Alþýðublaðið - 01.12.1995, Blaðsíða 12

FOSTUDAGUR 1. DESEMBER 1995
Feminismi og félagshyggja
Mikið er rætt um samvinnu
eða sameiningu flokkanna á
„vinstri vængnum“.
Kvennalistinn er gjaman talinn í þeim
hópi á þeim forsendum að feminismi
sé sjálfsagður hluri af félagshyggju.
Kvennalisrinn hefur þó ætíð sldlgreint
sig sem þriðju víddina í íslenskum
stjómmálum, vídd kvennasjónarmiða
og afneitað merldmiðum ffá vinstri og
hægri. Það má leiða að því rök að mál-
efnalega eigi Kvennalistinn að ein-
hverju leyti samleið með félags-
hyggjuöflum, en það er allt of mikil
einföldun að telja feminisma sjálf-
sagðan fylgifisk félagshyggjunnar.
Ymis þau mál sem Kvennalisrinn hef-
ur lagt áherslu á em nú komin á
stefnuskrár flokkanna en það þarf ekki
að þýða að þar með hafi feminísk
sjónarmið verið sett í forgrunn hjá
þeim.
Frá sjónarhóli Kvennalistakvenna
snýst spurningin um samvinnu um
það, hvort hún sé vænleg leið til
kvennapólitískra valda, sem er eitt af
markmiðum samtakanna, eða hvort
hún geti leitt til stöðnunar eða aftur-
farar í kvenffelsisbaráttu. Samvinna er
því aðeins ein þeirra leiða sem
Kvennalistakonur velta fyrir sér.
Hvaða leiðir?
A nýafstöðnum landsfundi
Kvennalistans vom konur sammála
um að efla Kvennalistann til sem ár-
angursríkastrar kvennabaráttu. Skipt-
ar skoðanir vom um hvaða leiðir að
markinu væm bestar og sú umræða
mun halda áffam næstu eitt til tvö árin
því nægur tími er til stefriu.
Helstu leiðimar sem ræddar vora
em eftirfarandi:
1. Að halda okkar strild, efla Kvenna-
listann og bjóða ffam í næstu kosn-
ingum til sveitastjóma og Alþingis.
2. Að segja tímabundið skilið við
ffamboðsleiðina og einbeita okkur
að annars konar baráttu fyrir kven-
ffelsi, t.d. í verkalýðshreyfingunni,
félagasamtökum og kvennahóp-
um.
3. Að eðlisbreyta Kvennalistanum,
t.d. með því að opna framboðs-
listana fyrir karlmönnum, en vera
áffam með jafhréttismál og kven-
ffelsi í öndvegi, þ.e. feminískar á-
herslur.
4. Að ganga til samvinnu við önnur
stjómmálaöfl sem væm rilbúin að
setja kvenffelsisbaráttu og femin-
isma í öndvegi.
En um eitt mál vom allar konur
sammála; að gera launamál kvenna og
kynbundinn latmamun að meginvið-
fangsefni grasrótarstarfsins með til-
heyrandi samsvömn á þingi og í
sveitastjómum.
Er flokkakerfið í takt við
tímann?
Um þessar mundir á sér stað mildl
gerjun í íslenskri pólitík og gærir þess
jafnt innan Kvennalistans sem ann-
arra stjómmálaafla. Hún einkenrúst
m.a. af því að innan allra flokkra em
skiptar skoðanir um flest stónnál og
má þar nefna Evrópumálin, sjávarút-
vegs- og landbúnaðarmál. I þessu felst
vísbending um að flokkakerfið sé e.t.v.
ekki í takt við tímann. Einnig má
nefria afstöðu ril þess hvemig unnið
skuli að því að efla stöðu kvenna á
vettvangi stjómamála og í samfélag-
inu öllu og verður það að teljast á-
fangasigur fyrir konur, að nú skuli al-
mennt viðurkennt að þess sé þörf. En
í ljósi þeirrar staðreyndar að allar
stjómmálahreyfingar landsins standi
ffammi fyrir vanda ágreinings innan-
borðs, hlýtur tími endurmats og ef ril
vill uppstokkunar að vera mnninn
upp. Kvennalistinn er að bregðast við
þessu kalli tímans með því að horfast í
augu við staðreyndir og ræða leiðir
sem vænlegar séu, konum og kven-
ffelsisbaráttu tíl ffamdráttar. Eins og
áður er sagt, er einhvers konar sam-
vinna við hina svokölluðu félags-
hyggjuflokka aðeins ein þeirra leiða.
