Alþýðublaðið - 25.05.1995, Qupperneq 8

8
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
HELGIN 25.-28. MAÍ1995
öðrum árgangi Fjölnis sem hann sendi
sama manni: Keyser. Á bakvið þetta
liggur skrítin saga sem hefst í Kaup-
mannahöfn árið 1974. Þannig var að
Sigurður Nordal, sendiherra í Kaup-
mannahöfh, frétti af því að tilteknir ár-
gangar væru til sölu í bókabúðinni
Lynge í Silkigötu og fór hann strax á
staðinn. Þegar hann kemur að búðinni
þá var Jón Helgason, prófessor í
Kaupmannahöfn, lfka mættur vegna
þess að hann hafði sömuleiðis frétt af
þessum árgöngum. Þeir gengu sam-
tímis inm búðina og að sömu bókum;
þessum fyrstu tveimur árgöngum af
Fjölni. Svo vildi til að Jón var tengda-
faðir sonar Sigurðar og þeir ákváðu
því í fúllkomnu bróðemi að skipta
milli sín árgöngunum. Þegar Jón
Helgason síðan deyr árið 1987 var
safnið hans selt í þessa sömu búð og
þangað kom ég daginn eftir að bæk-
umar höfðu verið settar á sölu, farrn
þennan umrædda fyrsta árgang og
festi mér samstundis.
Ég kynntist annars ljóðum Jónasar
fyrst í Landakotsskóla þarsem þetta
var lamið inní mann með harðri hendi
- með illu eða góðu skyldum við læra
Gunnarshóhna og allt hitt.
Ég fer síðan alltaf að heimili hans
þegar ég kem til Kaupmannahafnar og
kíki þar inn; labba upp stigana og
þessháttar. Sérstök tilfinning fylgir þvx
að fara um þessar slóðir.“
■ Guðný Halldórsdóttir
kvikmyndaleikstjóri
Platstigi í húsi
Jónasar?
,Jónas Hallgrímsson... Ég minnist
frábærs Ijóðskálds, eins af þeim allra-
stærstu. Ég minnist þess einnig að
hafa heyrt sögu af fólkinu sem bjó í
húsinu þarsem hann datt í tröppunum
og var víst orðið svo pirrað á öllum ís-
lendingunum sem komu í pflagríms-
ferðir á staðinn, að það lét útbúa eftir-
lfldngu af tröppunum sem settar vom
upp á minna truflandi stað við húsið.
Ekki veit ég hvort sagan er sönn, en
góð er hún og sýnir glögglega hversu
elskaður þessi maður er af löndum
sínum.
íslendingar láta þannig margir
verða það sitt fyrsta verk á ferðalagi
um Kaupmannahöfn, að leita uppi
tröppumar sem urðu höfúðskáldi
þeirra að aldurstila - og setjast síðan
gjaman inná Hviids Vinstue. Allavega
kem ég þar alltaf við á ferðum mínum
um borgina og fmnst ómetanlegt að
geta gengið um sama gólf og hann
gekk á og sitja við sömu borð og
hann. Staðurinn hefur ekkert breyst á
öllum þessum tfma.
Ég lærði síðan kvæði Jónasar í
skóla lflctog aðrir, en er hrædd um að
þessum þeim sé ekki haldið í janf-
mikluin mæli að skólakrökkum í dag
og þá. f öllu falli sýnist mér það ekki
miðað við þekkingu þess unga fólks
sem ég hef umgengist.
Úr ljóðum Jónasar er mér landið og
náttúmlýsingamar hugstæðast. Það er
svo furðulegt hvað fslendingar skrifa
ofboðslega fallega um landið sitt þeg-
ar þeir búa eríendis - og þá sérstak-
lega í Danmörku þarsem aHt virðist
stundum svo grátt og flatt. Ég held
einfaldlega að það þurfi þessa prningu
til að skrifa fallega um ísland.
Það er nú að verða dáh'tið langt síð-
an ég gluggaði síðast í heildarsafn
ljóða hans... kannski ég láti nú verða
af því í tilefhi dagsins."
■ Gunnar Þorsteinsson
forstöðumaður í Krossinum
Sönn list
er getin í
þrengingum
„Það kemur ljúfsár tilfinning uppí
hugann þegar maður heyrir nafn Jón-
asar nefnt. Þanrúg höfða hans ljóð til
mín. Ástin var djúp og grimm í hans
örlögum. Ég er reyndar nýbúinn að ná
mér í heildarsafn verka hans og við
fyrsta yfirlit sýnist mér þar ástarstjam-
an skærust - yfrr Hraundröngum.
