Alþýðublaðið - 03.12.1996, Blaðsíða 2

2
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 3. DESEMBER 1996
s k o ð a n i r
MÞMBUDIB
21222. tölublað
Hverfisgötu 8 -10 Reykjavík Sími 562 5566
Útgefandi Alprent
Ritstjóri Hrafn Jökulsson
Fréttastjóri Jakob Bjarnar Grétarsson
Auglýsingastjóri Ámundi Ámundason
Umbrot Gagarín ehf.
Prentun ísafoldarprentsmiöjan hf.
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing
Sími 562 5566
Fax 562 9244
Tölvupóstur alprent@itn.is
Áskri' rverð kr. 1.500 m/vsk á mánuði.
Vjrð í lausasölu kr. 100 m/vsk
Tónabíó og
Hafnarfjörður
Sífellt kemur betur á daginn að alvaran í sameiningarumræðu á
vinstri væng hefur ekki verið meiri í annan tíma. Nú er svo kom-
ið, að jafnvel hinir efagjömustu telja að þær breytingar fari í
hönd, sem leitt geti til langþráðrar uppstokkunar flokkakerfísins
ef rétt er á spilum haldið. Þetta kom glöggt í ljós á fundi Alþýðu-
flokksfélaganna í Hafnarfirði á laugardag, þar sem fulltrúar
stjómarandstöðunnar gerðu grein fyrir sjónarmiðum sínum. í við-
tali við Alþýðublaðið orðar Guðmundur Ámi Stefánsson þetta
svo: „Menn fóm yfir málefnasviðið og greindu mjög rækilega
hvað það væri sem skildi á milli og hvað sameinaði. Það kom
uppúr dúmum, sem marga grunaði, að það er yfirgnæfandi sem
sameinar þessa flokka."
Orð em til alls fyrst. í áratugi hafa víglínur íslenskra stjómmála
legið þvert á herbúðir vinstri manna og skipað þeim í stríðandi
fylkingar. Tilefni þessarar skiptingar em löngu komin í sögubæk-
ur, og því tímabært að kveða niður drauga fortíðarinnar í eitt
skipti fyrir öll. Össur Skarphéðinsson gerði að umtalsefni ífægan
fúnd í Tónabíói, sem haldinn var 1967 og var um maigt örlaga-
ríkur, og sagði að ennþá litu ýmsir svo á að mál þaðan væm
óuppgerð - þótt fæstir geti rifjað upp um hvað deilumar snemst!
Guðmundur Ámi, sem einmitt leggur ríka áherslu á að menn
eigi að komast uppúr hjólfömm fortíðarinnar, segir engum blöð-
um um að fletta að fundurinn í Hafnarfirði hafi markað skref í átt
til sameiningar. í þessu sambandi er ánægjulegt að heyra nýja
tóna frá Kvennalistanum. Kristín Halldórsdóttir gerði á fundinum
grein fyrir tilurð Kvennalistans, hlutverki hans og markmiðum.
Kvennalistakonur hefðu frá öndverðu stefnt að því að gera flokk-
inn óþarfan sem sérstakt afl í stjómmálum. Hún segir í Alþýðu-
blaðinu í dag: „Framtíðarsýnin er auðvitað sú að konur og karlar
vinni hlið við hlið af virðingu og tillitssemi fyrir skoðunum og
sjónarmiðum hvers annars.“ Kristín þakkar framtaki og þrýstingi
ungs fólks að annað hljóð er í sameiningammræðunni nú en áður.
Engum vafa er undirorpið að fmmkvæði unga fólksins hefur knú-
ið stjómmálaflokkana til að hrista af sér doðann, og blásið nýju
lífi í umræðu sem var komin í sjálfheldu endurtekningar og kli-
sju.
Svavar Gestsson, sem lengi hefur staðið í orrahríð stjómmál-
anna, segir að rógshemaður stjómmálanna verði að leggjast af.
