Alþýðublaðið - 25.05.1995, Blaðsíða 2

2
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
HELGIN 25. - 28. MAÍ1995
MMUMIDID
20924. tölublað
Hverfisgötu 8-10 Reykjavík Sími 625566
Útgefandi Alprent
Ritstjórar Hrafn Jökulsson
SigurðurTómas Björgvinsson
Fréttastjóri Stefán Hrafn Hagalín
Umbrot Gagarín hf.
Prentun ísafoldarprentsmiðjan hf.
Ritstjórn, auglýsingar og dreifíng
Sími 625566
Fax 629244
Áskriftarverð kr. 1.550 m/vsk á mánuði.
Verð í lausasölu kr. 150 m/vsk
Fjallið Jónas
Föstudaginn 26. maí 1995 eru 150 ár síðan Jónas Hallgrímsson
lést á sjúkrahúsi í Kaupmannahöfh. Einsog riíjað er upp í blaðinu
í dag em skiptar skoðanir um dauðdaga hans: annarsvegar höfum
við rómantíska útgáfu vina hans, hinsvegar nöturlegar staðreynd-
ir úr læknaskýrslum. Það er kaxmski dæmigert fyrir Jónas Hall-
grímsson og íslendinga að menn skuh, hálfd annarri öld eftir að
hann dó, geta efnt til tilfinningaþmnginna kappræðna um dauða
skáldsins.
Reyndar hefur mönnum orðið skrafdijúgt um fleiri mislítilíjör-
legar ráðgátur sem varða Jónas: hver var stóra ástin í lífi hans,
drakk hann virkilega svona mikið brennivín, em bein hans grafin
á Þingvöllum eða er þar einhver danskur Olsen bakari, hvenær
vom Ferðalok ort, - jafnvel: getur hugsast að hann hafi verið
launsonur Jóns Þorlákssonar á Bægisá? Um ekkert skáld hafa
önnur skáld skrifað jafnmikið, og það virðist ennþá vera skyldu-
verkefhi að yrkja um hann að minnsta kosti eitt ljóð.
En Jónas Hallgrímsson hefur aldrei orðið inxdyksa í fílabeins-
turrn seimú tíma skáldbræðra. Hann er fyrst og ffemst skáld ís-
lensku þjóðarinnar og hefur aldrei tapað hylh hennar. Eftir daga
Jónasar hafa nokkur skáld náð í lifanda lífi svo almennum vin-
sældum að þau hafa sannarlega mátt kahast þjóðskáld - en flest
hafa þau verið hrakin ffá völdum af byltingarmönnum nýrra tíma.
Ekki Jónas Hallgrímsson. Hann hefur fylgt hverri kynslóðinni á
fætur annarri ffá vöggu til grafar. Hann er hið skáletraða Skáld ís-
lands, einsog Jón Stefánsson orðar það í skemmtilegri grein í Al-
þýðublaðinu í dag.
í frábærri ritgerð Guðmundar Andra Thorssonar í Tímariti
Máls og menningar 1990 er bent á, að mörg bestu ljóð Jónasar
Hallgrímssonar séu svo ástsæl með þjóðinni, svo inngróin okkur
og einhvem veginn svo sjálfsögð, að í rauninni tökum við aldrei
eftir þeim. Guðmundur Andri segir: „Sum [ljóða Jónasar] hafa
orðið þeim örlögum að bráð að lenda í óskráðri handbók ræðu-
skúmsins og skáldið gert ábyrgt fýrir þróttlítihi hugsun: „Höfum
við gengið til góðs, götuna fram eftir veg“ - eins og skáldið
sagði. Annað syngjum við á mannamótum. „Nú andar suðrið
sæla vindum þýðum“ - og óðara tekur dálítið ámátlegt lag að
humma í hausunum á okkur svo hrynjandin gufar upp og við
heyrum ekki lengur orðin, heldur bara kveinstafi tenóra að silast
gegnum endalaust lagið; „Enginn grætur íslending“ - og allt í
einu fer fólk að reka upp einhver réttavein og heldur að það sé að
leika íslendinga. „Stóð ég útí tunglsljósi“ - „Hvað er svo glatt“ -
„Það er svo margt ef að er gáð“ - þetta er eitthvað sem allir
kunna, en hversu margir hafa lesið þessi ljóð, sleppt þeim út úr
búri lagboðanna og létt af þeim hlutskipti slagaratextans?“
Jón Stefánsson gerir líka að umræðuefni í grein sinni í dag, hve
erfitt er að bijótast gegnum fmyndina af Jónasi. Hann er orðinn
einskonar stofhun, fjall. Og Jón vekur athygli á þeirri furðulegu
staðreynd, að ekki er til almennileg ævisaga Jónasar. Kannski vex
mönnum í augum að klífa þennan hæsta tind íslenskra bók-
mennta.
