Alþýðublaðið - 30.04.1993, Blaðsíða 3

Föstudagur 30. apríl 1993
3
MA
Dœmisögur handa (fullorðnum) börnum
eftir Jón Baldvin Hannibalsson
formann Alþýöuflokksins - Jafnaðarmannaflokks íslands
1.
Er ekki í lagi að segja stutta dæmisögu að
vestan, í tilefni l. maí - og leggja svolítið út
af henni?
Þetta var á 8. áratugnum. Karl faðir minn
var loksins sestur í helgan stein á áttræðis-
aldri, hvíldinni feginn. Eftir hálfa öld á hin-
um pólitíska vfgvelli væru flestir löngu
dauðir á hans aldri, - eins og þeir segja um
Mótsart - en ekki hann. Hann var enn í fullu
fjöri, andlega og líkamlega.
Þá bar ógæfu að höndum. Skólastjóri
Gagnfræðaskólans á ísafirði fórst í bílslysi.
Forstöðumenn skólans voru í öngum sínum.
Loks brugðu þeir á það ráð að leita til síns
gamla skólastjóra og biðja hann að snúa aft-
ur; taka aftur við skólastjóm í sínum gamla
skóla, það sem eftir lifði vetrar. Það varð úr.
Sá gamli tók við eftir áramótin. Um hátíð-
amar hafði það dregið til tíðinda að skíðasei
nemenda og sumarathvarf kennara, Birki-
hlíð, hafði verið brotið og bramlað. Rúður
hreinsaðar út, eins og eftir vélbyssuskothríð
og annað eftir því. Lögreglan kvað upp þann
úrskurð að hér hefðu drukknir menn verið á
ferð. Lengra náðu rannsóknir hennar ekki.
Gamli skólastjórinn greip til sinna ráða.
Honum varð tíðförult um ganga og kennslu-
stofur; sást víða taka nemendur tali. Hann
var að kynna sér hagi nemenda og aðstæður.
Smám saman komst hann á snoðir um,
hverjir væm valdir að ódæðinu. Það voru
nemendur í efsta bekk. Uppivöðslusamir
peyjar, sem héldu að þeir væm herjans karl-
ar.
Gamli skólastjórinn taldi sig ekki þurfa
að leita til lögreglu. A réttum tíma boðaði
hann til fundar með óknyttastrákum og for-
eldrunt þeirra. Þar kom tali þeirra að spell-
virkjamir tóku að sér að koma skálanum í
samt lag og foreldrar samþykktu að borga
reikninginn vegna efnis og aðfanga.
Gamla manninum var það ofarlega í huga
að skálinn hafði verið reistur í sjálfboða-
vinnu kennara og nemenda á kreppuámn-
um. Þeir höfðu borið efniviðinn á sjálfum
sér, sementspoka og burðarbjálka, þótt um
vegleysur væri að fara og reist skálann sam-
eiginlega - í sjálfboðavinnu og kauplaust.
Þetta var nú á kreppuárum. Menn gerðu
ekki miklar kröfur.
Með þetta í huga hefur gamli maðurinn
sjálfsagt talið auðsótt að fá kennarana til að
skipta með sér verkum við að verkstýra
spellvirkjunum, meðan skálanum yrði kom-,
ið í samt lag. En hann átti eftir að komast að
því fullkeyptu. Kennarar voru að vísu reiðu-
búnir að taka verkið að sér en í reikning upp
á nætur- og helgidagavinnu. Það gekk
hvorki né rak í samningum.
Samningsaðilar töluðu greinilega ekki
sama tungumálið. Sá gamli talaði um þegn-
skap og sjálfboðavinnu. Kennaramir töluðu
tungu kjarabaráttunnar um launaflokka, um-
samda vinnuskyldu og framfærslukostnað í
velferðarþjóðfélaginu. Að lokum slitnaði
upp úr samningaviðræðum og verkið var
boðið út lægstbjóðanda meðal iðnaðar-
manna.
