Alþýðublaðið - 05.12.1995, Blaðsíða 4

ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 5. DESEMBER 1995
4
m e n n
ggj&fjBI ■ í athyglisverðri grein kemst Gísli Sigurðsson bókmenntafræðingur að
wPMÉj þeirri niðurstöðu að íslensk menning hafi stórlega liðið fyrir einhæfa og
-1! úrelta kröfu um að allt eigi að byggja á þjóðernishugsjónum liðinstíma
Islensk þjóðernis-
hyggja, menning-
arlíf og stjórnmál
J - Fyrri hluti.
Þjóðir og hugmyndafræði
Við efumst sjaldan um að til séu
þjóðir, og að þær þjóðir hafi sjálfs-
mynd. Okkur getur að vísu greint á um
hvað vegi þyngst til þjóðarsameiningar,
búseta á sama landsvæði, sameiginlegt
tungumál eða menningarsögulegur
bakgrunnur, en við efúmst síður um að
fyrirbærið þjóð sé til. Sú sjálfsmynd
sem við ætlum að sé sameiginleg þeim
hópum fólks sem við höfúm kosið að
kalla þjóðir hefur þó ekki orðið til af
sjálfu sér heldur mótast hún af hug-
myndafræði og hagsmunum á hverjum
tíma. Sú mótun er misjafnlega meðvit-
uð eftir tímaskeiðum. Við teljum til
dæmis að fólk sem bjó á sama Iand-
svæði og talaði lík tungumál á miðöld-
um hafi fundið til samkenndar af ein-
hveiju tagi; skilgreint sig sem hiuta af
hóp sem kenndi sig við það svæði sem
hann kom frá. En við teljum að sú sam-
kennd haft verið af öðrum toga en sú
þjóðarvitund sem við höfum tekið í arf
frá rómantískum straumum 19. aldar
þegar hugmyndir okkar um þjóðir og
þjóðemiskennd vom í mótun. A 20. öld
hefur hugmyndafræði 19. aldar haft
gríðarleg áhrif til góðs og ills. Ný ríki
hafa verið mynduð í kjölfar sjálfstæðis-
og frelsisbaráttu ólíkra hópa sem létu
sér áður lynda að tilheyra sama ríkinu.
Aðrir hafa reynt að sameina hópa fólks
sem taldi sig áður ekki eiga að heyra
undir sameiginlegt stjómkerfi.
Hið íslenska og sjálfstæðis-
baráttan
Á Islandi varð mikil þjóðemisvakn-
ing á 19. öld. Landið var þá hluti af
danska ríkinu en þjóðemishugmyndir
aldarinnar komu þeirri hugmynd inn
hjá fólki að hag þjóðarinnar væri betur
borgið með sjálfstæði gagnvart Dön-
um. Til þess að réttlæta þá kröfu vom
færð fram rök sem áttu að undirstrika
menningarlegt sjálfstæði og sérstöðu
íslendinga þrátt fyrir náið samneyti um
aldir við Norðmenn og síðan Dani á
sviði stjómmála og trúmála. Ein meg-
inröksemdin byggðist á því að íslend-
ingar töluðu sitt eigið tungumál, sem
hefði áður verið sameiginleg tunga
allra Norðurlandabúa, og hefðu ritað
bókmenntir á því máli allt írá miðöld-
um.
Margar fornsögur íslendinga eru
sviðsettar á íslandi, í því landslagi sem
fólk hefur fyrir augunum enn í dag.
Þær tengdust því landinu með mjög
sérstæðum hætti í hugum fólks. í landi
þar sem mjög lítið var um sýnilegar
mannvistarleifar, þrátt íyrir liðlega þús-
und ára búsetu, höfðu gerst miklar sög-
ur af forfeðrunum. Sú þjóð sem bjó í
landinu gat liúð á sig sem frumbyggja
þess og þannig var landið óspjallað af
öðrum þjóðflokkum og utanaðkomandi
innrásum. Fomar heimildir lýsa land-
náminu þannig að menn hafi komið
siglandi upp að ósnortinni strönd og
numið landið með því að gefa því nöfn
og glæða það sögum. Og fomsögumar
mnnu saman við jarðsöguna í meðför-
um rómantískra skálda sem tengdu al-
menna ást sína á náttúmnni sérstaklega
við íslenska náttúm, eldfjöll, jökla og
hraun, og ortu mörg sín bestu ljóð útaf
þeim fomsögum sem þau sáu fyrir sér í
Skáldin ortu um íslenska náttúru
eins og hún vaeri álíka gróðursæl
og hlíðarnar í kringum Flórens hjá
skáldum endurreisnarinnar.
landslaginu. Sum gengu jafnvel svo
langt að bera lof á vetur, snjó og kulda
sem væri til þess fallinn að reyna karl-
mennsku þeirra. En skáldin ortu lrka
um íslenska náttúm eins og hún væri
álíka gróðursæl og hh'ðamar í kringum
Flórens hjá skáldum endurreisnarinnar,
og mikluðu fyrir sér náttúmfegurð og
friðsælan fuglasöng í þessu harðbýla
og hijóstmga landi.
