Alþýðublaðið - 05.03.1996, Side 5

ÞRIÐJUDAGUR 5. MARS 1996
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
bessastaðabardagar
honum að bjóða sig fram til forseta;
mun hann hafa hringt í hann oft og tíð-
um og talað lengi í senn. Kristján Eld-
jám vatt sér lengi vel fimlega undan en
um síðir þóttist Stefán Jóhann sjá merki
þess að hann myndi láta sig.
Margir fleiri lögðu fast að Kristjáni
um þessar mundir, en gekk raunar ann-
að til en að hrekkja Gunnar Thoroddsen.
Þetta voru einkum vinir og kunningjar
Kristjáns og aðrir sem höfðu haft kynni
af honum. Þóttust þeir sjá í Kristjáni
stakan heiðursmann sem var til þess
fallinn að verða sameiningartákn þjóð-
arinnar.
Kristján fer fram
f lok janúarmánaðar 1968 fréttist að
stuðningsmenn Gunnars Thoroddsen
væru komnir af stað með undirskrifta-
lista þar sem sendiherrann var hvattur til
að gefa kost á sér til forseta; þeim sem
lítt þekktu til formúlunnar þótti raunar
sæta nokkurri furðu að eftir þriggja ára
undirbúning þyrfti að dekstra sendiherr-
ann. Þegar síðast fréttist höfðu á þriðja
þúsund manna skorað á Gunnar að láta
tilleiðast. Frá honum sjálfum heyrðist
hvorki hósti né stuna.
Ekki dró til frekari tíðinda fyrr en
komið var fram yfir miðjan marsmánuð.
Þar var þó ekki um að ræða framboðstil-
kynningu úr sendiherrabústaðnum í
Kaupmannahöfn, heldur úr Þjóðminja-
safninu við Suðurgötu; Kristján Eldjám
þjóðminjavörður hafði gefið kost á sér
til forsetakjörs. Fréttir þessar komu á
óvart, þótt nafh Kristjáns hefði vissulega
borið á góma í heilabrotum liðinna
vikna. Margir tóku framboði Kristjáns
fagnandi.
Agnar ritstjóri Bogason lét sér mjög
annt um framboðsmálin og hafði eins
og áður er komið fram íyrir sið að gera
sér fréttamat úr þvf sem enginn annar
taldi í frásögur færandi, en fann ella ný
sjónarhom á málefnum. Atti það sfðar-
nefhda við um framboð Kristjáns. Blað-
ið var ffamboðinu heldur andsnúið; ekki
fyrir þær sakir að Kristján væri slæmur
maður, heldur þvert á móti - forseta-
embætti var varla sæmandi öðmm eins
ágætismanni og Kristjáni, og það á
besta aldri. Agnar skrifaði:
„Forsetaembættið er vissulega nauð-
syn í einu eða öðru formi, þó menn
skilji á um hversu best er að reka það.
Hitt ber að benda á, að ef það verður til
þess að vera eins konar heimili fyrir pól-
itfska geldinga eða til þess einnig að
setja menn í fullu starfsfjöri og á besta
aldri í mjölgeymslur þar suður frá, er
embættið óþarft."
Á ritstjóranum var helst að skilja að
Gunnar ætti ekkert betra skilið en að
þjóðin kysi honum þau dapurlegu örlög
að daga uppi sem forseti lýðveldisins
þegar pólitísk sól hans tæki að hníga.
Allt öðm máli gegndi um Kristján að
dómi ritstjórans, hann segir:
„Hins vegar er þetta með öllu óskilj-
anlegt með dr. Kristján, sem sannarlega
á betra skilið en nikka kurteislega og
Dr. Kristján Eldjárn undirritar eiðstafinn 1. ágúst 1968. Halldóra forsetafrú
og fráfarandi forseti, Ásgeir Ásgeirsson, fylgjast með.
sippa kokkteila, störf sem við trúum alls hristu höfuðið raunamæddir og sögðu
ekki að hann sé sérlega spenntur fyrir
þótt þau séu nauðsynleg samkvæmt eðli
starfsins."