Ekki er nóg með að sjálft innihald ljóða Jónasar Hallgrímsson-
ar sé í mikilli hættu að tapa merkingu sinni í þeim allsherjar
fjöldasöng sem Guðmundur Andri Thorssön fjallaði um í áður-
nefndri grein: um Jónas hafa verið notuð fleiri og stærri orð en
nokkurt skáld annað. Nýjar kynslóðir hafa orðið að yfirtrompa
hástig af stigi það sem áður hefur verið sagt, uns mærðin er orðin
þvílík að skáldið og maðurinn Jónas Hallgrímsson hverfur í orða-
flaumnum.
Hann á betra skilið. Vissulega er Jónas Hallgrímsson „kristallur
íslenskrar vitundar", einsog Halldór Laxness sagði - en hann var
líka góður gæi, svo notuð séu orð Hallgríms Helgasonar. ■
Bull Jónasar Hallgrímssonar
Það er eins og að hrósa lóunni að
bera lof á ljóð Jónasar Hallgrímsson-
ar: ,fíú skal úr hlíðum hárra Tinnu-
fjalla? ... Ióbrotinnsönguryfirdalinn
líða/ eins og úr holti spóaröddin
þýða.“ Óbrotinn söngur spóans úr
holti sem Kður yfir dalinn, þannig orti
hann.
Það var afrek hans. Hann hafði
óbeit á samanbörðu kenningastagli,
leitaði til eddukvæða í ljóðmáli í stað
dróttkvæðanna; hann raðaði orðunum
saman á einfaldan máta sem næst dag-
legu máli, en valdi jafhframt orðin af
þeirri kostgæfhi að hið alþýðlega mál
varð um leið upphafið; hann smíðaði
orð - og hann byggði kvæðin sín. Eitt
erindi tók við af öðru á eðlilegan hátt.
Hann var fyrsta skáldið sem reyndi að
láta hugsun taka við af hugsun, reyndi
að leiða hugsun til lykta, reyndi að
loka þeirri heild sem hvert kvæði var
- hélt með öðrum orðum ekki bara
áfram yrkja ný og ný erindi þar til
kominn var tími til að fara að sinna
kúnum, eins og fyrirrennarar hans
gerðu flestir og sumir eftirkomendur,
til dæmis Matthías. Hann var alltaf að
reyna að venja íslendinga af hinum
smekklausu rímum - reyndi til dæmis
með kvæðinu Móðurást að sýna ís-
lendingum hvemig á að fara að því að
leggja út af hálfgerðri kjökursögu af
smekkvísi; reyndi með Gunnarshólma
að búa til epískt kvæði upp úr Njálu,
segja sögu í ljóði með sviðsetningu
sem hæfði og útleggingu.
Eftir hans dag var íslensk ljóðagerð
með tærari litum. Grænt, blátt, rautt:
litirnir skírðust og skýrðust. Þegar
maður les ljóð hans finnst manni því
Vikupiltar |
sem maður sé staddur á fögrum degi á
fögrum stað. f ljóðum hans er íslenska
heiðríkjan. Hann svipti burt holtaþok-
unni.
Það var afrek hans. Landið speglað-
ist í Ijóðum hans, svipsterkt og tignar-
legt. Hann kom öllu fýrir á sinn stað í
íslenskum hugmyndaheimi og þar er
það enn allt saman: rjúpan, fjöllin,
sagan, að vera í öngum sínum erlend-
is, engill með húfu. Hann hreinsaði til.