Feminismi - félagshyggja
En nú er hængur. I fyrsta lagi em
hreint ekld allir feministar - heldur
ekki innan Kvennahstans - sem vilja
sldlgreina sig sem félagshyggjukonur,
ekki ffekar en allar konur em fem-
irústar eða að enginn karlmaður geri
verið femirústi, hvort sem hann er fé-
lagshyggjumaður eða ekki! Og í öðra
lagi era hreint ekki allir sammála
þeim skilrúngi að feminismi sé sama
og félagshyggja.
Kvennalistinn er að sjálfsögðu fé-
lagshyggjuhreyfingíþeim skilningi að
félagsleg Iausn ýmissa samfélagsmála
hlýtur að vera lausn, sem flestar ef
ekki allar konur em sammála um að sé
nauðsynleg. Oflugt velferðar-
kerfi er konum mjög nauð-
synlegt - sem og öðrum
þegnum þjóðfélagsins - en
horfir þó með öðrum hættí
við konum en öðrum. Ein-
faldlega vegna þess að sam-
félagslegar lausrúr Ieysa konur sem
einstaklinga undan skyldum sem ann-
ars hvíla á þeirra herðum. Má þar
nefna uppeldis- og umönnunarstörf
svo dæmi séu tekin. Og hætt er við að
hrikta myndi í stoðum jafhréttis ril
náms, ef ekki kæmi til sú samfélags-
lega lausn að skólar skuli reknir fyrir
almannafé, en ekld ffamlag hvers og
eins. Líklega yrðu konur frekar en
karlar, stelpur frekar en strákar fyrir
barðinu á því. Bæði er efhahagsleg
staða kvenna verri, m.a. vegna kyn-
bundins launamunar og hætt er við að
foreldrum þættí fjárfesting í menntun
drengja bæði sjálfsagðari, nauðsyn-
legri og líklegri til að sldla ábata held-
ur en fjárfesting í menntun stúlkna.
Lengra ffá viðteknum sjónamúðum
um hlutverk kynjanna og hefðinni
erum við nú ekla komin. Auk þess má
nefna að velferðarkerfið er líka mjög
atvinnuskapandi fyrir konur, sbr. að
það er að stórum hluta borið uppi af
konum.
Fleira en félagshyggja
Þannig má taka undir það að
Kvennalistinn eigi samleið með fé-
Iagshyggjuöflum að svo miklu leyti
sem félagshyggjan er hluti af
kvennapólitískri sýn. En er jafn sjálf-
gefið að allir sem aðhyllast félags-
hyggju séu að
sama skapi
feministar?
Um það er
hægt að hafa
miklar efasemd-
ir. Feminisminn
setur nefnilega
ýmislegt undir mæliker, sem er ekki
endilega í anda alls félagshyggjufólks.
Kvennalistinn er feminískt stjórn-
málaafl sem horfir með feminiskum
gleraugum á samfélagið allt og setur
spurningamerki m.a. við valdaupp-
bygginguna, ákvarðanatökuferli, for-
gangsröðun verkefna, stjórnunar- og
starfshætti bæði í atvinnu- og félagslífi
og setur í forgang að vinna að bættri
stöðu kvenna í samfélaginu öllu og að
vinna að því að konur með
kvennapólitiska sýn fái völd.
J afirréttísþjóðfélag
Að þessu sögðu er ljóst, að það er
ekkert einboðið að samvinnuleiðin sé
sú leið sem vænlegust sé til árangurs
að mati allra kvennalistakvenna. En
við munum vissulega ræða hana - sem
og aðrar hugsanlegar leiðir - af fúllri
einurð og alvöru. Einnig ætti að vera
ljóst að Kvennalistakonur em ekki
hlægilegar konur sem ekki geta kom-
ist að niðurstöðu. Þvert á móti em
þær ábyrgar konur sem ætla að taka
sér tíma til að ræða hvar og hvernig sé
best að starfa, með það meginmark-
mið að leiðarljósi að vinna að raun-
verulegu jafhréttisþjóðfélagi.