Skýringar á þeim afleik þjóðminja-
varðar að bjóða sig fram vom á næsta
leyti. Fáum dögum síðar kvað Agnar
Bogason upp úr með það að Kristjáni
hefði nánast verið þröngvað til þessa
leiks. Svo virtist sem þjóðminjavörður
hefði mátt sæta ofsóknum harðsvíraðra
málafylgjumarma sem vísast höfðu hót-
að öllu illu þar til þessi kurteisi fræði-
maður lét á endanum í minni pokann.
Átti Kristján sér þá ósk heitasta, að sögn
blaðsins, að tapa með sæmd í kosning-
unum og fá þannig að snúa aftur til anna
sinna í guðsfriði. Að. líkindum hafa
margir tekið undir með blaðinu að illa
væri með góðan dreng farið, ef satt
væri. Þegar Kristján gekk fram fyrir
skjöldu og hóf kosningabaráttuna benti
þó flest til þess að honum væri full al-
vara og sækti jafnvel beinlínis eftir því
að komast á Bessastaði.
Pólitíkus eða mann fólksins
Formlegt framboð Gunnars Thorodd-
sen barst fáum dögum síðar. í spjalli við
Morgunblaðið var sendiherrann borgin-
mannlegur en vildi engu spá um úrslit.
Margir höfðu talið Kristjáni til tekna að
hafa ekki gefið sig að stjómmálum en
Gunnar sagði þvert á móti búast við því
að stjórnmálaferill sinni yrði sér til
framdráttar; öllum mætti vera ljóst að
forseta væri umfangsmikil þjóðmála- og
mannþekking nauðsyn, og afskipti af
stjómmálum yki hvort tveggja. í spjall-
inu harmaði Gunnar að kosningabarátt-
an færi svo snemma af stað, slíkt kynni
ekki góðri lukku að stýra, og sagði
Kristján ábyrgan fyrir því. Hljómuðu
þau orð nokkuð ankanalega í ljósi þess
að undirbúningur Gunnars sjálfs undan-
farin ár hafði ekki farið leynt.
Fáir fóru í grafgötur með að báðir
frambjóðendur hefðu nokkuð til síns
ágætis. Komst sá svipur brátt á að
Gunnari var hampað sökum reynslu
sinnar, en Kristjáni fyrir það gagnstæða;
reynsluleysið var talið tryggja að þar
færi „maður fólksins" en ekki aflóga
stjómmálarefur. Gunnar reyndist sann-
spár um að baráttan varð hörð, og einatt
sáust menn ekki fyrir. Kann að hafa ráð-
ið þar nokkm að baráttan stóð óvenju
lengi og vígamóðurinn óx eftir því sem
á leið.
Þegar ljóst varð að umsækjendur um
ábúð á Bessastöðum voru tveir, þeir
Gunnar Thoroddsen og Kristján Eldjám,
upphófst tími mikilla heilabrota í land-
inu. Alþýða manna var eins og spum-
ingamerki yfir þessum býsnum; báðir
frambjóðendur virtust vissulega mestu
kostamenn og kjósendum var vandi á
höndum að velja á milli þeirra. Þannig
fréttist af eldri frú austur á fjörðum sem
vildi helst fá að kjósa dr. Kristján og ffú
Völu á Bessastaði, en tilheyrendur
að það mætti ekki.
Fyrsta skoðanakönnunin
í mars, eftir að Gunnar og Kristján
höfðu tilkynnt íramboð sitt, birtist skoð-
anakönnun í Vikunni. Blaðamenn leit-
uðu til 250 landsmanna og höfðu 136
myndað sér skoðun, 103 vom óákveðnir
en 11 „svömðu út í hött“ að dómi blaðs-
ins; það er ýmist geltu í símann, heimt-
uðu að fá að hlusta á útvarpið í ftiði eða
stungu upp á eintómum afglöpum í
embættið. Enn var þannig tæpur helm-
ingur óákveðinn.