En hann orti ekki bara þessi kvæði
sem við erum látin læra utan að í því
skyni að við tileinkum okkur ættjarð-
arást. Hann orti ekki bara um fallega
hluti - sem er staðreynd. Og hann orti
ekki bara Alsnjóa sem allt í einu er
orðið aðalkvæðið út af einhverjum
hjartaverði sem ráfar um breiða blæju
og er nú ekki að gera margt, nema
hann „stendur sig“, hvað sem það nú
merkir. Þegar maður flettir útgáfu
þeirra Hauks, Páls og Sveins Ingva og
Íes bréfin hans til félaga sinna kemst
maður ekki hjá því að taka eftir því

IBull Jónasar Hallgrímssonar er því sem næst
algjört þegar hann er í ham
hversu gríðarlegur bullari hann var. í
bréfum sínum leggur hann sig mark-
visst eftir þessari vanmetnu tegimd rit-
hstar hér á landi: að vaða elginn, láta
vaða á súðum - láta vaða.
Að bulla.
Bull Jónasar Hallgrímssonar er því
sem næst algjört þegar hann er í ham:
„Duggálsblossadyngjufress/ við
dyngjur kúra,/ þiggja kossa, kveða
vers/ og koðrann púra: // Hvað er að
púra? hermdu mér; heimsins skúra
nauðsynjar,/því best er að lúra gegn-
um gler/ gleði súra hér og hvar...“ Og
þannig heldur hann áfram að teygja
þennan óskiljanlega lopa í bréfi til
Gísla Thorarensens og maður er engu
nær. Listaskáldið góða? Duggáls-
blossadyngjufress?
„Og hellti svo bjór yfir pappírinn og
yfir orðið,“ kvað Megas, og vissulega
getur maður látið sér til hugar koma
að þama sé ósköp einfaldlega ölvað
listaskáld að delera. Þó held ég ekki,
og mér er raunar nær að halda að allt-
of mikið hafi verið gert úr drykkju-
skap Jónasar á síðustu árum - að
menn haldi að úr því hann var ekki sá
dýrlingur sem Konráð bjó til úr hon-
um að honum gengnum þá hafi hann
verið aumingi. Það er eins og fólk eigi
erfitt með að ímynda sér Jónas sem
samsettan mann. Það er að minnsta
kosti ekki einleikið hversu mikið hann
bullar í bréfum sínum. Hvað er hann
að gera þar?
Það heitir afbygging í bókmennta-
fræðinni - dekonstrúsjón. Hann er að
tæta f sig íslenska bókmenntahefð. í
bulli Jónasar bregður víða fyrir skop-
stælingum á rímnakveðskap, á presta-
stíl, á sendibréfaforminu sjálfu. Þetta
eru nær alltaf bókmenntalegar athuga-
semdir, bókmenntalegar athuganir.
Þegar bókmenntafræðingarnir geta
loks slitið sig frá hinum eilífa hjarta-
verði munu þeir snúa sér unnvörpum
að því að rannsaka bull Jónasar Hall-
grímssonar því þar er að fínna lykilinn
að honum. Þar hleypir hann út óreið-
unni sem er í hausnum á honum eins
og öllum skáldum, í stað þess að
reyna að setjast ofan á hana, eins og
alltof margir 20. aldar Iærisveinar Jón-
asar gerðu, svo að útkoman varð
ósköp goluleg Ijóðagerð.
Ekki er að vísu þar með sagt að bréf
Jónasar séu bullið eitt. Öðru nær. Hér
er setning úr bréfi til Steensrups sem
Gyrðir hlýtur að hafa lesið: „Manstu
þegar við sátum í sandinum norður í
Aðalvík og vomm að bera farangurinn
okkar undan sjó eftir því sem það
smáféll að, en sólin gekk undir í hafið
og Straumsneshlfð og Riturinn voru
að smáhylja sig í dimmunni?" Hér er
athugasemd um Akureyringa í bréfi til
Konráðs: „Hefurðu séð menn sem
ganga allir saman hoknir af monti?
Þeir eru til héma fyrir norðan; og mó-
hljóðaða menn af monti? Þeir em líka
hér innan um.“ Hér er andvarp úr
betlibréfi til Finns Magnússonar:
„Meðan grasið er að gróa deyr kýr-
in“...
