Alþýðublaðið - 22.06.1993, Side 9

9
ftMMTUOAGUR 2/. AGOST
ÞJðBIR OG SAGA
Héöínn VaWim«r*son heíur gnnyiö
fSsanirnjarnan sógnrtnm I inunog veru
hetut «nginn orðið til þess afi verja
hann. Hann Alþýfttiflokkinn
áTið 1938, eftir hftfð og ðvcnjulega
illvig Htök. Hann fór m«ð lið mcð sér.
og gerði bandalag við Kommúnista-
Ookk islands. F.inar Olgeirsson. oy þá
fftlngn. Þeir siofnsaUu nýjan stjörn-
mftleflokV. Sameiningarflokk ilþýðu -
Sóslslístaflokkinn. Hugmynd Héðins
v»r sð gcra þette að slðrum
vinstnflokki, þar scm lýðræðísjafn
aðarmenn Miln hreinan og fclAr-
an rmiit itilutá. en kommúntstar vwiu
minnihlutahðpot. »m hefðí vftlrf til
ssmiæmls vfð fylgi. - hvi má ekki
gleynia að þetta vsr engin txfvaiskoð
.un Héöins Vatdimnrssoriar. Erfendir
flokksr, sem fslcnskir vinstrimenn
fiorfðu til. voru nákv.-Bmlega svona
hyggðtr upp. Þanriíg voru basði norsfci
og lireski verkamannaffokkurínn. Þar
voru minnihluta'iðpar kommúnista.
f>eif fenyti ekki völrf með lenfskum
aðferðiiin eða ðörum bolabrögðum.
Þefr fengu vftld til samrajmis vfð
Ktvikleika og fólksljólda. Með öðrum
orðum, aðferðir fýðrmðis og lýöraeðt*-
jafnaðaistefnu giltu tim kommúnista
eins og aöia,
Slfkan ftokk
Stfkan flokk vildi Néðinn Vafdímars-
son stofna. Hððlnn var á besstim tfma
{1938} vateformnður Alþýðuflokksins.
bð svo hann fwri margt sfnar eigin
leiðii, vaeri skapmíkifl og stundum
uppstókkur. þá efaðist enginn gm
hversu mifcinn þátt haim fiefðl átt f
hinni eiginlegu nugmyndafrmði Al-
{lýðuflokks og jafnnðarstelnti. haö er
efcki tifvífjun að það «i myndastytta af
Héðni Valtfirrtarssyni framan við
verkainannabúst3ðina víð Hringbraut
fsjá forsfðtr). Héðinn var fifið og snlin f
tílorðningti verkomannabústaðannn.
sem hagfræðingur fagðí hann etna-
hagslogan grunn að þessu kcrfi. og
sem fólegsmálamaðtir vai hann
drifkrafturirm i þessum frnnikvwjiTid
tim. Hitt « svti annað máf. og verður
Héðni efcfci kennt tirn. oð mjög ffjótfega
fó' oð fara soillinuarorð af verka-
HANN BARDIST Á KREPPUÁRUNUM OG
BJÖ TIL VERKAMANNABOSTAÐAKERFIÐ
SVEIK HÉÐINN -
EÐA SVIKU HINIR?
NÆRMYND AF HÉÐNI VALDEMARSSYNI,
SEMGAF OT NÝTT LAND FYRIR 40 ÁRUM
mannabtistftðumim. ðánægja fór að
kuma upp vogna þess nð margir töklti,
að keifið vft»ri misnotað. mnðal annars
af kröturri.
Héðinn kom miklu vlðar viö f félags-
legii byltmgu þessarn ára. Hann skiWi
giWi þess, að reist væri sundhöff f
ffeykjavík, af heilbrigðis- tigþiifnaðar-
ðstæðum. Hann skrifaði mikíð um
þetta barálttimál. meðal annnrs
nalnlausnr greinat f Alþýðublaöið.
Blaðamnður sem starfaði við Alþýðu-
Waöiö á þessum érum hefur sagt
greinarhófundi, aö Héðinn liefði vertð
svo fljótur. hah avo rnikið að gera og
komið svo \ iða við. að stundum hefðu
greinar eftir hann ve.-ið rtnothœfar.
þurft hefði »ö andurskrifa þær. En
samur var barátttihuguunn.
Gðð kjör - forstjóri
Héðinn Valdiniarsson taldist ekki ttl
reykvfskra varkainaunn. Kano nam
hagliíBÖi f Kaupmannnhöfn, kerntir
heim á sirfðsáftinuni fyrrí. og hefur
Störf hjá Landsverslun, som var.