Eg get ekki neitað því að þegar ég heyrði
af þessum viðskiptum gamla verkalýðsleið-
togans, í hlutverki skólastjórans, og kennar-
anna í nafni stéttarfélagsins - hafði ég
lúmskt gaman af. Næst þegar ég hitti gamla
manninn að máli spurði ég ísmeygilega,
hvemig honum gengi að koma vitinu fyrir
kaupkröfuliðið? Það rumdi eitthvað í hon-
um. Eg vitnaði í Biblíuna og sagði: Verður
er verkamaðurinn launanna. Hann gaf lítið
fyrir mínar Biblíuskýringar.
Seinna stríddi ég honum varlega með
þessari sögu. Sagði sem svo að íþessari litlu
dæmisögu hefði hann horfst í augu við af-
leiðingar eigin gerða, kaupkröfu undir verk-
fallshótun í hálfa öld. „Það var lífsbaráttan
þá“, sagði hann fastmæltur með þungri
áherslu á þátíðina í var. Ég fann að honum
mislíkaði dæmisagan og felldi því talið. En
ég hef stundunr sagt hana síðan og spurt:
Hvað hafði breyst? Mannlegt eðli? Aðstæð-
umar? Hugsunarhátturinn? Eða er það ekki
svo að tímamir breytast og mennimir með.
En þegar mennimir breytast ekki með er það
kallað tímaskekkja.
Jón Baldvin Hannibalsson, utanríkisráðhrrra.
2.
Er nokkuð fleira að segja um þessa dæmi-
sögu? Það er hverjum og einum í sjálfsvald
sett. En setjum hana í samhengi við aðra
dæmisögu, ekki óskylda. Maður heitir
Kjell-Olov Feldt. Hann lenti í þeirri ógæfu
að vera fjármálaráðherra sænskra sósíal-
demókrata í nokkmm ríkisstjómum á ámn-
um 1982 - 1990. Hann hefur skrifað píslar-
,óTOrrizflr>i? 1
sögu sína á bók sem ég las um jólin.
Feldt var það sem við köllum eðalkrati.
Hann var alinn upp í hreyfingunni. Verka-
lýðshreyfingin og flokkurinn vom eitt. Sam-
eiginlega vom þau hin mikla umbótahreyf-
ing, sem hafði skapað sænska velferðarríkið
og allur heimurinn öfundaði. Því virtist eng-
in takmörk sett, sem hreyfingin gat gert fyr-
ir sitt fólk. Kaupið hækkaði, vinnutíminn
styttist, fæðingarorlofið lengdist og náði til
beggja kynja, veikindadögunum fjölgaði,
bamabætumar hækkuðu. dagvistarheimil-
unum fjölgaði; þeim fjölgaði sífellt sem
vom í skólum eða á dvalarheimilum, þeim
sem unnu fækkaði.
Þetta gekk fínt þangað til aumingja Feldt
varð fjármálaráðherra Hann átti sumsé að
skaffa peningana til þess að unnt væri að
lengja orloftð og hækka bætumar. En hvar
átti hann að taka peningana? Milli 60-70%
af þjóðarframleiðslu Svía var þegar komið í
fjárhirslur ríkis og sveitarfélaga. Launa-
kostnaður "sænskra fyrirtækja var orðinn
miklu hærri en keppinautanna. Sænskar
gæðavömr - stolt þjóðarinnar - seldust orðið
treglega í útlöndum. Þær þóttu of dýrar.
Svfþjóð var ríkt land. Þar hafði verið sam-
felldur friður á aðra öld og auðæfin hlóðust
upp. En fjámiagnið var byrjað að flýja. Arð-
semi fjárfestinga varð meiri víðast hvar ann-
ars staðar. Sænska fjármagnið leitaði inn í
Evrópubandalagið, Spán og Portúgal og síð-
an æ lengra, til Singapore og Tævan. Af
hverju? Launin voru lægri, framleiðnin
meiri, arðsemin hærri.
En var ekki hægt að taka í lurginn á Wal-
lenberg og stöðva þennan fjárflótta? Ef það
hefði nú bara verið Wallenberg! Stærsti fjár-
magnseigandinn í Svíaríki er nefnilega ekki
Wallenberg heldur verkalýðshreyfmgin.