Ýmislegt sem Jónas sagði er í ís-
lenskri tungu ódauðlegt og það munu
kynslóðir sýna og sanna - blað skilur
bakka og egg, andar sem unnast og
svo framvegis. Jónas hóf íslenska
mngu í æðra veldi ásamt nokkrum
samtíðarmörmum sínum og þar eigum
við honum stærsta skuld að gjalda.
Sem skáld er hann yfirburðamaður;
Jónas ber höfúð og herðar yfir sína
samú'ðarmenn og skyggir á ýmsa í nú-
tíðiniú. Hiim hefðbundni skáldskapur
mun ekki vfkja fyrir hinu formlausa -
alls ekki.
Sem persóna var Jónas náttúrlega
mjög breyskur, átti við erfiðleika að
etja og beið mikinn ósigur fyrir sjálf-
um sér. En þess ber að geta að öll ljóð
og öll sönn list er getin í þrengingum.
í sársaukann blæðir. Flest hans feg-
. urstu Ijóð eru sprottin af sársaukanum,
það myndi ég ætla. Allt sem fæðist og
er fagurt þarf sínar hríðar, sína með-
göngu - og sínar þrengingar. Það hef-
ur fyrir margt löngu sýnt sig og sann-
að.
Satt besta að segja, held ég að
snilldarverk Jónasar hafi mikið með
breyskleika hans að gera. Ef hann
hefði verið dæmigerður, feitur lög-
ff æðingur á kontór þá hefði þetta
aldrei orðið til. Það gemm við alveg
bókað.
Nú, hvað snertir spuminguna um
hvemig ég uppgötvaði hann, þá er því
til að svara að hann var einfaldlega til
í uppí hillu á heimili foreldra minna.
Þar las ég hann og hafði unun af. Svo
var ég sem betur fer að uppgötva hann
á nýjan leik fýrir nokkmm árum.“
■ Hannes Öm Blandon
sóknarpresfur
Nautnaseggur
fram í
fingurgóma
„Hugrenningatengslin... Jónas...?
Þá dettur manni í hug þröstur, sumar,
náttúra, fegurð og rómantík. Hann var
vitaskuld mikið náttúmbam og lesandi
ljóða hans er umsvifalaust numinn á
brott á vit fjalla og fiminda, innanum
rjúpur og blóm, Hraundranga, Galtará,
Rangárvelli og hvað þetta heitir nú
allt...
Jónas og rómantflcin... ? Ja, róman-
tflcin gekk nú lítt upp hjá honum -, en
hann lét eftir sig kvæði sem þmngin
em af sársaukablandinni fegurð; óð til
fegurðarinnar. Ég óttast að þannig hafi
háttað til með Jónas, að hann hafi ver-
ið úr hófi ffam rómantískur og ekki
ráðið neitt við neitt; kvenfólk hafi
bókstaflega fengið tilfelli þegar hann
nálgaðist. Svei mér þá... hann var
voðalega óheppinn eitthvað með að
vera svona yfirþyrmandi rómantískur.
Ég held hann hafi yfirleitt ekki verið
heppinn í lífinu, blessaður karlimt.
Sársaukinn og vonbrigðin einhvem-
veginn skína svo auðveldlega í gegn í
mörgum ljóðanna.
Og síðan er það samkenndin; þessi
mikla samkennd með baráttunni í nátt-
úmnni. Samsemdin með lítilmagnan-
um í náttúmnni er mikil í ljóðum Jón-
asar. Ernnig mætti í því samhengi
draga ffam Gunnarshólma þarsem
hann sýnir mikla samkennd með ves-
alingnum honum Gunnari á Hlíðar-
enda.
Já, sársaukinn. Þjást ekki allir sem
yrkja - verða fallegustu ljóðin ekki
einmitt til í gegnum sársaukann? Ég á
erfitt með að meta hvort hann hefði
ort sín bestu kvæði ef ekki hefðu kom-
ið til þjáningamar...
Var maðurínn ekki bara afskaplega
lífsglaður - og nautnaseggur fram í
fingurgóma? Ég hef ekki heyrt annað.