Þárhildur Þorleifsdóttir
Video, ergo sum
Bjöm Bjarnason menntamála-
ráðherra tilkynnti fyrir þrem
vikum að fæðingardagur Jónas-
ar Hallgrímssonar skyldi hér eftir
helgaður íslenskri tungu. Að kveldi
sama dags gangsetti Bjöm sjónvarps-
stöðina Sýn sem endurvarpar amer-
ísk-ensku gervihnattasjónvarpi til ís-
lenskra heimila. I stuttu viðtali í
beinni útsendingu sagði ráðherra að
engin mótsögn væri á milli þess að
vernda íslenska tungu og hinu að
leggja blessun sína yfir aukið framboð
af engilsaxneskri sjónvarpsefhi. Fyrir
tiltölulega fáum ámm var útlent sjón-
varp ákaflega viðkvæmt mál, sérstak-
lega ef íslensk menning var til um-
ræðu í sömu andrá - það var hún oft -
og ólíklegt að menntamálaráðherra
lýðveldisins léti sér til hugar koma að
ræsa endurvarpsstöð fyrir útlent sjón-
varpsefni og það á feðingardegi góð-
skájdsins.
A sínum tíma vora sjónvarpsút-
sendingar herstöðvarinnar á Miðnes-
heiði fleinn í holdi margra Islendinga,
ekki aðeins herstöðvarandstæðinga.
Ritstjórar Morgunblaðsins vora með-
al 60-menninga sem á sjöunda ára-
tugnum birtu opinberlega yfirlýsingu
þar sem krafist var lokunar Keflavík-
ursjónvarpsins. Þegar Stymúr Gunn-
arsson, núverandi ritstjóri Morgun-
blaðsins, kom til álita sem ritstjóri
Vísis sagði hann að sitt fyrsta verk yrði
að hætta að birta dagskrá hermanna-
sjónvarpsins. Ahugi Vísismanna á
Styrmi snarminnkaði. Herstöðvar-
andstæðingar Iitu á ameríska sjón-
varpið sem „hemám hugans“ og lið í
innlimun íslensku þjóðarinnar í
bandaríska heimsveldið. í dag kemur
það undarlega fyrir sjórúr að alvarlega
þenkjandi fólk var sannfært um að
þjóðmenningunni stafaði hætta af út-
lendu sjónvarpi. Röldn vom þó ekki
heimatilbúin, heldur íslensk útgáfa af
viðteknum ótta margra gagnrýnenda
sjónvarps.
Allt frá millistríðsárunum og frarn á
sjöunda áratuginn leituðu vísinda-
menn að rökum sem gætu útskýrt á-
hrifamátt nýju rafhúðlanna. Einstök
dæmi um sannfæringarkraft ljós-
vakans, t.a.m. almennur ótti við geim-
vemr í kjölfar útvarpsleikrits Orson
Wells um Innrásina firá Mars og áróð-
ur þýskra nasista, vom talin vísbend-
ing um að ein heildstæð kenning gæti
gert grein fyrir eðli rafmiðlanna og
mögulegri (mis)notkun. Margir af
snjöllustu félagsvísindamönnum sam-
tíðarinnar þróuðu kenningar og
hönnuðu rannsóknaráætlanir með
það fyrir augum að einn góðan veður-
dag væri hægt að gera tæmandi grein
fyrir fjölmiðlum sem stjórntæki í
fjöldasamfélagi. Hugmyndir vísinda-
og fræðimanna um stórkostlega
möguleika ljósvakamiðla til að móta
almenningsálit og hugsunarhátt ein-
staklinga hafði áhrif á pólitíska um-
ræðu og skaut stoðum undir margvís-
legar samsæriskenningar.
Aðstæður vom hagfelldar langsótt-
um útskýringum á því hvemig véla-
brögð og ráðabragg í Washington og
Kreml höfðu áhrif á niðurstöðu
smæstu mála í fjarlægum heimshlut-
um. Pólitískur ágreiningur sem hafði
harla lítið að gera með skiptinguna
austur - vestur, kommúnismi - kapít-
alismi var miskunnarlaust heimfærður
upp á þessi framandi hugtök.
„„Kommúnismi" - það er öll barátta
mannanna, hvar sem er í veröldinni,
fyrir þjóðfrelsi, bættum kjömm, sósí-
alisma, lýðréttindum og friði,“ skrif-
aði Brynjólfúr Bjamason í Rétti 1951.
Allt var undir og engum duldist hve
mildð var í húfi. Hægrimenn litu á
heiminn frá andstæðum sjónarhóli og
sáu vofu kommúnismans leika lausum
hala um borg og bí. Siðmenningin
sjálf var undir því komin að réttur
málstaður ynni sigur og undir þeim
kringumstæðum er ekld að furða þótt
nýr fjölmiðill, öflugri og áhrifameiri
en áður þekktist, væri mönnum hug-
leikinn.
Islenskt sjónvarp hóf ekki útsend-
ingar fyrr en haustið 1966 og Kana-
sjónvarpið var einrátt til þess tíma.
