.
En á hinn bóginn býður vinstri
maðurinn Habermas ekki upp á
neinn pólitískan kost, gagnstætt
frjálshyggjumönnunum sem
a.m.k. vita hvað þeir vilja.
Krankleiki________________
hugmyndanna
En hvað segir nú veruleikinn
napri um hugmyndir frjálshyggj-
unnar? Enginn vafi er á því að lífs-
kjör þeirra verst settu versnuðu í
stjórnartíð Margrétar Thatchers í
Englandi. Og sömu sögu er að
segja um ástandið í Bandaríkjun-
um eftir áratugar frjálshyggju.
Ekki bætir úr skák að opinber
skuldasöfnun hefur aukist all-
verulega í stjórnartíð þeirra Bush
og Reagans og atvinnuleysi er
snöggtum meira á Bretlandi í dag
en það var þegar Magga tók við
völdum. En auðvitað hafa þessar
stjórnir látið ýmislegt gott af sér
leiða, t.d. hefur hlutfall þeirra
Breta, sem eiga eigið húsnæði
aukist úr 50% í 67%. En í öllum
megindráttum virðast „afreks-
verk“ Thatchers og bandarískra
repúblikana fremur veikja frjáls-
hyggjuna en hitt.
Það er reyndar athyglisvert að
Thatcher fellur skömmu eftir fall
kommúnistastjórnanna í Austur-
Evrópu. Og A-Evrópa stefnir hrað-
byri í átt að einhvers konar vest-
rænu hagkerfi, ekki til sósíalism-
ans voöasanna eins og vestrænir
kommar vonuðu.
En er mönnum þá ekki einboðið
að feta einstigið milli frjálshyggju
og sósíalisma, veg hins blandaða
hagkerfis? Sá er galli á gjöf Njarð-
ar að blandan og velferðarríkið
eru í djúpri kreppu, skattar að
sliga þegna kratismans og vöggu-
stofusósíalisminn kominn að fót-
um fram.
Og þá eru græningjarnir einir
eftir. Víst er um að við verðum að
„grænka" ef við viljum lífi halda.
En boðskapur öfgafullra græn-
ingja er fáránlega rómantískur og
stór hluti þeirra eins og melónur,
grænir að utan en rauðir að innan.
Hreyfing ungra „húsnema" (BZ-
ere) virðist hafa einhver tengsl við
græningja ,en það er athyglisvert
að þessi nýja kynslóð róttæklinga
virðist ekki hafa nein ákveðin
markmið, engar hugsjónir aðrar
en að slást við lögguna. Þannig
eru húsnemar spéspegilmynd
jappana hugsjónasnauðu.
Lokaord_____________________
Hugmyndafræðin reis upp frá
dauðum á sjöunda tug aldarinnar.
En margt bendir til þess að hún sé
á hraðri leið í gröfina aftur. Ósagt
skal látið hvort hána beri að syrgja
eður ei en tækifærið notað til að
minna á spekimál meistara Bob
Dylans „you don’t need no weat-
hermen to tell you where the wind
blows".
Guð er dauður, Marx látinn,
Thatcher lifandi lík og ég tekinn
að gerast hallur úr heimi.
Stefán Snævarr
skrifar