Sjálfur hefur hann lagt sitt af mörkum síðustu misseri til að kasta
rekunum á pólitíska orðræðu fortíðarinnar, og lýst sig reiðubúinn
til endurmats hugmynda og endumýjunar í íslenskum stjómmál-
um. Hann kveður það skyldu við unga fólkið að vinna að víð-
tækri samvinnu jafnaðarmanna, og að í því sambandi verði menn
að sýna hver öðmm virðingu og tillitssemi. Þetta em mikilvægar
yfirlýsingar eins helsta foringja Alþýðubandalagsins og gefa góð
fyrirheit um að hægt sé vinna á gamalli og rótgróinni tortryggni
jafnaðarmanna í Alþýðubandalaginu og Alþýðuflokknum.
Afdráttarlaus ummæli Össurar Skarphéðinssonar á fundinum í
Hafnarfirði vöktu mikla athygli. Hann segir að sameina eigi
Kvennalista, Alþýðubandalag og Alþýðuflokk í breiðfylkingu
jafnaðarmanna, og að kosningabandalag sé lágmarksáfangi fýrir
næstu kosningar. Össur undirstrikar líka mikilvægi þess að um-
ræða um þessi mál verði ekki útkljáð af fáeinum forystumönnum
flokkanna: „Forsenda þess að stór flokkur verði til, er að unga
fólkið sem er að koma inn í pólitíkina, og telur sig hvergi eiga
heima í flokki, taki rösklega á með okkur í þessum efnum. Rétt
vinnubrögð, réttar málefnaáherslur og réttar tímasetningar gætu á
góðum degi fleytt slíkum nýjum jafnaðarmannaflokki upp í að
verða stærsta stjómmálaaflið. Því marki verðum við að ná, þar-
sem þetta snýst um að ráða þróun samfélagsins á næstu öld.“ ■
Að hugsa með Þorsteini
IÞað ætti að vera óþarfi að taka fram að Þorsteinn
Gylfason er einkavinur snillinga.
Þorsteinn Gylfason
Að hugsa á íslenzku
Heimskringla/Háskólaforlag
Máls og menningar 1996
Þorsteinn Gylfason prófessor í
Háskóla íslands hefur sett saman bók
sem hann nefnir Að hugsa á íslenzku:
ritgerðasafn, segir hann, þar sem fjall-
að er um tvö efni sem tvinnast saman
á ýmsa lund, annars vegar málið sem
við tölum og merkingu þess og hins
vegar sköpunargáfuna. Einhverjum
kann að virðast það óhóflegt yfirlæti
af lærdómsmanni að velja ritsmíð
sinni slíka nafngift, og það jafnvel
þótt til vilji að lærdómsmaðurinn sé
sjálfur valinkunnur heimspekingur
svo sem raun er á um Þorstein. ,,Því
enginn dæmir annarra manna hugsun
nema hann geti hugsað sjálfur eða
þykist geta það,“ eins og höfundurinn
segir, „og það einum betur en þeir
sem hann dæmir í þokkabót" (31).
En ekki er allt sem sýnist.
Hugsunarfræði Þorsteins Gylfasonar
er í raun og veru fjarska lítillát, þrátt
fyrir glæsilega framsetningu, og ein-
skorðar sig oftast nær við ytri búnað
mannlegrar hugsunar: málið, orðin.
„Andann höfum við annars staðar að“
(35).
Bókin skiptist í tvo hluta sem heita
„Leikur orðanna" og „Leikur heims-
ins“ og eru duttlungar máls og
merkingar rauði þráðurinn í hinum
fyrri en sköpun í hinum síðari. Hér er
að finna fjórtán ritgerðir frá umliðnum
aldarijórðungi og hafa sjö birst áður á
Islandi en fjórar voru uphaflega samd-
ar á ensku. Þrjár hafa ekki birst áður.
