Alþýðublaðið - 09.03.1995, Blaðsíða 7

rn
FIMMTUDAGUR 9. MARS 1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
7
„Fyrst eftir að hann útskrifaðist naut hann
virðingar og var hylltur sem eitt efnilegasta
tónskáld nýrrar kynslóðar. En það kostaði sitt,
Stalín sá að Shostakovich var efni í „opinbert"
tónskáld, nokkurs konar hirðskáld, sem myndi
semja háleita tónlist um leiðtogann, byltinguna
og dýrð Sovétríkjanna. Shostakovich fór því að
fá ýmis fyrirmæli og neyddist auðvitað til að
hlýða þeim."
undi því afskiptum yfirvaldsins illa.
Að endingu tók hann þá áhættu að
vera bara hann sjálfur, og fór út af
þeirri braut sem honum hafði verið
mörkuð. Það gerðist þegar hann
samdi óperuna Lafði Macbeth frá
Mtsensk.
Óperan var frumsýnd árið 1934,
og fékk frábærar viðtökur fyrst í stað.
í St. Pétursborg var hún flutt 36 sinn-
um á fyrstu fimm mánuðunum, og í
Moskvu 94 sinnum á tæpum tveimur
árum. En svo kom Stalín tíl að sjá
hana, og skemmti sér ekki betur en
svo að hann strunsaði út í miðjum
klíðum og skelltí hurðum. Óperan
íjallar nefnilega um lögregluríki,
fangelsi og þrælabúðir; Stalín fannst
auðvitað að sér vegið og varð lítt hrif-
inn.
Skömmu síðar birtíst ritstjómar-
grein um ópemna í Prövdu undir fyr-
irsögninni „Tað í stað tónlistar". Þar
stóð meðal annars: „Hlustandinn er
yfirkomin ... af gmggugu tónaflóði.
Brot úr laglínum, vísar að tónhend-
ingunt dmkkna, flýja og dmkkna aft-
ur í dmnum, gni'stri og skrækjum. Að
fylgjast með þessari „tónlist" er erfitt,
að muna hana er ómögulegt."
(Pravda, 28. janúar 1936)1
Shostakovich fylltist skelfingu.
Allir vora hræddir við Stalín, því unt
þessar mundir vom hinar frægu
„hreinsanir" hans að byrja í landinu.
Og eftir að næsta grein birtist á svip-
uðum nótum - aðeins viku síðar -
vom menn vissir um að tónskáldið
yrði handtekið. Vinri og kunningjar
héldu sig í íjarlægð og hann sjálfur
pakkaði niður í tösku. Lögreglan
kom yfirleitt að næturlagi tíl að sækja
sakamenn, og Shostakovich lá and-
vaka í myrkrinu og beið.
Þannig liðu vikur og mánuðir.
Ekkert gerðist; Shostakovich var
hvorki settur í fangelsi, né tekinn af
lífi. En hann leið miklar kvalir í
óvissunni, og var oft að því kominn
að ffemja sjálfsmorð. Þessi líðan átti
eftir að fylgja honum lengi, því hann
hafði enga hugmynd um að honum
hafði verið þyrmt. Stalín vissi nefni-
lega hvað í honum bjó og ætlaði að
nýta sér hæfileika hans, þrátt fyrir
hve mjög honum mislíkaði óperan.
Shostakovich hafði áður samið tón-
list við nokkrar kvikmyndir sem
þóttu góðar og „pólitískt réttar“; Sta-
lín fannst þær hafa mikið áróðurs-
gildi, sérstaklega vegna tónlistarinn-
ar, sem magnaði allt andrúmsloftið í
myndunum.
Tæpunt tveimur ámm eftir gagn-
rýnina í Prövdu var fimmta sinfónfa
Shostakovich ffumflutt. Til að þókn-
ast stjómvöldum bar hún titilinn
„Viðbrögð Sovétlistamanns við rétt-
látri gagnrýni"; hún fékk þokkalega
umfjöllun, og svo virtist sem tón-
skáldinu hefði verið fyrirgefið afbrot
sitt.