þjóðnýtt ínnflutningsfyrirtwfci. reist
vegna styrjaldarámnna. Er tafið. að
það hnfi verið Jönas Jðnsson írá
Hriflu, sem fcom homrm f þetta starf.
Sfðan vaið hann forstjóri Oiiuverslun
arinnar, BP. Rðttæfcar i (þetta er 3ð vlsu
vont orð) menn þessara ára. ungir
menntamenn, flestir sem numið
hftföu f Þýskalandi (Einar Olgeirsson
Brynjólfur Bjarnason meðal annarra).
myndoðu íyrrd vinstri arm ( Alþýðu-
Itokknum, síðnn {1926} stofmiðu þeir
Spðrtu. og loks Kommúnistaflokk
Islanris (1930). gagnrýndu mjftg
Alþýðullokksbroddana. og þá lyrst og
Iromst Héðln Valrfimarsson. Sðgðti
þeir {ög sumpart með nokknirn rétti) að
kiatnbtoddarnir vaaiu spilltir bðglifia-
menn. Þötti heim fara Hl» á þvf að
forsfjóri Ofiuverslunarinuor væri
jafnframt fo»maður Verkamarmafé-
lagsins Oagsbrún Háðinn varft tyrir
mtngiim árásum veg.ia þessa. en þær
vont öréúmmtar. Eöfilegra var að
gagnrýnt væri að áríð J930, þegar
stjðrn Tryggva hðrballssonnr sat.
islandsbankiim för t hftfuðið og
Otveasbahkirm var stofnaðúr (það er
glögg og greinargóð lýsing á þessum
atburðum i riýútkominni bnk eftir Ólaf
Björnsson, prófessor) skyldi Jón
Balrfvinsson þiggja það fiiboð f ram-
söfcnarmanna að verða bankastjöri
Otvegsbankans. Þetta var f miðri
niðurlasgingu fcreppunnar. atvínnu-
leysi rcykvískra verkamanna mikiö
haö þarf þvf engum orftum um þaft aft
fara. að þétta þðtti skrýtin ráðning og
sumparl afar ósmekkleg.
hað er einnig staðreynd aft þegar
hinn nýí Kommúnistaffokkur gagn-
rýrWi forustumenn jafnaðarmanna
fyrir höglifi og spillingu, þá hófftu þeir
miklð til sfns máls.
Gafihailsa Jónasar
A árinu I930gerðustsérkennilegir
atburðir. }>egai Helgi Tómasson,
yfirlmknir á Klenpí. og málgögn Sjálf-
vtæðisftokksins hófu liarfta hrfð að
voru auðvitað forkasfanlagar árásfr,
og jafnvel þð inkleiða megi »ö Imkn
ínum hafi gengiö gott ottf til (hann
var óharðnaður. tippáhnfdsnemanrfí f
sfcóla. sem hins vegar vissi lltlð um
mannlífið og ennþá mínna um
viðbrögft manna eins og Jónasar) þá er
hítt ægileg staftreynd, aöMorgunblaft-
ift hðff uppi svo ondstyggiiegum
skrífum um þessi efni, nð meö
ölfkinrfum má kaila.
Afþýðuflnkkurinn og Alþýftublnftift
tðk siðmenntaða afslööu ( þessum
Jónnsarmélum. Héftiim Vnlrfimarsson
skiifaðí þá mesf (Alþýftuþfaðíð, og o»u
skrif fians f senn upplýst og rtrengíleg.
Hann fordæmdi Ihnldift fyrir hinn við-
tirsfyggilega mátflutning. Mörgum
kmfahroddinum f dag væii hollt nö
lesa htaðagieinar Hé&ns VaWimars-
sonar frá f930.
Verkaiýfisbarðttan
Héðinn VaWimnrsson var óhrifn-
mifcill formaður Verknmannafðlagsins
Dagsbrúntir. Þckktar voru deilurnar
um bæjarvinnuna haustíð 1932.
þegar SiáltstaiAismeirlhlutinn f
bænum ætlsði að lække laun
verfcamanna. Bæiarfnllhimr Afþvðu-
flokfcsins, undir forusm t>eitTa Stefáns
Jðhnnns Stefánssonar og Héðíns
bðrðust hnrftri vaf nnrbaráttu. Þar kom
sknpbungi Héftins vel f.ljðs, Hann slóft
fremstur i llokki, rammtir aftnflí. br8ot
lappir af sfðiuin og afltenti verka
mðnnum til þess að berja á fhaWimt
Menn verfta að fiafa hugfast hvertaus t
voru á þessum tlma Þetta var fétæki
fólk, sem auk þess var iðulof*
atvinnulnust mestan hluta úr árioo
Þetta kemur afar glóggtega i Ijðs :i'
dmmis ef lesnar eru endurminniirgar
Jótiftnnu Egifsdóttur.
