Alþýðublaðið - 04.04.1997, Qupperneq 2

2
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 4. APRÍL 1997
Brautarholti 1 Reykjavik Sími 562 5566
Útgáfufélag Alþýöublaösútgáfan ehf.
Össur Skarphéðinsson
Ámundi Ámundason
562 5576
562 5097
562 5027
Umbrot Guðmundur Steinsson
Prentun ísafoldarprentsmiöja hf.
Sími 562 5566
562 9244
Ritstjóri
Auglýsingastjóri
Auglýsingasími
Auglýsinga fax
Dreifing og áskrift
Ritstjórn
Fax
Áskriftarverð kr. 1.500 m/vsk á mánuöi.
Týnd er æra - töpuð sál
Fjölmiðlar eru ómissandi þáttur í hinu lýðræðislega samfélagi
sem er einkenni Islands í dag. Hlutverk fréttamanna er að beita
hiutlægni og áræði til að brjóta til mergjar þau mál, sem mestu
skipta í samtímanum hverju sinni. Þeir mega aldrei eira rangindum
eða ofríki. Gagnrýni og aðhald þeirra eru vaxandi burðarstoð í lýð-
ræði nútímans, þar sem alltof víða er þrengt að rétti einstaklingsins.
Þetta gildir ekki síst á tímum, þar sem þróunin færir stöðugt
meiri völd á fárra hendur. Raunar stappar nærri, að fjölmiðlamir
séu að verða helsta brjóstvöm litla mannsins í eilífum slagsmálum
hans um rétt sinn, hvort heldur þau em háð við hið opinbera eða
auðhringa sem sælast til æ meiri valda. Þeir sem hafa völdin reyna
þessvegna að þrengja að fjölmiðlum með margvíslegum hætti.
Stjómmálamenn beita óbeinni ritskoðun á starfsmenn ríkisfjöl-
miðlanna. Þegar valdamiklir ráðherrar setja opinberlega ofan í við
nafngreinda einstaklinga á sviði fjölmiðla, eða snupra tiltekin
vinnubrögð em þeir að beita valdi. Þeir em að minna gervalla
starfsmenn ríkisfjölmiðlanna á, hvar valdið liggur, og til að undir-
strika það frekar, em sendiboðar þeirra í útvarpsráði annað slagið
látnir bóka vanþóknun sína á tilteknum vinnubrögðum. Síðasta
dæmið em skattyrði menntamálaráðherra gagnvart stjómendum
Dagsljóss, eftir að þátturinn hafði hæðst að ráðherranum. Því
lyktaði með því að útvarpsráð klæddist kjóli hinnar siðavöndu
Viktoríu drottningar og sagði líkt og ráðherrann: Oss er ekki
skemmt!
í fjölmiðlaheiminum hefur eignarhald færst á færri hendur, og
þarmeð það vald, sem þeim fylgir. Þessi samþjöppun felur líka í sér
vissar hættur fyrir frjálsa og óháða íféttamenn, og atgervi fjölmiðl-
anna til að veita samfélaginu aðhald. í fyrsta lagi getur þetta deyft
eggjar fréttamanna, sem þrátt fyrir yfirlýsingar eigenda um rit-
stjómarlegt sjálfstæði, beita sjálfa sig innri ritskoðun. Hún getur
birst í því, að þeir fjalla öðm vísi og mildilegar um þau fyrirtæki,
sem þræðir valdamikilla eigenda liggja um. í öðm lagi er mögulegt,
að við það að fjölmiðlar færast á færri hendur dragi úr samkeppni
þeirra á milli. Það er hinsvegar ekkert efamál, að samkeppni á milli
fjölmiðla og fréttamanna er öflugur hvati á aðhaldið, sem þeir veita
samfélaginu. Minni samkeppni er því líkleg til að ala af sér verri
fjölmiðla.
Sjálfstæðir og öflugir fréttamenn em þomar í síðu valdamikilla
einstaklinga. Þeir skapa hættu. Skotspænir þeirra em oftar en ekki
valdastoðir í samfélaginu, og eðlilega reyna þeir af bestu getu að
takmarka svigrúm þeirra og slagkraft. Sagan sýnir hvemig komm-
únistar og fasistar víðsvegar um heiminn fóm að því: Þeir tóku þá
einfaldlega úr umferð, sendu þá á sífrera túndmnnar, settu þá í
fangelsi, eða hreinlega tóku þá af lífi. Á Vesturlöndum er þetta auð-
vitað gert með öðrum hætti. Þar em þeir settir á svartan lista, og
þeir sem völdin hafa reyna að koma í veg fyrir að þeir fái aðstöðu
til að sveifla vígpennum á síðum útbreiddra blaða eða ríða öldu-
falda ljósvakans.