Fmmflutningurinn vakti gífúrlega
hrifningu meðal alþýðunnar. Sagt er
að fagnaðarlætin hafi tekið lengri
tíma en flutningur sinfóníunnar; öng-
þveiti skapaðist í salnum og margir
hreinlega grétu. Aheyrendur skynj-
uðu að sinfóm'an var um stríð eins
manns gegn kerfinu, og um það sem
var að gerast í landinu. Krafturinn í
verkinu var líka yfirþyrmandi, enda
var tónskáldið að beijast fyrir lífi sínu
þegar það var samið. Eftír framflutn-
inginn var ffægð hans meiri en
nokkru sinni, bæði í Sovétríkjunum
og handan jámtjaldsins. Hann varð
að lifandi goðsögn á Vesturlöndum,
og varð að tákni fyrir sovésku alþýð-
una, fyrir stjóm Stalíns og fyrir alla
þá listamenn sem þar vom uppi.
Þetta hlutverk hans varð sérlega
áberandi þegar seinni heimsstyijöld-
in skall á. Er þýski herinn umkringdi
St. Pétursborg árið 1941 var
Shostakovich staddur þar, og var í
óða önn að festa sjöundu sinfóníu
sína á blað. Þegar hún var frumflutt
skömmu síðar auglýsti Stalín hana
óspart í áróðursskyni, ef til vill til að
vekja samúð umheimsins. Það bar ár-
angur, og var fjallað um hana víða
um heim. Time birti ítarlega grein um
„Óperan var frumsýnd ár-
ið 1934, og fékk frábærar
viðtökur fyrst í stað. í St.
Pétursborg var hún flutt
36 sinnum á fyrstu fimm
mánuðunum, og í Moskvu
94 sinnum á tæpum
tveimur árum. En svo kom
Stalín til að sjá hana, og
skemmti sér ekki betur en
svo að hann strunsaði út í
miðjum klíðum og skellti
hurðum. Óperan fjallar
nefnilega um lögregluríki,
fangelsi og þrælabúðir;
Stalín fannst auðvitað að
sér vegið og varð lítt hrif-
inn. Skömmu síðar birtist
ritstjórnargrein um óper-
una í Prövdu undir fyrir-
sögninni „ Tað í stað tón-
listar"."
var vinnuhetjunni Schostakovich í
slökkviliðsbúning. Fyrirsögnin var:
„Mitt í sprengjuárásunum á Leningr-
ad heyrði slökkviliðsmaðurinn
Shostakovich hljóma sigursins." Og
svo var talað um tónskáldið og sin-
fóníuna í sama æsifréttastílnum; að
Shostakovich hefði samið hana þegar
hann var ekki að horfa á eyðilegging-
una ffá þakinu á tónlistarskólanum,
og þegar hann var ekki að grafa
skurði fyrir rússneska hermenn. Mik-
ið var gert úr væntanlegum fmm-
flutningi sinfóníunnar í Bandaríkjun-
um og að nokkrir ffægustu hljóm-
sveitarstjóramir hefðu nánast slegist
um hver fengi að stjóma henni.
Fyrstí kafli sinfóníunnar er mjög
sérstæður. I honunt kentur sama
heimskulega stefið fyrir aftur og aftur
í einskonar göngutakti, og sagði Sta-
lín að þessi þáttur stæði fyrir óvininn
- þýska herinn. Hinir kaflamir - sem
em mjög kraftmiklir - áttu affur á
mótí að tákna mátt Sovétríkjanna. En
Shostakovich upplýstí síðar að þetta
væri allt helber þvættingur, og að um
eins mikil vitleysa. Hann semdi tón-
verk sín í huganum, og það væri ekki
fyrr en þau væm fullsamin að hann
skrifaði þau niður. Þannig hefði sjö-
unda sinfónían orðið til áður en Sov-
étríkin drógust inn í striðið þó hún
hefði verið færð í nótur árið 1941.