Kosningasigur
Arift 1934 vnnn Afþýftuflokkurion
mikiim kosningasígur. þann mesta I
sögu sinni. ef frá c*f tniift 1978. Þávar
komift nýtt kosningakerfi, uppbðtar-
þfngsæti. Sarmleikur er. aft Jón
Baldvinsson átti atltof f pólilfskum
eiíiftleíkum. Hanrt var hvergi eltirsólt-
ur framhjóftandi, og fðc inn i
svokollnftum landsfistn. baft var hirw
vegar Héftinn Valdímarsson. ósamt
ffelrum raunnr, Ffnnf Jónesyrii.
Vilmundí lanrflækni, Etnil I Hafnarftrft
og fleirtim, som gaf (ressar) baráuo
persúniilftgflti svip. Eftir kosningarrar
gerfti Alþýðuflokkufínn twns vegar
• mikil mtstök Þetr fengu einn ráftberrt
ft mðti tveiimir tóftherrum Framsðfcn
at, að vfeu aflnagftsmann. HemM
Guftmundsson. en þeir sömdu einsos
kerftskaliar Eystelnn og Haunsnt ■
voru einfaWtega kraftmeéi, komu i
sfntim málum frem ogendafór svoaá j
stjómín sprakk f fufikominni óánægjv f
AlþýftufWkksíns. Klofninginn á næstu i
ðrum má efalitið oft einhverju Irryii
rekj» trl þessa
Hver hefur klofiö? *
Kommúntstallokkur IslamJs v«r
kraftmikill flofckur, ekfci slsf Imennínj- <
flrmálum, þð svo hann vmri fáliðafiur. ;
Og þegar kratarnir gerftust kerie j
menn, þá fðr gagnrýni kommann* tí j
eíga ine«i hljðmgrunh. Afar heimst •
ákvöröun AI}rýöuflokksins var. að A9
i>g Alþýftuflokkttrinn skyldl vera eiU,
en svo var frá 1918 til 1940. Þetlr
bytkft. að þú varst efcfci I verkalyðsfé-
HMMÍUOAGUR 2?. AGUST

M' I T I. TMf
lagi nieð réliindum. nerna þvf aðeins
þú værír i Alþýftuflokfcrium. Þetl3 voru
nærfellt „fasisKar" aöferðir. £( þú
varst sjállstæftisverkamaður eða
fcomrni. þá gastu efckt veriftiverkðlýfts-
félayi Svo fftr. ;ið ihnldsrrierm <ig
komriiar geröu handaiay gagn Alþýðu-
fic-kknum {I3iið er aft Bjanu hettinn
Benedifctsv.n liafi á« nokfcurn þatt
í myndun þessa hatvt.il.Tgs) og loks ár -
iö 1940 voru verkalýftssamtokiri geift
forrniaga frjáis og óitáft. Víst «r að
þesst þrjðska hatfti vafdiö Alþýftu-
iiofcfcnum étrúlegum sfcafta.
Héöinn ValdirnarssotT vtldt sametna
Kommúnu>laflokiunn ug Alþyðuflokk-
mn. Það vildu kommar einnig.
auftvitaft fyrst og fremst vegna þess að
Oimiirov-iinatT ftá Moskvu, 193ii,
hvatti til sliktflr samaintngar Þvi
neitar auðvítað engírm, «ft kommún-
istar á þessurn árum vorn gersamiaga
fjarstýrðir frð Moskvu. Ln þeir voru
lámannir. hugmvitdorifcir, og það má
fullytftA aft þeir ltafi um margl varíð
heiftarlegir
Fyrsi vat Uiftift fram samaiginfega
í haejarstjðrnarkosninflum 1938
snamtrrvetrar. Það framboft mistðksi.
svik á Uáfta tHTga, og tislino féfck mun
færri aikvæfti ett þeír hufftu fengið si« i
hvcru lagi aður fin Héðinn gafsi ekki
upp Hann Itðlt áfc»m. var rekirm úr
Alþýftuftokknnm. og hefnrfi sín með
þvi íift Iteilfl sór fyiir þvi að Jón
baldvmsson v«r refcinn ur DaysUun
haft var þá som Jðn Ueldvmsson. lár -
veikut. fluitr sfna siðostu rasðu. og
segjfl fcunotrgir. að httn ftafi veriö
ftirulega áluifamifcil. pá hali i.nðu
méirnska iTÍins risiö íuast. »
Jóhanna Egilsdóttir
Vift13lsbftfc Gylfa Gtöndal vtð
Jóltónnu EöiIíh1itHui er í emu oröi sagi
paria. Jöhsnna w tiþþlýsandi þagar
hún lýsir verkaiýösuarátjunni 1920 -
1930 Yfir bókinnt hvftir þokki
íjððramu og mannviiftmg3f. Látum
Jólíörutt. iysa Héðnr.