Elsta ritgerðin í safninu, og það
dregur nafn sitt af, er sígilt snilld-
arverk í hágæðaflokki íslenskrar ritlis-
tar, ásamt perlum á borð við „Að
yrkja á íslenzku" eftir Jón Helgason
(sem Þorsteinn vitnar til í upphafi
máls síns) og „Einum kennt - öðrum
bent“ eftir Þórberg Þórðarson. Þær
skoðanir sem þar eru settar fram eru
þó hvorki ýkja frumlegar né flóknar:
Annars vegar muni Islendingur sem
getur ekki hugsað og talað á móður-
málinu ekki heldur geta hugsað og
skrifað á útlendu máli. Hins vegar sé
það talsverður vandi fyrir íslenskt mál
að fást við sértæk hugtök. En veldur
hver á heldur. Þorsteinn Gylfason
anno 1973 dregur amsúg í flugi, skýst
upp á háfjallatind og styður þessar
algengu - að ég segi ekki flat-
neskjulegu - skoðanir af slíkum
reginkrafti máls og stíls að lesanda
virðist sem sálarheill þjóðarinnar, gott
ef ekki mannkynsins alls, sé í húfi.
Eitt er vfst: orðin „huglægur" og
„hlutlægur" verða seint söm og jöfn
eftir þessa flugeldasýningu (hvað sem
líður púðurkerlingum lærisveina).
Ritgerð númer tvö („Ný orð handa
gömlu máli“, sem einnig hefur birst á
ensku, frönsku, spænsku og kín-
versku) er helguð minningu Thomasar
S. Kuhns, sem lést fyrr á þessu ári.
Engu að síður fær þessi heimsfrægi
brautryðjandi í vísindasagnfræði á
baukinn fyrir vanhugsaða kenningu
sína um „ósammælanleika mála“.
Sýnt er fram á að „[jjafnvel fremstu
fræðimenn falla í gildru sögusagn-
anna“, t.d. um gífurlegan orðaforða
eskímóa um snjó. Enginn er jafnsárt
leikinn og Ali Mazrui prófessor, sem í
bamaskap sínum hélt að nýyrðasmíð
hentaði ekki Afríkumálum, enda hefur
ekki heyrst frá honum múkk síðan.
f kaupbæti veitist lesanda innsýn í
æsispennandi líf andans jöfra: „Ég var
í heimsókn hjá Sigurði Norda!
prófessor þegar orðið „tölva“ flaug í
hann“ (63).
Það ætti að vera óþarfi að taka fram
að Þorsteinn Gylfason er einkavinur
snillinga. f „Snilld og brjálæði" segir
hann okkur að ,,[f]rá blautu barns-
beini" hafi hann átt „því láni að fagna
að þekkja sjálfur náið tvo snillinga":
þá Jóhannes Kjarval og Halldór
Laxness. Síðar eignaðist hann að
vinum m.a. prófesssorana Elísabetu
Anscombe í Cambridge og Saul
Kripke í Princeton, og eru bæði
„tvímælalausir snillingar". En svo
dregur hinn hógværi spekingur í land:
„Annars var það ekki ætlun mín að
tala hér um vini mína“ (175-76).
Allt um það. Margt stórmenni ligg-
ur í valnum í ritgerð eftir ritgerð, t.d.
Chomsky í „Sköpun sem blasir við“
(,,[h]ér hefði hann betur hugsað sig
tvisvar um“ (98)), Nietzsche í
„Tónlist, réttlæti og sannleika"
(„einkar heimskuleg grein“ (167)) og
loks Einar B. Pálsson verkfræðingur í
„Orðasmíð" („Einarsþykkni" (108)).
Þótt slíkir sleggjuómar um menn og
málefni séu dálítið þreytandi til lengd-
ar verður ekki af höfundi skafið að
hann ritar „sígilda alþýðlega íslenzku"
(22). Til sannindamerkis um það má
hafa lýsingu í síðastnefndu ritgerðinni
á andlegu lífi á íslandi: „Það fýkur í
bónda. Það fýkur aldrei í nefnd“
(134).
Donald Davidson er heimspekirigur
vestur í Berkeley, enginn aðdáandi
Heideggers og einnig svarinn and-
stæðingur þeirrar skoðunar að orð í
líkingu hafi merkingu. Hann ber
saman óeiginlega merkingu lykilorða í
líkingum, sem andstæðingar hans trúa
á, við svæfingarmátt ópíums. Ópíum
svæfir, syngja læknarnir í ímynd-
unarveiki Moliéres, quia est in eo
virtus dormitiva („af því efnið hefur
aflið til að svæfa"). Sjálfur reynir
Davidson að gefa orsakaskýringu á
skilningi líkinga þar sem orsökin'er
eiginleg merking orðánná.. ' f
„Líkingúm ög hvöffúfn" háfhar
Þorsteinn Gylfason' öfsákákennihg-
unni með því að benda á að ,;[v]ið
höfum oft ágæt rök fyrir að tala
líkingamál og einnig lyrir líkingunum
sjálfum... Og engin þessara raka eru
orsakir" (153). Þar nteð er vestur-
heimski spekingurinn mát, a.m.k. í
bili.