Hún hefði því ekkert með stríðið að
gera; fyrstí þátturinn væri tónræn
mynd af gífúrlegum fávitahætti og
smekkleysu sem einkenndu stjóm-
völd Sovétríkjanna. Sinfónían lýstí
hugarástandi tónskáldsins sjálfs og
unthverfinu sem hann hrærðist í.
Þegar Shostakovich var að vaxa úr
grasi þóttí ekki lengur fínt að semja
sinfóníur. Sinfónían tilheyrði
nítjándu öldinni og seinni hluta þeirr-
ar átjándu; fýrir Shostakovich var
hún samt hið fullkomna tónlistar-
form. í henni gat hann tjáð allar sínar
tílfinningar, því það er erfiðara að rit-
skoða sinfóníur en ópemr. Það verð-
ur að lesa á milli línanna til að skilja
hvað um er að vera; tónlist sem ekki
er sungin er bara hljóntar og hljóð,
ekki orð eða myndir. Shostakovich
þorði heldur ekki að semja aðra
ópem eftir árásina í Prövdu; í staðinn
einbeitti hann sér að sinfóníum og
öðmm verkurn fyrir hljóðfæri ein-
göngu.
Er stríðinu lauk var Shostakovich
búinn að semja átta sinfóníur. Stalín
vildi að sú níunda yrði sambærileg
níundu sinfóníu Beethovens sem
hann kvaðst dýrka mjög. Hún ættí að
vera með kór, og vera óður til snilli-
sinfóníuna, og á forsíðunni var mynd ekkert verka hans hefði verið höfð
gáfu leiðtogans og um sigurinn
yfir öxulveldunum. En Sho-
stakovich gat ekki með nokkm
móti dásamað leiðtogann með
list sinni, og samdi í staðinn sin-
fóníu sem var full af háði og bit-
urleika. Þá reiddist Stalín; hon-
um fannst kynlegt að Shostakov-
ich skyldi skrifa dapurlegt verk
þegar Sovétríkin væm nýbúin að
sigra í striði. Snillingurinn
neyddist því til að verða undir-
gefinn á ný, og eftir það lifði
hann tvöíoldu lífi. Opinberlega
skrifaði hann verk fyrir stjóm-
völd og þá aðallega tónlist við
kvikmyndir, en á laun hélt hann
áfram að semja frá eigin bijóstí,
og flest þeirra verka vom ekki
frumflutt fyrr en löngu síðar.
Stalín safnaðist til feðra sinna
(eða fór tíl vítis) árið 1953.
Þremur ámm síðar komst
Krushchev til valda, og árið
1960 ákveð hann að Shóstakov-
ieh yrði gerður að
sovéska tónskáldafélagsins, auð-
vitað rússnesku deildarinnar.
Um leið var honum þröngvað til
að ganga í Kommúnistaflokkinn,
og í bókinni Beyond Frontiers
hefur Vladimir Ashkenazy eftir
nánum vini tónskáldsins að hann
hafi aðeins tvisvar sinnum sést
fella tár; þegar fyrsta kona hans
dó (hann var þrígiftur) og þegar
hann gekk í hóp mannanna sem
hann hafði andúð á.
Sumir telja að þessar þjáning-
ar hafi verið nauðsynlegar. Sho-
stakovich hafi hreinlega nærst á
hatri sínu á Stalín; tílvist harð-
stjórans hafi gert honum kleift að
semja sfn helstu verk, og að frá
honum hafi hann í raun og vem feng-
ið allan sinn innblástur. Vissulega er
margt til í þessu, þó það standist ekki
alveg. Eftír að Stalín dó urðu margar
stórkostlegar tónsmíðar tíl, eins og til
dæmis Babi Yar sinfónían númer 13
og nokkrir strengjakvartettar; meist-
arinn var því fúllfær um að semja
tónlist þó Stalín væri allur. En
kannski hélt hatrið áfram, og beindist
bara að Kmshchev í staðinn, og síðar
Brezhnev.