Meðan grasið er að gróa: bullið er
næringin handa ljóðgrasi Jónasar. Þar
vaða smekkleysumar uppi, húmorinn
er ofit af lægstu sort, ef ekki síðustu,
þar leyfir hann íslenskunni að sprikla.
Og fyrir kemur að reiði Jónasar fær
útrás í bullinu og bullið fær þar með
merkingu og er ekki lengur bull held-
ur skáldskapur. í bréfi til Bjama Thor-
arensen er undarleg saga sem hann
skráir aftur í bréfi til Konráðs. Svona
hefst hún fyrirvaralaust: J gærkvöldi
var ég staddur á Þingvelli eins og fyrir
fjómm ámm.“ Á Lögbergi bæla ær sig
í lynginu en hinum megin Flosagjár
stendur djöfullinn. í brekkunni fyrir
vestan er múgur manns, með klafa á
sér og tjóðraðir við steina. Djöfúllinn
gengur að þeim og lýkur upp höfuð-
skeljum þeirra án þess þeir verði þess
varir, tekur hnefafylli úr hveiju höfði
og skoðar vel. „Eintómar kvamir,“
sagði andskotinn /.../ Mér varð svo
hverft við þegar ég sá hinn foma óvin
furða sig allan á ofurmegni heims-
kunnar að ég sneri mér undan og fór
að tíha mosa af hraunsteinunum...“
Þessi saga merkir eitthvað. Ég veit
ekki hvað hún merkir. Ég veit bara að
hún er um íslendinga.
Eintómar kvamir.B
■ „Nýjustu" fréttir af Jónasi svo vitað sé
Rabbaði við Jónas fýrir 10 árum
- Magnús Skarphéðinsson telur fullvíst að hann hafi
náð sambandi við Jónas Hallgrímsson á miðilsfundi.
„Þetta var nú ekki merkilegt samtal
en hann lýsti því stuttíega hvað á daga
hans hefði drifið," sagði Magnús
Skarphéðinsson í samtali við Alþýðu-
blaðið. Magnús telur víst að hann hafi
náð tali af Jónasi Hallgrímssyni.
„Jú, ég tel yfirgnæfandi líkur að
þetta hafi verið Jónas en sambandið
var reyndar slæmt eins og það er oft-
ast,“ sagði Magnús.
Þessi atburður átti sér stað hjá Til-
raunafélaginu síðara íyrir um tíu ámm
en félagið er vikulega með vísindaleg-
ar tilraunir og hefur haldið út miðils-
fundum frá árin 1979.
„Jú, vissulega hafði þetta mikil
áhrif á mig,“ sagði Magnús. Ég fór að
spyija hann út í líf hans og hvað hann
væri að sýsla í nútíðinni. Hann var að
eigin sögn mikið að skoða allskonar
ljóðform hjá öðmm þjóðum og hafði
hitt marga erlenda meistara, þekkta og
óþekkta. Þetta er það eina sem ég man
úr samtalinu. En honum fannst spum-
ingar okkar ómerkilegar og smáborg-
aralegar og vildi ekki liggja lengi á
langlínunni enda var sambandið ekki
nógu gott. Það vill oft koma ýmiskon-
ar vitíeysa inn á þessa símalínu lflca."
Magnús er ekki fyrstur íslendinga
til að telja sig hafa verið í sambandi
við Jónas eítir að hann fór yfir móð-
una miklu. Frægastur er Guðmundur
Kamban en hann lenti í eldlínunni
uppúr aldamótum þegar hahn hélt því
fram og flúði land meðal annars vegna
þessa. Þá kynnti hann ný ljóð eftir
Jónas en sjálfur sagðist hann hafa haft
milligöngu með ósjálfráðri skrift.
Guðmundur skrifaði einnig hin ágæt-
ustu ævintýri fyrir H.C. Andersen.
Magnús Skarphéðinsson: Honum
fannst spumingar okkar ómerkilegar
og smáborgaralegar og vildi ekki
liggja lengi á langlínunni enda var
sambandið ekki nógu gott.
Magnús Skarphéðinsson: Honum
fannst spurningar okkar ómerkileg-
ar og smáborgaralegar og vildi
ekki liggja lengi á langlínunni enda
var sambandið ekki nógu gott.