Fjármagnið sem var að flýja land var nefni-
lega aðallega í lífeyris- og launþegasjóðum
verkalýðshreyfingarinnar. Spamaður Sven-
sons var flúinn til Singapore.
Ein ástæðan var sú, að þrátt fyrir risavax-
in útgjöld til heilbrigðismála í Svíþjóð var
fjórði hver Svíi í rúrninu hvem virkan dag,
en átti þá rétt á að fá launatékkann sendan
heim, eigi síðar en eftir hádegi. Var Svenson
svona heilsutæpur þrátt fyrir alla heilsu-
vemdina? Nei, hann var að nýta veikinda-
dagana sína. Fjarvistir frá vinnu: 25% í Sví-
þjóð, 0,5% í Singapore.
Aumingja Feldt. Hann fór að reyna að
semja við hreyfinguna um að stilla kröfum í
hóf. Mætti stytta orlofið og lækka eitthvað
bætumar? Þeir héldu nú ekki í verkó. Þeir
sögðu að þetta væru áunnin mannréttindi
fólksins. Já en ég verð að lækka skattana til
þess að fólk fáist til þess að vinna rneira,
sagði Feldt. Og ég verð að lækka launa-
kostnaðinn til þess að Vqívo verði sam-
keppnisfær, sagði Feldt. Og spilaði út
trompinu sínu: Ella fjárfesta lífeyrissjóðir
verkalýðshreyfingarinnar í Singapore, þar
sem launakostnaðurinn er miklu lægri en í
Svíþjóð.
Þeir önsuðu honum ekki. Þeir hugsuðu
sem svo: Þetta hefur gengið ágætlega hing-
að til og hlýtur að ganga vel áfram. Feldt
varð að fella gengið, en það varð bara frest-
ur á illu bestur, kvalastillandi um hríð. Fjár-
flóttinn hélt áfram. Fjárfestingin heima í
Svíþjóð minnkaði. Störfum fór að fækka.
Atvinnuleysið hélt innreið sína. Tíundi hver
Svíi er orðinn atvinnulaus. Fimmti hver
Finni. Annar hver Færeyingur. Þegar Feldt
flutti 1. maí ræðuna sína fyrir sex ámm og
sagðist sjá fyrir að svona færi, ef ekki yrði
farið að ráðum hans í tæka tíð, þá var hann
hrópaður niður. Hann var kallaður „verka-
lýðsijandsamlegur".
Opinber nefnd komst að þeirri niðurstöðu
um daginn, eftir tveggja ára rannsóknir, að
ef farið hefði verið að ráðum Feldts 1982-
1985 væri ekkert atvinnuleysi í Svíþjóð í
dag. Hvað em þær margar dæmisögumar
um að það er of seint að iðrast eflir dauðann
eða byrgja bmnninn, eftir að bamið er dott-
ið ofaní? En læra menn nokkum tíma nema
af eigin reynslu?
Tvær dæmisögur - önnur að vestan, hin af
velferðarríkinu Svíþjóð. Mórallinn er ekki
að Jón Baldvinsson og Per Albin hafi haft
rangt fyrir sér. Nei, kjarabaráttan var lífsbar-
áttan þá. Að Einar og Brynjólfur höfðu
rangt fyrir sér með byltingarboðskap og
Sovíettrúboði - það þarf ekki einu sinni að
ræða. Utför kommúnismans hefur þegar far-
ið fram. En hvað með Jón Baldvin, Sighvat,
Karl Steinar - og Feldt ? Getur það verið að
þeir hafi líka rétt fyrir sér?
Tímamir breytast og nrennimir með.
Menn em böm síns tíma, en þeir sem ekki
breytast í takt við tímann, breytast í tíma-
skekkju, nátttröll. Óskilagóss frá liðinni tíð.
Eigurn við að hugsa um þetta 1. maf? Að
kröfur dagsins séu ekki á hendur öðrum,
heldur sé hugsunin sú að gera meiri kröfur
til sjálfs sín en til annarra.