í þroskuðum samfélögum sem eiga
sér langa heimspekihefð, t.d.
Þýskalandi, er stór hópur upplýstra
lesenda sem vílar ekki fyrir sér að
bijótast í gegnum verk sígildra heim-
spekinga á borð við Platón og Kant
sér til andlegrar hressingar og fylgist
grannt með nýjum stefnum og strau-
mum í heimspeki. Frá ómunatíð hefur
þörfum íslenskra lesenda aftur á móti
verið fullnægt með sögum (helst
Sönnum Sögum um Einkennilega
Menn). Ef merkja má að einokun þes-
sarar frumstæðu sagnaskemmtanar sé
að linna þá á Þorsteinn Gylfason
áreiðanlega ekki lítinn þátt í því.
Vonandi hefur listilega orðuð hugsun
hans þau áhrif að Islendingar glati
fyrir fullt og allt einu þjóðareinkenni
af ófáum sem Halldór Laxness hefur
lýst - að setja hljóða hvenær sem
komið er að kjama máls. ■

a g a t a 1 3. desember
Atburðir dagsins
1739 Steinn Jónsson biskup á
Hólum lést, 79 ára. Hann
gegndi embætúnu í 28 ár og lét
prenta biblíu sem við hann er
kennd. 1828 John Quincy Ad-
ams Bandaríkjaforseti tapar í
kosningum fyrir Andrew Jack-
son. 1857 Hvirfilbylur braut
niður bæjarhús að Kollsvík við
Patreksfjörð. Kona og tvö böm
fómst. 1894 Skoski rithöfund-
urinn Robert Louis Stevenson
deyr. 1919 Franski listmálarinn
Auguste Renoir deyr. 1967
Fyrsta hjartafgræðslan í heim-
inum framkvæmd af suður-afr-
íska skurðlækninum Christiaan
Bamard.
Afmælisbörn dagsins
Joseph Conrad 1857, enskur
rithöfundur af pólsku þjóðemi.
Walt Disney 1901, bandarísk-
ur kvikmyndaframleiðandi og
höfundur teiknimynda. Jean-
Luc Godard 1930, franskur
kvikmyndaleikstjóri. ’
Annálsbrot dagsins
Gekk bóla mikil. I þeirri sótt
féll fjöldi fólks, bæði karla og
kvenna, og þó meir karlmanna-
fólk. Hún kom út um sumarið
og stóð yfir ffam á vetur. Og þá
var mannfall svo mikið, að
konur fengust ei til að mjalta
pening.
Kjósarannáll 1511.
Réttiæti dagsins
Réttlæti er að ég fái að gera
það sem ég vil. Oréttlæti er allt
sem kemur í veg fyrir að ég
geti það.
Samuel Johnson.
Málsháttur dagsins
Rýta mun gölturinn ef grísinn
er drepinn.
Líf dagsins
Óttastu ekki að líf þitt muni
taka enda. Óttastu frekar að
það muni aldrei byrja.
Newman kardináli.
Orð dagsins
Fcgurö hrífitr lutgann meira
efhjúpuð,
svo andann gruni ennjm fleira'
en tmgað sér.
Hannes Hafstein.
Skák dagsins
Kempan Vassily Smyslov var
heimsmeistari skamma hríð
fyrir nokkrum áralugum, þá
vann hann titilinn af Mikael
Botvinnik en tapaði fyrir hon-
um ári síðar. Smyslóv ítefur
hvítt í skák dagsiós Qg ,ér f híut-
verki fórnarlambsins. Kosten
hefur svart og á leik og knyr
fram snotran sigur.
Svartur leikur og vinnur.
1. ... Dxh4+! 2. gxh4 Hh3
Skák og mát.