Hér á landi hafa fréttamenn í vaxandi mæli sætt því, að reynt er
að nota meiðyrðalöggjöfina til að skerða ritfrelsi þeirra. Vissulega
eiga lögin að vemda einstaklinginn fyrir níði og röngum staðhæf-
ingum. Um það er ekki deilt. En á síðustu ámm hefur löngu úreltri
meiðyrðalöggjöf verið beitt með þeim hætti, að það fer að verða
útilokað að halda uppi blaðamennsku á forsendum þeirrar rann-
sóknaraðferðar sem erlendis er talin helsta aðhaldið, sem valdhaf-
amir sæta. Blaðamenn eiga það einfaldlega á hættu að vera knúnir
til að gefa upp nöfn heimildarmanna, en þola ella fangelsun eða
himinháar sektir.
Allir alvöm fjölmiðlar hljóta að beita sér harkalega gegn þess-
ari þróun. í því liggja sameiginlegir hagsmunir þeirra og lýðræðis-
ins. En síðustu daga hefur komið fram dapurlegt dæmi um hið
gagnstæða, þar sem sá heggur, sem helst skyldi hlífa. Það er mál
Dags-Tímans gegn Guðrúnu Kristjánsdóttur, fyrmrn ritstjóra Helg-
arpóstins, þar sem krafist er þriggja milljón króna sektar vegna sak-
leysislegrar smáfréttar, þar sem líklega var farið rangt með hluti,
sem áhorfanda finnst skipta litlu máli. Æra einskis liggur lemstmð
í blóði eftir umrædda frétt. Enginn einstaklingur er borinn níðþung-
um sökum. Kæra Dags-Tímans og fjárkröfumar sem henni fylgja
er einfaldlega óskiljanleg.
Dagur-Tíminn er vaxandi blað, sem undir stjóm Stefáns Jóns
Hafstein hefur kvatt sér hljóðs sem málsvari frjálslyndis. Ritstjór-
inn sjálfur er eitthvert besta dæmið um öflugan fjölmiðlahauk, sem
hefur haldið á lofti gildum harðrar blaðamennsku. En frjálslynt
dagblað, sem stendur í málaferlum af þessu tagi getur ekki nema
tapað eigin sál og týnt æranni um leið.
skoðanir
ekki fallega gert gagnvart bömum að
kenna þessa þróun við þau. Alltént
eru þetta ekki hinir frjóu þættir
bemskunnar, ekki sköpunargleði
hennar, forvitni og flippaður húmor.
Þetta em einmitt síbylju stælamir í
óþolandi bami nágrannans, sem
þama em fjölmiðlaðir. Þetta er af-
neitun allrar tillitsemi, hin frekjulega
fyrirferð þess sem þarfa að skvetta
yfir alla í kringum sig þegar hann
lendir t polli. Og hlær um leið rosa-
lega. Það hlýlegasta sem segja má
um framgöngu af þessu tagi í fjöl-
miðlum er upp á dönsku: hún er svo-
lítið rörende.
Við Islendingar höfum sloppið
furðu vel við þessa þróun hingað til;
við eigum fáa þætti jafn vangefna og
þá sem dynja yfir áhorfendur ríkustu
landa heims á hverju kvöldi, þótt
víða megi finna til þess vott hvað
koma kunni. Það sýnir snilld spaug-
stofumanna að þeir hafa bmgðist við
með því að ljá húmor sínurn alvar-
legri undirtón en löngum fyrr, og
hafa í sumum myndum fangað anda
framtíðarinnar. Einsog í þætti um
daginn, þar sem öll fjölskyldan lá af-
velta í sófasettinu og góndi tómeygð
á stillimynda, en eitt bamið spurði
skerandi: Hvenær kemur Gaui litli?
Fermi
á sunnudag
Það verða þrír leikir í ensku knatt-
spymunni í sjónvarpinu um helgina.