Bókmenntir einoka
menninguna
Þannig urðu tungumálið, sagan í
bókmenntunum og landið sjálft veiga-
mestu þættimir í mótun þeirrar þjóð-
legu sjálfsmyndar sem íslendingar hafa
gert sér á 20. öld. Áherslan var lögð á
sérstöðu alls þessa, engin önnur þjóð í
Vestur-Evrópu talaði ennþá og skildi
það tungumál sem hún hafði talað á
miðöldum, engin önnur þjóð hafði
skapað slikar bókmenntir sem íslend-
ingasögumar, og engin önnur þjóð bjó í
jafn ægifögm og sérstæðu landi með
andstæðum eldfjalla og jökla sem
gnæfa yfir hraunbreiðum og grösugum
sveitum. Sú uppbygging þjóðarímynd-
ar sem hvflir á þessum þremur megin-
Framan af 20. öld varð byggingar-
list að vera séríslensk - menn
byggðu þjóðleg hús, eins og Há-
skóla íslands og Þjóðleikhúsið sem
áttu að minna á íslenskar kletta-
borgir.
stoðum hefur tekist svo vel að mjög h't-
ið hefur borið á efasemdum um að
þetta væru einmitt aðalatriðin í ís-
lenskri menningu. Af þessum sökum
áttu aðrar greinar menningar lengi vel
erfitt uppdráttar á íslandi nema þær
tengdu sig með einhveijum hætti við
þessa einu og sönnu þrenningu lands,
þjóðar og tungu eins og Snorri Hjartar-
son orti um eftir seinna stríð.
Hin ríka bókmenntahefð, sem var
talin hafa verið samfelld allt ffá mið-
öldum, varð til þess að það hefur aldrei
vafist fyrir ljóðskáldum og sagnahöf-
undum hvort list þeirra væri íslensk -
enda hefur ritlistin alla tíð verið ná-
tengd einum af þremur homsteinum
þjóðernisins, tungumálinu. Því má
segja að þótt fjölmörg ljóð og jafnvel
sögur hafi ausið af hinum þjóðlega
bmnni þá hafi ritlistin verið í aðeins
betri tengslum við samtíma sinn og þá
lifandi menningu sem hefur þrifist með
þjóðinni, - en ekki verið eins þrúguð af
kröfunni um að vera séríslensk Ixkt og
aðrar listgreinar þótt slíks séu því mið-
ur fjölmörg dæmi í bókmenntasögunni
eins viðbrögðin við atómskáldunum
sýndu.
Hið íslenska í arkitektúr,
myndlist og tónlist
Framan af 20. öld varð byggingarhst
að vera séríslensk og tengjast hinni
þjóðlegu þrenningu. Það gerði hún með
því að sækja sér stílfyrirmyndir í nátt-
úruna og torfbæi eins og þeir voru
reistir á 19. öld. Menn byggðu þjóðleg
hús, eins og Háskóla Islands og Þjóð-
leikhúsið sem áttu að minna á íslenskar
klettaborgir, og reyndu að líkja eftir
stuðlabergsmyndunum í skreytingum
húsanna. Til sveita vom reistir héraðs-
skólar sem blésu út form burstabæjar-
ins og mótuðu þau í steinsteypu. Þann-
ig hugðust menn búa til íslenska bygg-
ingarhst með því að líkja eftir íslenskri
náttúm og bændamenningu. Sama var
uppi á tengingnum í málaralist þar sem
hver málarinn á fætur öðmm kepptist
við að mála íslenskar náttúmmyndir,
ýmist stórbrotin yfirlitsverk sem sýndu
jökla, tjöU, vötn, skóga og heiðar, eða
þrengri verk sem rýndu beint ofan í
mosann eða hraunið og drógu þar tram
kynjamyndir hugarflugsins úr þjóðsög-
unum. Mörg málverk sýndu líka at-
burði og minni úr fomsögunum. Tón-
skáldin fundu til kröfunnar um að
semja séríslenska tónlist og tóku því
þjóðlagastef sem þau spunnu úr stærri
verk þar sem stórbrotið tónmál átti að
draga fram hinar sterku andstæður ís-
lenskrar náttúm, brim á sjávarströndu
og drunur eldgosa. Og leikskáldin
sömdu öll sín best heppnuðu leikrit,
innnblásin af eíhi úr þjóðsögunum.
Fleiri svið menningar á Islandi hafa
liðið fyrir hina einhæfu kröfu um að
hvaðeina skuli vera íslenskt í ofan-
greindum skilningi. Handverksmenn
vom hér fáir fyrr á öldum því að hér
bjó lítt menntuð og fátæk bændaþjóð
sem sótti sjóinn í hjáverkum og eyddi
allri sinni orku í lífsbaráttu tyrir nauð-
synjum; hlóð utan um sig veggi úr torfi
og gijóti og barðist við að halda lífi í
skepnum með takmörkuðu fóðri. Enn í
dag er ekki búið sæmilega að hand-
menntum í skólakerfinu þannig að ís-
lenskur iðnaður hefur alltaf orðið utan-
garðs í íslenskri menningu, hugsanlega
vegna þess að hann tengist ekki hinum
fornu atvinnugreinum landsmanna,
sauðfjárrækt, mjólkurbúskap og fisk-
veiðum.