Niðurstöður vom á þá leið að Gunnar
fékk 74 atkvæði eða tæp 30 prósent en
Kristján Eldjám, sem kom næstur, rúm
5 prósent. Áðrir sem nefndir vom til
sögunnar vom: Agnar Klemens Jóns-
son, Bjami Benediktsson, séra Einar
Guðnason, Einar Ólafur Sveinsson
prófessor, Eiríkur Kristófersson fyrr-
verandi skipherra, Emil Jónsson ráð-
herra, Eysteinn Jónsson alþingismaður,
Geir Hallgrímsson borgarstjóri, Gunn-
laugur Briem ráðuneytisstjóri, Gylíi Þ.
Gíslason ráðherra, Halldór Laxness
rithöfundur, Hannes J. Kjartansson
sendiherra, Hannibal Valdimarsson,
Kristinn Guðmundsson sendiherra,
Páll S. Pálsson hæstaréttarlögmaður,
Pétur Benediktsson bankastjóri og
þingmaður, Pétur Thorsteinsson sendi-
herra og Vilhjálmur Þ. Gíslason fyrr-
verandi útvarpsstjóri.
Athyglisvert er að af þeim 22 sem
nefndir voru skyldi stungið upp á 6
sendiherrum og að minnsta kosti 6
kunnum stjómmálamönnum; kann þetta
að endurspegla viðhorf almennings til
embættisins að einhverju leyti, áður en
eiginleg kosningabarátta hófst.
Konur vom hins vegar lítt eða ekki
nefndar til sögunnar, en þó heyrðist
norður á Akureyri hjáróma rödd sem
spurði hvort ekki mætti fullt eins
ímynda sér konu í þessu starfi. Þessi
rödd, sem sagði hug sinn í blaðinu
Verkamaðurinn, lagði til þá málamiðl-
unartillögu að í stað Gunnars byði Vala
kona hans sig fram til forseta; ef hún
næði kjöri kæmist Gunnar eftir sem áð-
ur til Bessastaða og mætti því una sín-
um hag. Skömmu síðar kvisaðist út að
nokkrar betri frúr í Reykjavík væru
komnar af stað með undirskriftasöfnun
til stuðnings sendiherrafrúnni, en engum
sögum fer af viðtökum, hafi þá nokkum
tíma verið um slíka söfnun að ræða.
Kristján tekur forystu
Eftir að framboðsffestur rann út og í
ljós kom að þeir Kristján og Gunnar
myndu einir bítast um hnossið tóku
skoðanakannanir nýjan fjörkipp; að vísu
ákváðu stærri blöð og tímarit að halda
að sér höndum í kurteisisskyni, en á
fjöldamörgum vinnustöðum var eftit til
kannana og kynntu ýmis smáblöð al-
menningi niðurstöður þeirra. Þannig
bárust spurnir af skoðanakönnunum
meðal annars frá Áburðarverksmiðj-
unni, starfsfólki í Sambandshúsinu, toÚ-
stjóraskrifstofunni, kennarastofu MR,
Kaupfélagi Þingeyinga. Er skemmst frá
að segja að langflestar kannanirnar
sýndu nær algera yfirburði Kristjáns.
Gunnar átti á hinn bóginn hvergi vísan
stuðning, nema ef vera skyldi á Litla-
Hrauni, en meira að segja þar stóð fylgi
frambjóðanda í jámum, hvor um sig
fékk 25 atkvæði.
Stuðningsmenn Gunnars misstu frá-
leitt móðinn þrátt fyrir þessar ágjafir í
upphafi. Þeir fullyrtu að kannanirnar
væm mestanpart svik og prettir og báðu
menn að spyija að leikslokum, enn væri
dijúgur tími til stefnu. Og sá tími skyldi
nýttur til hins ftrasta.
f upphafi kosningabaráttunnar sam-
þykktu stjórnmálaflokkarnir að taka
ekki beina afstöðu til kosninganna og
einstakir flokksmenn ættu það þvf við
samvisku sína hvorn frambjóðandann
þeir styddu. Var því enda ákaft hampað
af stuðningsmönnum beggja frambjóð-
anda á komandi vikum að þeirra maður
nyti fylgis fólks úr öllum flokkum. Dag-
blöðin, málgögn stjómmálaflokkanna,
tóku sömu afstöðu og fjölluðu ekki um
kosningabaráttuna nema hvað sagt var
frá helstu kosningafundum frambjóð-
enda. Mörg minni blaðanna fóru hins
vegar ekki leynt með aðdáun sína á öðr-
um hvomm frambjóðandanum.