Héðtnn Valdémaf sson virtist taka
sét ðsigurintT nær en aðrir. Hairn var
sannfmrðut um, oft oma lausntn væt i
að samema Athvftuflokkinn ng
Komtmiriislaflokkinn
Hér var um algai siimastupú að
ræfta lijá Héðni. þvi að sður liaföt liann
varið tnanna átrafasiur andsiaeöingur
kommúmsia. Hann var svo æsiut. að
Alþýftuffofcfcsmenn rná«u vat Ip ifll.T við
kommúnista. Þá yat ði hiinitþeim tiliai
naö gerði hann mér að minnsta kosti
emu sinnt. af þvi hann sá mig lala vift
kunu út Kommtirnslafiokkrium. Hún
héi Katiin Pálsdðftir og yar tii Veika-
kvennafélaginu Fraijisókn. prýðis-
kona, dugmifcil og bar mikið á henni
£n hann þurfti aldrei aft ðtiasi oin
mtg gfignv.Tri fcornmúnistum Eg sióö
a'uiet næiri þatm.
Nei, það var hann sjálhir sem féll.
Og hann var þannig m3ðor. afthann
lét akfci siija vtð orftm tóm Hann iuif
strax flft vínnfl aö sflmeiriingunrii. Htnn
16 júli 1937 þoöaði hann ttl fuitdai í
Verkamannaféiagmu OagsUún og
tékk samþykkta tillogu þcss efnis. að
lélagift leldi fivats kunai klutnmg i
samtökum veikatýðsins stúthæUn-
legan og að það skoraftt é srjóinir oy
féfaga Alþýðusambandít Islands.
AlþýðufftTkksíns og Konwnúnista-
flofcksins aö ganga nú {utgar tíl einarft-
lugra samninga úm látarlausfl
sameintngu ftokkanna I eínn samein
aftan alþýftiifiokk. sum siai(3ðí á
lýöifl’iðisgrundvalli
Héfttnn vai v»tflfi>rmflAuf Alþýftu-
(lokksms og nann haföi «kki liaft noiit
samband utn þetia mál vtð tormann-
inn J6n Baldvtnsson. eða aftra framá-
menn ftofcfcsins.
1>essi t‘Kaga kum þeim t opita
skjóldu.
Og siftan rak ttvar ðtittitlaaiburft-
nrtnn annan. fi.jkfcsþingið nausiiö
1937 samþykkti tilboð til Komm
untstaítokksins um samoiiitngu tians
og Alþýftullókksins on n.eft rAtlytð
um. sem þoii gáru efcfct sætt sig vift
Og Héftinn háll álram samninga-
ih3ktci vift kommúrusta i oþökk (fokks-
systkina stnna. Honum tók&t að knýja
fiam SAinþyfckt i iulftrúdiáði veika-
lýðsiélaganna u'n samptgmlegan
li ainboðslista Alþýftutlokksms og
þau raibæjflrsljði tTflrkosriinyum 1938
inttð þwm afitttfttngum. «6 nttkit
]\VTT LAVD

Siisii i liilln usii, "

■S jÆM&i
WMz:
■VISsFSFúiiiiiiíiiSflS

óánargjd ug glundruftt sfcapaðist irman
Alþýftuflofcfcsins. og flfangurinn i
fcosninytiniim vaift lélegut.
Nti vat t imtniimt svokomtft, aft vara-
formaðurinn var fannn aö vinna gegn
sfnuin eigin flokfci.
Þá tok Jótt B.Tldvinsson hína örlaga-
riku ákvörðun aft o»ia tram tiltógu um.
3ö Héöni yrfti vifcíftúr Alþýftuflofcfcnum
- <>g hún v.->r samþykkt
Og' Héðinn httfnrfi sin á bnnum
fjót uni Uugum siftar • á hmum Atakan-
loga Dflgsbrúnartundi t Nýja biði 13.
lebrúar 1938 Þ3r fékk hann þvi hl
teiftflr fcomift að sainjtvkfct vrn aft vifcj.T
Jóni Baldvinssyiii úr Dagsbn'm ohir
tiltekirm tima. ef hann léti ekfci
3fturk3ll3 brotivifcninqu Héftins Vir
Alþýftuflofcfcnum.