Allavega gat hann verið hæcinn og
fjandi skemmtilegur þegar hann vildi
svo viðhafa. Þetta lið sem haim um-
gekkst þama í Kaupmannahöfn var að
sjálfsögðu ekki ónýtt og mér sýnist
einfaldlega að þeir hafi allir skemmt
sér nokkuð vel.
Annars sýndi Hugleikur nýverið
leikrit þarsem meðal annars er sagt ffá
ungu skáldi sem sagði eitthvað á þá
leið, að hann væri nú af ríku fólki
kominn og aldiei hefði hann búið við
skort eða verið svangur, nóg ætti hann
af peningum og samt gæti hann alveg
ort. Ungi maðurinn skildi hvorki upp
né niður í þessari þjáningamýtu.
Við skulum ávallt hafa það í huga
að Jónasi var gefin rosaleg náðargjöf
beint ffá guði; þetta er náðargjöf ógur-
Jeg og alveg hreint dásamleg. Ég efast
stórlega um að þjáningar hans - sárs-
aukinn vegna illa lukkaðra ástamála
og hversu illa hann fór yfirhöfuð með
sjálfan sig - hafi haft nokkuð að gera
með hvort hann hefði samið þessi
snilldarverk eða ekki. Ég held að Jón-
as hafi ekki átt annan kost; hann hafði
þessa náðargjöf.
Sögur...? Þegar ég var bam að aldri
var ballettmeistari í Þjóðleikhúsinu
sem hét Erik Bisted og hann setti upp
hrikalega fallegan ballett mikinn sem
byggður var á ljóðum Jónasar. Ég fór
á þá sýningu og man hversu hugfang-
inn ég var - sem þmmu lostinn.
Varðandi það hvort Jónasi sé haldið
nægflega mikið að bömum - og ung-
lingum og þaðanaf eldra fólki - þá er
því til að svara að á seinni tímum bú-
um við Norðlendingar þannig að eiga
annað skáld sem kom í raun og vem í
stað Jónasar. Þama á ég auðvitað við
skáldið frá Fagraskógi, Davíð Stef-
ánsson. Hann stendur nútímafólki
vitaskuld miklu nær, bæði í tíma og
yrkisefnum. Davíð hefúr þannig
skyggt á Jónas í seinni ti'ð - allavega
hér á Norðurlandi.
Hinsvegar getur vel verið að hægt
sé að draga Jónas betur ffam í dags-
ljósið án þess að það verði of væmið
og þjóðrembulegt. Það mætti vissu-
lega aðeins skerpa á þessu stórskáldi
okkar; þessu íslenskasta ljóðskáldi af
öllum íslenskum.
Ég held að það megi fullyrða án
þess að blikna, að Jónas er jafnstór-
kostlegt ljóðskáld og Heine og
Goethe. Hann stendur þeim fyllflega
jafnfætis í mínum huga. Jónas yrkir
afturámóti á miklu erfiðara tungumáli
en þessir tveir kónar, gerir það svo
leiftrandi fallega og virðist ofaná allt-
saman ekkert hafa haft fýrir þessu."
■ Hjörleifur Sveinbjömsson
þýðandi
Nú, svo Jónas
fékkst við
að yrkja líka?
„Þegar maður er kominn á miðjan
aldur og meira fyrir útivem og nátt-
úmskoðun en áður, fer maður ósjálfr-
átt að taka betur eftir náttúmfræð-
ingnum í ljóðum Jónasar. Náttúm-
skoðarinn er nefnilega svo ofarlega í
honum. Hver annar en naskur náttúm-
skoðari tekur það sérstaklega fram að
emir séu gulir á klónum? Klógulir
emir yfir veiði hlakka, eins og hann
yrkir á einum stað.
í þessu sambandi má kannski rifja
upp söguna af kollega Jónasar í nátt-
úmffæðinni fýrr á öldinni. Sá settist
inn á Landsbókasafn eitthvert sinn og
bað um öll verk Jónasar. Bókavörður-
inn spurði hvort hann vildi ljóðin lflca,
og þá kom þetta tilsvar: Nú, svo Jónas
fékkst við að yrkja lflca?