Nokkmm mánuðum áður flutti Þor-
geir Þorgeirson ritliöfúndur erindi hjá
Málfundafélagi sósíalista. I inngangi
bregður fyrir félagspólitískri grein-
ingu gegnsýrðri samtímastemningu.
„Dögum oftar nefnum við okkur
sjálfstæða menningarþjóð en kröftug-
ustu tæki nútímans til fréttaflutnings
og skoðunarmótunar em hér þó ein-
okuð af útlendingum, og starfa án
minnsta eftirlits nokkurs innlends
manns. Þjóðin telur sig hafa einhver
pappírsgögn um það að hún reki hér
óháð lýðveldi og kallar stjórnarfar sitt
lýðræði - en það em erlendir aðilar
sem halda nánast lyklinum að skoð-
anamyndun í landinu. Mundi slíkt á-
stand ekki minna helst á geðsjúkling
sem búið er að færa í spennitreyjuna?
Milli angistarkastanna er hann að telja
sér trú um að þetta séu bara
sunnudagsfötin.
Kanasjónvarpið er spenni-
treyja íslenskrar menningar í
dag-“
Ef Þorgeir hefði látið hér
staðar numið er ólíklegt að
erindið hefði átt sér langra lífdaga
auðið. En rithöfundurinn gekki skref-
inu lengra og húðskammaði vinstris-
innaða áheyrendur sína fyrir fymska
andspymu við samtímanum. Vinstri-
menn, og einlcum menntamenn úr
þeirra röðum, „grípa dauðahaldi í
minrúngar, foma reisn og löngu full-
mótuð menningarverðmæti liðins
tíma. I sjálfu sér verða þau menning-
arverðmæti eins og hverjir aðrir
draumórar frammi fyrir staðreyndum
samtímans. Að því kernur fyrr eða síð-
ar að draumórar reki sig á eitilharðan
vemleikann og þá verður ný sálar-
kreppa. Þannig gæti þetta gengið aft-
ur og aftur þar til yfir lýkur.“
Áður en Þorgeir lauk erindi sínu
hafði hann kallað í vitnastúkuna menn
eins og Sigfús Daðason, Kristinn
Andrésson og Halldór Laxness, vegið
málsvöm þeirra og fúndið léttvæga.
Nóbelsskáldið var einn fárra íslenskra
heimsborgara og Þorgeir reiðir hátt
til höggs þegar hann Ies úr sögum
Halldórs ráðvillu og afturhaldshugs-
unarhátt gagnvart samtímamenningu.
Þorgeiri var seint fyrirgefin framsagan
sem hann hafði hjá Málfundafélagi
sósíalista í mars 1966. Hann tók of
djúpt í árinni fyrir margra smekk og
samstaða var um að koma sér hjá því
að skiptast á skoðunum við hann.
Orðræðan sem ekki varð 1966
hefði kannski
gert greining-
una markvissari
og leitt fram
ikynsamleg rök
)g mótrök fyrir
ndspæninu al-
þjóðamenning
og þjóðmenn ing. Þögninni lauk með
hávaða í maí 1993 þegar Sjónvarpið
sýndi þætti Baldurs Hermannssonar,
Þjóð í hlekkjum hugarfarsins. Þjóð-
lífsmyndin sem Baldur rissaði upp í
þáttunum átti rætur að rekja til svip-
aðra hugrenrúnga og erindi Þorgeirs.
Munurinn er sá að hugrenningar sem
enda í skrifuðum texta er hægt að
ræða og læra af en sé vitundarstarf-
semin sett í búning sjónvarpsþátta
verður hún fremur skynjuð en diskút-
emð. Imyndin verður því öflugri sem
alvarleg umræða er fátækari.
Þjóð í hlekkjum hugarfarsins sló í
gegn vegna þess að fyrir þrjátíu ámm
vildu áheyrendur Þorgeirs koma sér
hjá óþægindum með þögninni. Þeim
er vorkunn. Aheyrendurnir vom aldir
upp í ritmenningu og í hjarta sínu
sannfærðir um að annað hvort héldi
skrifað orð velli eða að sjónvarps-
menningin rnyndi útrýma textanum
og þá væri þetta hvort eða er ekki til
neins. Reyndin varð önnur. Orðið var
áfirain og sjónvarpið ekki eins hættu-
legt og það virtist í fyrstu. Þess vegna
vora ekld gerð hróp að Birni Bjama-
syni menntamálaráðherra þann 16.
nóvember.
Páll Vilhjálvisson