Jón Baidvinsstm haffti átt vift
vfliihflilsu aöstrifta um skeift. Hann var
mmliggjandi. þegar Dagsbrúnarfund-
urinn var haldinn - og fór upp úr
rúminu og fcom .1 fondmn. Hann
studdiat vift bekki ng vegy að ræðu-
siólnum. og féfcfc okki einu stnni hljóft.
þegar hann tluiií siðosiu ræftn sína.
þar semhann vaiafti veikamonnviftaft
laka sér meiki numnaiuifl (ré Mo&kvu i
Þð spyrð. tivwnig Héömn naíi vwift?
Jfl, hvernig var Iwnii?
Hann vai framúrskarandi dugiegur
inaftur og skarpgreindur Þaft var
bráftskummiilogi oð v.nnfl meft
honum
E.n haim ver (rekui. ng vilrfi iáfta
Eff3usi hefur honum gongiðgolt vitl
lil. |mgai hannkiaul Atþýðuilokkinnog
siotanuöi Samomingflrhokk aiþýftu-
Sðáíufistailokfcmn. EH hann matn vúa
þaft, jalngreindur og hann var. aft
hnnri- y.uú nfcki lyni vift fcnmmún.stfl
Enrfa hrokfcloðist híinn fifl þeim ofiii
skaminan tima oy hælii þámóku í
islcmkum sijómmalum • því miður.
Mér er ekki kunnugt um. lívort
Héftm var nofckurn tim.Trm boftift að
knma flftui i Aipýðutinkkinn. Eg helu
ekki Of mikift halfti gengift a m þess
nnkkui þyrfti flft nelna það
En ég heffti fiikiaust samþyfcfct. flft
hann kæini aftur.
Já. þaft hetfii eg gert
Þaft var sárt aft sja á ettr' Héftr- i
ktroinflr á kommúnisium.
Við máttum atts efcki ruissfl hann nr
verkalýðshreyfinguimi
Héöinn formaður - en fór #vo
Háftmn vaift forrnaftur hins nýja
llokks. Samc-.ningaifiofcfcs atþýftu
Sðsifllislflflofcksins. en Einai Otgeiis
son vaiTifoimflftui Gamli kommaiióp-
urtnn réft hins vegei fyiir hjftftviij-
unum. Þ3ft urðu fýrstu vonl>rigfti
Héftins. Hans misreifcnir.gui fóisi i þvi
.yð þó svo mwntitulinn i Reykjavik
fylgrli tioiuim - þflð var mír.mhiui; sem
stofnafti Afþýöufiokkstélag fteykis-
vifcur. þá fylgci tionum ekki nógu .nargt
tölk til þess flft liann fengið láftrft
feröinni í nýja flokknum.
hwtrt fcom mjðg iijöileya i ijós aðþvi
w varðaði uianrikismál. IkMÍitfHin \
stðð á órtdiniTi, þegai 23. ágúsi 1939
var tilkynnt um griAasáUmála Slálíns
og Húleis. Kommai höíftu tmin
saman sagsi vera-i striði vift nasista.
Nú varö skyndilega oútskýranlegur
lnður. Héftirui vai auftvitaft fl móti
þesso. en hann réfti efcki ferftmni. f.kki
batnafti )>aA. þegfif Sovétrikin réfttist fl
Finniand I riövemoei 1939. Þýtkaiand
vai á kafi i BóUunrfi. Rússarausian-
megin. og baoliu svo FiniTtflridi við
Finniandsmál nrðu ul þess. að Héftinn
Vatdwnaisson fcv»drfi Soslalisiaftokk-
GreínarhcluiTdur veit úi þess. að
Hððinn leitflfti oftii þvi aft konvi flflu: i
Alþýftufiufckinn fn hwluo vai ennsvo
mikti, að þvi var haln«ó Þaft voru
nusicfc Héftmn hftl aft gefa u: Nýll
Iflnd. sorri fjaliafti einkum um u:an-
rifcisrnál. vnr siuftningw við málsfað
hflnilainaniTa.
Hann andaðist nokfcruut árum siðar
áhnf3Í3us i islenrkum sttórnmfllum.
Við Hrmgbraiit i ffeykjflvik stenúur
gkestleg sxytta af fiófunði verka
mannabúsiaftflkwlisins. Hann hefur
hiits vegar efcfci á« sér máfsvwfl. Svu
þrong og (átæk geca stjórnmáiinórftift
- VG
Grein Vilmundar um Héðin í Nýju landi.
Þorsteinn Gylfason
Vilmundur
Gylfason
Menn eru til eins og tré
á traustri og djúpri rót.