Þetta fagidjótíska tilsvar hefúr nátt-
úrlega orðið mönnum aðhlátursefni,
en það hefur mér alltaf fúndist ósann-
gjamt. Miklu ffekar er þetta til marks
um hve öflugur náttúmskoðari Jónas
var - í og utan skáldskaparins - hvað
svo sem selekti'vum lestrarvenjum
manna kann að líða.“
■ Húbert IMói
myndlistaimaður
Rómantísk
ímynd af
listamanninum
sem þjáist
,Jónas var vitaskuld gott skáld, ffá-
bært. En það er einhver svona furðu-
leg rómantflc í kringum allt sem hann
skrifar og hún hefur legið dálítið utam'
listamönnum. Enn þann dag í dag sitj-
um við uppi með þessa goðsögn. Þetta
er náttúrlega ekkert nema hrein og
Matthías Johanncssen <f. 193»)
Við Galtará
í huganum ég geng að Galtará
er gleðin hlær í augum dals og hjalla.
við eigum báðir eina og sömu þrá
til efsta tinds og jökulhvítra fjalla.
Og stúlkan þín sem áður undi hér
ber einnig Ijúfa gleði hjarta mínu.
Og ennþá flytur þrösturinn frá þér
sinn þýða klið og unað landi sínu.
Og sólin leggur vorsins vinartraf
á vínrautt landið nátengt þínu blóði.
Og þar sem heiði hallar norður af
ég heyri ennþá klið af þínu ljóði.
klár rómantflc og ég er afls ekki inná
því að listamenn þurfi að burðast með
allan þennan breyskleika og allar
þessar þjáningar í gegnum lífið. Síðan
eru menn helst metnir eftir því hversu
dramati'skur dauðdagi þeirra var og
þeir hafhir upp til skýjanna.
Drykkjuskíjpur listamannanna, að
deyja fyrir aldur fram útaf einhveiju
hörmulegu slysi, eitthvað sem hefði
ekki þurft að gerast, að eiga aldrei í
sig og á og svo ffamvegis. Allt er
þetta fyrst og fremst þessi rómantíska
flnynd er skapast hefur í kringum Jón-
as og það sem mér dettur fyrst í hug
þegar minnst er á manninn.
Það sem mér finnst einna fallegast í
verkum Jónasar og margra annarra
listamanna er hversu heimþráin skilar
sér vel. Þetta land virðist hafa ofsalega
sterk ítök í fólki og mörg mestu lista-
verk þjóðarinnar hafa orðið til fyrir til-
stuðlan heimþrárinnar.
En það er semsagt hin rómantíska
rmynd af listamanninum sem þjáist
sem er mér hugstæðust í tengslum við
skáldið.
Mig langaði síðan að lokum að
minnast á fræðistörf hans sem em
ótrúlega merkileg og kannski of lítið
látið með þau... ég veit það svosem
ekki.“
■ Kotfinna Baldvinsdóttir
sagnfræðingur
Fór með Gunn-
arshólma meðan
hún fæddi barn á
fjórum fótum
„Ef ég á að segja alveg einsog um
hvað mér dettur fyrst í hug þegar
minnst er á Jónas Haflgrflnsson, þá er
það hún Magdalena Schram, frænka
mín... Þegar hún átti sitt annað bam
ákvað hún nefhilega að læra Gunnars-
hólma utanað svo þjáningin við bams-
burðinn yrði henni bærilegri. Magdal-
ena fór síðan með ljóðið hástöfum
meðan fæðingunni stóð og þetta er
vafalaust ein tflþrifamesta fæðing ís-
landssögunnar. Svo bætti hún auðvit-
að gráu ofaná svart með því að fæða á
fjórum fótum sem vægast sagt þótti
ekki tilhlýðilegt í þá tíð. Þetta fannst
sjálfsagt mörgum mikil svívirðing í
garð Jónasar og afar óviðeigandi með-
ferð á Gunnarshólma. Eiginlega skil
ég ekki hvemig Magdalena fór að
þessu því þegar maður fæðir bam er
maður gjörsamlega útúr heiminum
vegna þjáninga og áreynslu og helst
að hugsa um hvemig maður getur fyr-
irfarið sér - varpað sér í hafið eða eitt-
hvað - til að sleppa undan þessari pín-
ingu... Þetta var mikið affek. Hugs-
aðu þér kjarkinn: Konan fór með
Gunrtarshólma meðan hún fæddi bam
á fjórum fótum.
Mér hefur annars þótt ljóð Jónasar