Blöðin Frjdls þjóð og Austurland,
málgagn Alþýðubandalagsins á Aust-
Qörðum, lýstu yfir stuðningi við Krist-
ján. Þótti það raunar sums staðar vafa-
samur greiði. Dálæti Frjálsrar þjóðar
þótti minna um of á afskipti Kristjáns af
Þjóðvöm tæpum tveimur áratugum áð-
ur, en það voru samtök sem börðust
gegn „íhlutun erlendra þjóða í landinu
og dvöl herhðs hér“. Þá skrifaði ritstjóri
Austurlands, forsíðugrein skömmu eftir
stuðningsyfirlýsinguna undir yfirskrift-
inni: „Gerum forsetakosningamar að
baráttu fyrir þjóðaratkvæðagreiðslu um
áframhaldandi aðild að NATO“, og
sagðist þar fyrir sitt leyti ekki geta stutt
annan frambjóðanda en þann sem
stað upp úr miðjum maímánuði. Gunn-
arsmenn riðu á vaðið með fyrsta tölu-
blaði Þjóðkjörs; með nafngiftinni hafa
þeir viljað minna á að Gunnar væri ekki
síður maður fólksins en Kristján. Um
svipað leyti kom út fyrsta tölublað
Kristjánsmanna. Hét það 30. júní og
minnti nafngiftin hinn almenna kjós-
anda á kjördaginn. Á forsíðu blaðsins
var Ávarp til Islendinga undirritað af
Benedikt Blöndal, Halldóri E. Sig-
urðssyni, Hersteini Pálssyni, Hiimari
Foss, Kristjáni Karlssyni, Kristjáni
Thorlacius, Stefáni Jóhanni Stefáns-
syni, Steingrími Hermannssyni og
fleirum. Aðrir sem lýstu stuðningi við
Kristján í blaðinu vom til dæmis Pétur
Benediktsson, Ragnar Jónsson í
Smára, Eysteinn Jónsson, Bjami' Vil-
hjálmsson, Guðmundur J. Guð-
mundsson, Jónas Jónsson frá Hriflu,
Þorsteinn Pálsson, Haraldur Blöndal
og Þór Whitehead. Það má segja að
báðir frambjóðendur hafi haft traust lið
á bak við sig.
Sósíalistar óvelkomnir
Níu tölublöð komu út af Þjóðkjöri,
blaði stuðningsmanna Gunnars, og
skrifaði vænn hópur valinkunnra manna
í hvert blað, ráðherrar, bæjarstjórar og
hæstaréttarlögmenn, en einnig bílstjórar,
bókaverðir og húsmæður, og að því er
virðist fólk úr öllum stjómmálaflokkum.
Ungir stuðningsmenn Gunnars gáfu
einnig út blað sem þeir nefndu Unga
fólkið. Komu þrjú tölublöð út af því.
Unga fólkið tók í sama streng og höf-
undar á síðum Þjóðkjörs, en þó var mál-
flutningur þeirra fyrmefndu öllu skori-
norðari og þeir fúsari til að hnýta í mót-
heijann. Meðal annars skrifaði Friðrik
Sophusson, nú fjármálaráðherra, Krist-
jáni Eldjám opið bréf þar sem hann rifj-
aði upp þjóðmálaafskipti forsetaefhisins
og viðhoif hans til vem Bandaríkjahers í
landinu. Af öðrum afkastamiklum skrí-
bentum blaðsins má nefna fféttamenn-
ina Helga E. Helgason og Ómar
Ragnarsson. í blaðinu var jafnan látið
liggja að því að Gunnar nyti stuðnings
meirihluta ungs fólks.