Hefðbundinn búskapur
og fiskveiðar með tækni
nútímans
Allt fram á síðustu ár hefur atvinnu-
stefna stjómvalda meira að segja mið-
ast við að halda hinum hefðbundnu ís-
lensku atvinnugreinum gangandi með
samskonar framleiðslueiningum og áð-
ur, að viðbættum vélvæddum landbún-
aðartækjum í sveitum landsins og stór-
um vélknúnum fiskiskipum á miðun-
um, þó nútímatækni, byggðaröskun og
samgöngur ættu fyrir löngu að hafa
breytt þessari framleiðslu í það horf að
framleiða landbúnaðarvörur á stórum
búum nálægt byggðakjömum og að
veiða þann fisk sem til skiptanna er
með miklu færri skipum en nú eru
mönnuð og send á miðin. í staðinn hafa
hinir fomu íslensku atvinnuhættir verið
fluttir inn í nútimann með þeim tækni-
nýjungum sem í boði eru, án þess að
Þegar hin ameríska Natóherstöð var reist á Keflavíkurflugvelli eftir síðari
heimsstyrjöldina blossaði þjóðernishyggjan upp sem aldrei fyrr.
kerfið hafi fengið að laga sig að breytt-
um þjóðfélagsháttum. Sveitah'f og sjó-
sókn hafa orðið óaðskiljanlegur hluti af
íslensku þjóðerni og þannig átt sinn
þátt í því að hefta eðlilega þróun, fjöl-
breytni og menntun í atvinnuh'fi lands-
manna. Það heíúr verið álitið lífsspurs-
mál fyrir íslenska menningu að halda
nafngreindum sveitabýlum í ábúð og
smáþorpum í byggð, vegna hefðarinnar
sem í þeim er fólgin; jafnvel svo að
fólk í þeim byggðarlögum sem lifa
beint af landbúnaði og fiskveiðum hef-
ur allt að fjórum sinnum þyngri at-
kvæðisrétt til alþingiskosninga en sá
óþjóðlegi helmingur fslendinga sem
býr í þéttbýlinu í kringum Reykjavík.
Þetta misvægi atkvæðisréttar hefur án
efa átt sinn þátt í að viðhalda þeirri
þjóðlegu menningarvarðveislustefnu
sem rekin hefur verið.
Gullöld og sjálfstæði
Sú þjóðarvitund sem hefur byggst á
þessum grunni hefur þjappað fólki
saman og blásið bömum í brjóst ást á
öllu því sem íslenskt er. Langt ffam á
síðari hluta 20. aldar kom hún fram í
íslandssögubókum sem mikluðu glæsta
fortíð þjóðarinnar í fornsögunum á
meðan þjóðin var ung og fijáls, bókum
sem kenndu Dönum um allt sem miður
hafði farið á þeim öldum þegar kuldar,
hafísár og eldgos höfðu nær lagt landið
í eyði.
„Til þess að flokkakerfið
geti endurspeglad þann
pólitíska ágreining sem
nú skiptir þjóðinni verð-
ur að stokka það allt
uppá nýtt í stað þess að
einblína á sameiningu
einhverra vinstrimanna
sem eru hvort sem er
ekki til lengur."
Þegar hin ameríska Natóherstöð var
reist á Keflavlkurflugvelli eftir síðari
heimsstyrjöldina blossaði þjóðemis-
hyggjan upp sem aldrei fyrr og hefur
það örugglega átt sinn þátt í fhaldssemi
hinnar módeme ljóðlistar sem þá var
að koma fram á íslandi. Enda þótt
formið væri nýtt var hugmyndafræðin
oft sú sama og hjá skáldum 19. aldar-
innar. Herstöðin var talin ógna hinu
unga lýðveldi og margir vom vissir um
að hún myndi spilla menningu og
tungumáli landsmanna. Kynþáttafor-
dómar komu líka upp á yfirborðið því
. að íslendingar fóru fram á það við
Bandaríkjamenn að hingað yrðu ekki
sendir litaðir hermenn. Strangar reglur
vom settar um útivistarleyfi hermanna,
með bæjarleyfi á miðvikudögum þegar
áfengislöggjöfin bannaði alla vrnsölu á
veitingahúsum. Kvenfólk var fordæmt
fyrir hórarí ef það var í tygjum við her-
menn af Vellinum og hörð andstaða
var við Kanasjónvarpið sem stórreyk-
vísk æska ólst upp við þar til vinstri
stjórn Ólafs Jóhannessonar lét tak-
marka sjónvarpsútsendingarnar við
vallarsvæðið. Aðalrökin vom þau að