Þeir lifa vel og lengi.
Þeir lifa eins og ekkert sé.
Góðafólk, gefið mér til,
ég get ekki verið sem þeir.
Gerðu mig, guð, að eldi,
sem glœðist, brennur og deyr.
Ljóðið var Jyrst prentað í Tíinariti Máls og menningar, og
birtist hér með góðfúslegu leyfi höfundar.
Þriðjudagur 22. júní 1993______
Finni Jónssyni, Vilmundi land-
lækni, Emil í Hafnarfirði og fleir-
um, sem gaf þessari baráttu per-
sónulegan svip. Eftir kosningamar
gerði Alþýðuflokkurinn hins vegar
mikil mistök. Þeir fengu einn ráð-
herra á móti tveimur ráðhemim
Framsóknar, að vísu afbragðs-
mann, Harald Guðmundsson, en
þeir sömdu eins og kerfiskallar. Ey-
steinn og Hermann voru einfald-
lega kraftmeiri, komu sínum mál-
um fram og enda fór svo að stjómin
sprakk í fullkominni óánægju Al-
þýðuflokksins. Klofninginn á
næstu ámm má efalítið að ein-
hverju leyti rekja til þessa.
Hver hefur klofið?
Kommúnistaflokkur Islands, var
kraftmikill flokkur, ekki síst í
menningarmálum, þó svo hann
væri fáliðaður. Og þegar kratamir
gerðust kerfismenn, þá fór gagnrýni
kommanna að eiga meiri hljóm-
gmnn. Afar heimsk ákvörðun Al-
þýðuflokksins var, að ASÍ og Al-
þýðuflokkurinn skyldi vera eitt, en
svo var ffá 1916 til 1940. Þetta
þýddi, að þú varst ekki í verkalýðs-
félagi með réttindum, nema því að-
eins þú værir í Alþýðuflokknum.
Þetta vom nærfellt „fasískar“ að-
ferðir. Ef þú varst sjálfstæðisverka-
maður eða kommi, þá gastu ekki
verið í verkalýðsfélagi. Svo fór, að
íhaldsmenn og kommar gerðu
bandalag gegn Alþýðuflokknum
(talið er að Bjami heitinn Bene-
diktsson hafi átt nokkum þátt í
myndun þessa bandalags) og loks
árið 1940 vom verkalýðssamtökin
gerð formlega fijáls og óháð. Víst
er að þessi þrjóska hafði valdið Al-
þýðuflokknum ótrúlegum skaða.
Héðinn Valdimarsson vildi sam-
eina Kommúnistaflokkinn og Al-
þýðuflokkinn. Það vildu kommar
einnig, auðvitað fyrst og fremst
vegna þess að Dimitrov-línan frá
Moskvu, 1935, hvatti til slíkrar
sameiningar. Því neitar auðvitað
enginn, að kommúnistar á þessum
ámm vora gersamlega fjarstýrðir
ffá Moskvu. En þeir vora fámennir,
hugmyndaríkir, og það má fullyrða
að þeir hafi um margt verið heiðar-
legir.
Fyrst var boðið fram sameigin-
lega í bæjarstjómarkosningum
1938 snemmvetrar. Það framboð
mistókst, svik á báða bóga, og list-
inn fékk mun færri atkvæði en þeir
höfðu fengið sitt í hvora lagi áður.
En Héðinn gafst ekki upp. Hann
hélt áfram, var rekinn úr Alþýðu-
flokknum, og hefndi sín með því að
beita sér fyrir því að Jón Baldvins-
son var rekinn úr Dagsbrún. Það
var þá sem Jón Baldvinsson, fár-
veikur, flutti sína síðustu ræðu, og
segja kunnugir, að hún afi verið
ótrúlega áhrifamikil, þá hafi ræðu-
mennska hans risið hæst.
Jóhanna Egilsdóttir
Viðtalsbók Gylfa Gröndal við
Jóhönnu Egilsdóttur er í einu orði
sagt perla. Jóhanna er upplýsandi
þegar hún lýsir verkalýðsbaráttunni
1920-1930. Yfir bókinni hvílir
þokki ljóðrænu og mannvirðingar.
Látum Jóhönnu lýsa Héðni:
- Héðinn Valdimarsson virtist
taka sér ósigurinn nær en aðrir.
Hann var sannfærður um, að eina
lausnin væri að sameina Alþýðu-
flokkinn og Kommúnistaflokkinn.
Hér var um alger sinnaskipti að
ræða hjá Héðni, því að áður hafði
hann verið manna ákafastur and-
stæðingur kommúnista. Hann var
svo æstur, að Alþýðuflokksmenn
máttu varla tala við kommúnista.