Gunnar Thoroddsen og Bjarni Benediktsson ræðast við. Margir drógu í
efa hversu heill Bjarni væri í stuðningi sínum við Gunnar.
myndi beita sér fyrir slíkri atkvæða-
greiðslu í embætti. Þetta nýttu andstæð-
ingar Kristjáns sér óspart og stuðnings-
menn hans máttu hafa sig alla við að
sannfæra fólk um að hann væri ekki
blóðrauður bolsi.
Öflugar sveitir
stuðningsmanna
Gunnar og Vala Thoroddsen komu til
landsins 3. maí og gat þá hin eiginlega
kosningabarátta hafist. Jafnvel þótt nið-
urstöður skoðanakannana væm Gunnari
heldur mótsnúnar var Ijóst við liðskönn-
un að hann átti víða hauka í homi. Með-
al þeirra sem vom áberandi í stuðnings-
liði hans má nefna Magnús Óskarsson,
Val Valsson, Jón G. Sólnes, Eggert G.
Þorsteinsson, Magnús Jónsson,
Bjarna Benediktsson, Björn Frið-
finnsson, Guðmund Daníelsson, Ör-
lyg Hálfdánarson, Hreggvið Jónsson,
Ellert B. Schram, Markús Örn An-
tonsson, Auði Auðuns og vitanlega
marga fleiri.
Stuðningsmenn Gunnars virðast hafa
ætlað að haga fylgisöflun þannig í upp-
hafi að ríða um hémð og fá stuðning
ýmissa framámanna og reikna síðan út
hve marga hver höfðingi hefði á bak við
sig, eftir formúlum frá Sturlungaöld.
Þóttu það því uggvænleg tíðindi er
Halldór Blöndal og Jón G. Sólnes fóm
um allt Norðurland eystra til að afla
fylgis og snem aftur með þau tíðindi að
Gunnar ætti vísan stuðning broddborg-
ara þar nyrðra en „hinn almenni kjós-
andi“ væri á bandi Kristjáns. Svipaðar
fréttirbárast víðar af landinu.
Blaðaútgáfa frambjóðendanna fór af
Einungis fimm tölublöð komu út af
blaði stuðningsmanna Kristjáns, 30 júní.
Sú útgáfa var einnig nokkuð frábmgðin
Þjóðkjöri; greinarnar voru færri og
lengri, og við lauslega athugun virðast
ritnefndarmenn þar hafa verið kresnari á
greinarhöfunda - máski til að styggja
ekki kjósendur óþarflega -og valið
einna helst þá sem látið höfðu kveða að
sér í menningarmálum. Má þar nefna
Jónas Krlstjánsson og Herstein Páls-
-son. Þá prýddu síður þess nokkrar pólit-
ískar skrautfjaðrir, grein eftir Hriflu-
Jónas og viðtöl við Hermann Jónasson
og Stefán Jóhann Stefánsson.
Sagan segir að yfirlýstir sósíalistar
hafi ekki fengið aðgang að blaðinu og
var þetta lagt þannig út að Kristjáns-
menn hafi talið það bjamargreiða við
sinn mann og álitið fylgislimn blasa við
Kristjáni ef sósíalistar lykju sundur
munni á síðum blaðsins, samkvæmt
þeirri trú að sósíalistum þyki vont gott.
Frekar vom nú pistlar í þessum blöð-
um einhæf lesning; nýstárleg efnistök
og frumleg sjónarhom vom þar viðlíka
fágæt og pylsuvagnar á tunglinu. Stuðn-
ingsmenn Gunnars lögðu helst áherslu á
glæsileika þeirra hjóna og hversu stjóm-
málareynsla væri nauðsynleg undir-
stöðuþekking forseta, til dæmis við
stjómarmyndanir. Kristjánsmenn á hinn
bóginn klifuðu á því á að forsetinn væri
sameiningartákn þjóðarinnar og staðgóð
þekking á menningu íslendinga for-
senda heilla í starfi.
Gegndarlaus söguburður
f fyrstu viku júnímánaðar hófust
fundaferðir frambjóðendanna um landið