Shostakovich lést árið 1975. End-
irinn var honunt greinilega kærkom-
inn, því náinn vinur tónskáldsins lýstí
honum látnum á þessa leið: „Mann-
veran sem lá í opnu líkkistunni var
með bros á vör. Margsinnis hafði ég
séð hann hlæja; stundum grenjaði
hann af hlátri. Oft flissaði hann
hæðnislega. En ég mundi ekki eftír
brosi sem þessu; (það var) fáskiptið
og friðsælt, þögult, sæluríkt, eins og
hann hefði snúið aftur til bemskunn-
ar. Eins og hann hefði komist und-
an.“
Fjöldinn allur af ráðamönnum var
viðstaddur jarðarforina. I sovéskum
dagblöðum birtíst um hann há-
stemmd minningargrein sem
Brezhnev og félagar skrifuðu undir,
enda vissu þeir ekki að Shostakovich
hafði á laun verið að vinna að endur-
minningum sínum. Hann vildi að hún
yrði gefin út eftir dauða sinn, og
skömmu áður en hann dó var henni
smyglað yfir landamærin. Gagnrýn-
andinn Solomon Volkov skráði þær
og bjó til prentunar, og ber bókin
nafhið Vitnisburður, eða „Testa-
ment“ á ensku. Þar er dökk mynd
dregin upp af gömlu Sovétríkjunum,
og var það því nokkurt áfall þegar
bókin kom út á Vesturlöndum árið
1979. Austan jámtjaldsins var því
haldið fram að hún væri hreinn hug-
arburður, eða að minnsta kostí full af
ýkjum, en ýmsir landflótta listamenn
sem þekktu Shostakovich vel vom á
öðm máli.
I endurminningunum kemur fram
að Shostakovich var bitur maður.
Tónlist hans ber þess líka glögglega
merki; hún er full af myrkri og
dmnga, en um leið býr í henni gífur-
legur kraftur. Hún er aðgengileg -
það sama verður ekki sagt um verk
flestra annarra nútímatónskálda.
Shostakovich kunni að semja tónlist
sem almenningur skildi, og varð að
einu mesta tónskáldi sögunnar. En
þrátt fyrir alla upphefðina sem því
fylgdi var hann ekki hamingjusamur;
margir af vinum hans urðu Stalín að
bráð og hann sjálfur þurftí að eiga ná-
in samskipti við fólk sem hann óttað-
ist og fyrirleit. Um þetta sagði hann
eftirfarandi f niðurlagsorðum endur-
minninga sinna: „Ég hef lýst mörg-
um leiðinlegum, jafnvel sorglegum
atburðum, sent og ýmsum ógeðfelld-
um og viðbjóðslegum mönnum.
Samband mitt við þá færði mér mikla
sorg og þjáningar. Og ég hélt að ef tíl
vill gæti reynsla mi'n í þessu sam-
bandi orðið gagnleg fólki sem væri
„Shostakovich lést árið
1975. Endirinn var honum
greinilega kærkominn, því
náinn vinur tónskáldsins
lýsti honum látnum á
þessa leið: „Mannveran
sem lá í opnu líkkistunni
var með bros á vör. Marg-
sinnis hafði ég séð hann
hlæja; stundum grenjaði
hann af hlátri. Oft flissaði
hann hæðnislega. En ég
mundi ekki eftir brosi sem
þessu; Iþað var) fáskiptið
og friðsælt, þögult, sælu-
ríkt, eins og hann hefði
snúið aftur til bernskunn-
ar. Eins og hann hefði
komist undan.""
yngra en ég. Kannski myndi það ekki
þurfa að upplifa eins hryllileg von-
brigði og ég þurfti að þola, og færi í
gegnurn lífið betur undirbúið og
sterkara en ég var. Og hugsanlega
yrði þá tílvist þess laus við þann bit-
urleika sem hefur litað líf niitt grátt."