Þá gerði hann þeim tiltal. Það gerði
hann mér að minnsta kosti einu
sinni, af því hann sá mig tala við
konu úr Kommúnistaflokknum.
Hún hét Katrín Pálsdóttir og var úr
Verkakvennafélaginu Framsókn,
prýðiskona, dugmikil og bar mikið
á henni.
En hann þurfti aldrei að óttast um
mig gagnvart kommúnistum. Eg
stóð aldrei nærri þeim.
Nei, það var hann sjálfur sem
féll.
Og hann var þannig maður, að
hann lét ekki sitja við orðin tóm.
Hann hóf strax að vinna að samein-
ingunni. Hinn 15. júlí 1937 boðaði
hann til fundar í Verkamannafélag-
inu Dagsbrún og fékk samþykkta
tillögu þess efnis, að félagið teldi
hvers konar klofning í samtökum
verkalýðsins stórhættulegan og að
það skoraði á stjómir og félaga Al-
þýðusambands íslands, Alþýðu-
flokksins og Kommúnistaflokksins
að ganga nú þegar til einarðlegra
samninga um tafarlausa samein-
ingu flokkanna í einn sameinaðan
alþýðuflokk, sem starfaði á lýðræð-
isgmndvelli.
Héðinn var varaformaður Al-
þýðuflokksins og hann hafði ekki
haft neitt samband um þetta mál við
formanninn, Jón Baldvinsson, eða
aðra framámenn flokksins.
Þessi tillaga kom þeim í opna
skjöldu.
Og síðan rak hver óheillaatburð-
urinn annan. Flokksþingið haustið
1937 samþykkti tilboð til Komm-
únistaflokksins urn sameiningu
hans og Alþýðuflokksins - en með
skilyrðum, sem þeir gátu ekki sætt
sig við. Og Héðinn hélt áffam
samningamakki við kommúnista í
óþökk flokkssystkina sinna. Hon-
um tókst að knýja fram samþykkt í
fulltrúaráði verkalýðsfélaganna um
sameiginlegan ffamboðslista Al-
þýðuflokksins og þeirra í bæjar-
stjómarkosningum 1938 - með
þeim afleiðingum, að mikil
óánægja og glundroði skapaðist
innan Alþýðuflokksins, og árangur-
inn í kosningunum varð lélegur.
Nú var í rauninni svo komið, að
varaformaðurinn var farinn að
vinna gegn sínum eigin flokki.
Þá tók Jón Baldvinsson hina ör-
lagaríku ákvörðun að bera fram til-
lögu um, að Héðni yrði vikið úr Al-
þýðuflokknum - og hún var sam-
þykkt.
Og Héðinn hefndi sín á honum
fjómm dögum síðar - á hinum átak-
anlega Dagsbrúnarfundi í Nýja bíói
13. febrúar 1938. Þar fékk hann því
til Ieiðar komið, að samþykkt var að
víkja Jóni Baldvinssyni úr Dags-
brún eftir tiltekinn tíma, ef hann léti
ekki afturkalla brottvikningu Héð-
ins úr Alþýðuflokknum.
Jón Baldvinsson hafði átt við
vanheilsu að stríða um skeið. Hann
var rúmliggjandi, þegar Dagsbrún-
arfundurinn var haldinn - og fór
upp úr rúminu og kom á fundinn.
Hann studdist við bekki og vegg að
ræðustólnum, og fékk ekki einu
sinni hljóð, þegar hann flutti síðustu
ræðu sína, þar sem hann varaði
verkamenn við að taka sér merki
mannanna frá Moskvu í hönd.
Þú spyrð, hvemig Héðinn hafi
verið?
Já, hvemig var hann?
Hann var framúrskarandi dug-
legur maður og skarpgreindur. Það
var bráðskemmtilegt að vinna með
honum.
En hann var frekur, og vildi ráða.
Eflaust hefur honum gengið gott
eitt til, þegar hann klauf Alþýðu-
flokkinn og stofnaði Sameiningar-
flokk alþýðu - Sósíalistaflokkinn.
En hann mátti vita það, jafngreind-
ur og hann var, að hann gæti ekki
lynt við kommúnista. Enda hrökkl-
aðist hann frá þeim eftir skamman
tíma og hætti þátttöku í íslenzkum
stjómmálum - því miður.
Mér er ekki kunnugt um, hvort
Héðni var nokkum tímann boðið að
koma aftur í Alþýðuflokkinn. Ég
held ekki. Of mikið hafði gengið á
til þess nokkur þyrði að nefna það.
Én ég hefði hiklaust samþykkt,
að hann kæmi aftur.
Já, það hefði ég gert.
Það var sárt að sjá á eftir Héðni í
klæmar á kommúnistum.
Við máttum alls ekki missa hann
úr verkalýðshreyfingunni.
Héðinn formaður - en fór svo
Héðinn varð formaður hins nýja
flokks, Sameiningarflokks alþýðu -
Sósíalistaflokksins, en Einar Ol-
geirsson varaformaður. Gamli
kommahópurinn réð hins vegar fyr-
ir Þjóðviljanum. Það urðu fyrstu
vonbrigði Héðins. Hans misreikn-
ingur fólst í því að þó svo meirihlut-
inn í Reykjavík fylgdi honum - það
var minnihluti sem stofnaði Al-
þýðuflokksfélag Reykjavíkur, þá
fylgdi honum ekki nógu margt fólk
til þess að hann fengi ráðið ferðinni
í nýja flokknum.
Þetta kom mjög fljótlega í ljós að
því er varðaði utanríkismál. Heim-
urinn stóð á öndinni, jregar, 23. ág-
úst 1939, var tilkynnt um griðasátt-
mála Stalíns og Hitlers. Kommar
höfðu ámm saman sagst vera í
stríði við nasista. Nú varð skyndi-
lega óútskýranlegur friður. Héðinn
var auðvitað á móti þessu, en hann
réði ekki ferðinni. Ekki batnaði
það, þegar Sovétríkin réðust á Finn-
land t nóvember 1939. Þýzkaland
var á kafi í Póllandi, Rússar austan-
megin, og bættu svo Finnlandi við.
Finnlandsmálin urðu til þess, að
Héðinn Valdimarsson kvaddi Sósí-
alistaflokkinn.
Greinarhöfundur veit til þess, að
Héðinn leitaði eftir því að koma aft-
ur f Alþýðuflokkinn. En heiftin var
enn svo mikil, að því var hafnað.
Það vom mistök. Héðinn hóf að
gefa út Nýtt land, sem fjallaði eink-
um um utanríkismál, var stuðning-
ur við málstað bandamanna.
Hann andaðist nokkmm ámm
síðar, áhrifalaus í íslenzkum stjóm-
málum.
Við Hringbrautina í Reykjavík
stendur glæsileg stytta af höfundi
verkamannabústaðakerfisins. Hann
hefur hins vegar ekki átt sér mál-
svara. Svo þröng og fátæk geta
stjómmálin orðið.
NÝTT LAND
Vilmundar og Héðins
Alþýðublaðsdeilan, sem svo er kölluð, var
mesta hitamál ágústmánaðar 1981. Útgáfa blaðs-
ins lá niðri um tíma, í kjölfar þess að blaðstjórn
stöðvaði dreifingu eins tölublaðs og lét eyðileggja
upplagið. Vilmundur gegndi þá störfum ritstjóra
fyrir Jón Baldvin Hannibalsson sem var í sumar-
leyfi. Vilmundur var í mörg ár sumarritstjóri og
þáði sjaldnast Iaun fvrir vinnu sína.
Þetta sumar hafði Vilmundur ásamt samstarfs-
mönnum sínum, Garðari Sverrissyni og Helga Má
Arthúrssyni, mjög beint spjótum sínum að verka-
lýðsforingjum. En hið umdeilda og bannaða blað
hafði að geyma „fréttir" á léttu nótunum sern allar
vom uppspuni. Um þetta má einnig lesa í grein
Bjama P. Magnússonar í Alþýðublaðinu í dag.
Sættir tókust engar í Alþýðublaðsdeilunni og um
síðir gekk Vilmundur út með Helga Má og Garðari
enda litu jjeir svo á að samkomulag við blaðstjóm og
ritstjóra hefði verið gróflega brotið.
A örfáum dögum ýttu þeir nýju vikublaði úr vör.
Það kom út í fyrsta skipti 20. ágúst 1981. Nafnið var
engin tilviljun: sótt til Héðins Valdimarssonar sem
hóf útgáfu Nýs lands eftir að hann hrökklaðist úr
Sósíalistaflokknum.
Héðinn var Vilmundi hugstæður, og margt var
sameiginlegt með þessum kraftmiklu boðbemm
jafnaðarstefnunnar. Báðir öfluðu þeir Alþýðu-
flokknum fylgis og vinsælda, og báðir urðu viðskila
við flokkinn eftir að hugmyndum þeirra var hafnað.
í annað tölublað Nýs lands, 27. ágúst 1981, skrif-
aði Vilmundur þá grein um Héðin Valdimarsson
sem birtist hér í opnunni. - H.J.