Bjami Fel lýsir tveimur leikjanna,
sem báðir fara fram á laugardaginn.
“Eg get ekki lýst sunnudagsleikn-
um þar sem ég fermi yngsta barnið
þennan sama dag,“ sagði Bjami Fel.
En þú lýstir leik sama dag og þú
varðst sextugur, því ekki leiknum á
sunnudaginn?
“Nú er ég öðmm háður, en ég lofa
að þetta komi ekki fyrir aftur, enda
yngsta bamið sem er að fermast og
þau verða varla fleiri."
Nú er þetta síðasta leiktímabilið
sem enska knattspyrnan er í Sjón-
varpinu, munt þú ekki saknar hennar
eftir að hafa lýst leikjunum í aldar-
fjórðung?
“Jú, auðvitað geri ég það. Ég hef
talað í mörg ár fyrir daufum eyrum
um hversu vinsælt sjónvarpsefni
enska knattspyman er. Mér hefur ekki
verið trúað til þess en nú sjá menn,
þegar við emm að missa þetta góða
efni, hvað ég hef verið að segja.“
Þegar Bjami var spurður hvort
hann kvíði ekki vinnunni þegar enska
verður komin á aðra sjónvarpsstöð,
sagðist hann ætla fylgjast með henni,
eins og hann hefði alltaf gert, ekki í
sjónvarpi.
Infantílismi
Þáttastjórnendur í út-
varpi og sjónvarpi og
ýmsar opinberar fígúr-
ur aðrar reyna að slá
hver annan út í bjálfa-
gangi og grýta tertu-
botnum húmorsleysis-
ins í kringum sig svo
engan gruni að með
þeim leynist hugsunar-
vottur.
Mest mun bera á þessari þróun í
fjölmiðlum stóm landanna, svo sem í
Bandaríkjunum og Þýskalandi. Er-
lendir höfundur em af þessum sökum
farin að kenna þetta stig menningar-
innar við smáböm og tala um in-
fantílisma (hver setti alla þessa in-
fanta í exítin segja flugfreyjumar
þegar þær sjá fjölskyldur með smá-
böm við neyðarútgangana). Það er
raunvemleikans yfir hvert heimili -
það er á einskis manns valdi að halda
ósköpum fréttatímans frá jafnvel
minnstu bömum. Og líklega ekkert
við því að gera, því þetta eru ekki
vélráð vondra manna heldur þróun
nútímans, einsog við segjum um allt
sem við höfum gefist upp fyrir. Þar af
leiðandi verður sakleysi bemskunnar
sem svo er kallað afar einkennilega
samsett; bamið sem er að hefja
skólagöngu hefur kannski sloppið
við að sjá beinagrindumar í skápum
fjölskyldulífsins, en það veit margt
um fjöldamorð ættbálka í Afríku og
skelfilegar afleiðingar þeirra.
Og hvemig bregst vestræn fjölda-
menning nútímans við þessu: Með
því að framlengja bemskuna bókstaf-
lega fram í rauðan dauðann. Þátta-
stjómendur í útvarpi og sjónvarpi og
ýmsar opinberar fígúrur aðrar reyna
að slá hver annan út í bjálfagangi og
grýta tertubotnum húmorsleysisins í
kringum sig svo engan gmni að með
þeim leynist hugsunarvottur. Það er
með þetta einsog brandarann sem
bamið þitt lærir: í fyrsta skiptið
hlærðu með bakföllum, en í það fjög-
urþúsundþrjúhundruðogsextugasta
ertu farinn að vonast eftir komu nýs
þroskastigs.
Halldór
Guömundsson
skrifar
Flapaleg röddin, fánalegt brosið,
uppglennt augun: Haaæ, þetta er
Jonni ponni héma. Mig langar að
segja ykkur frá nýju undra
fjölvítamínusunum...
Er ekki merkilegt hversu margir af
þeim sem ávarpa okkur ótilkvaddir í
fjölmiðlum em eins og ofvaxin böm,
eða láta eins eins og við séum böm,
nema hvort tveggja sé. Ýmist er tal-
að til okkar með svolítið brostnum en
þó furðu þolinmóðum leikskólakenn-
arahreim, eða hafður í frammi ýktur
bjálfagangur einsog bömum einum
dettur í hug. Þó ekki skemmtilegum
bömum, heldur minnir þetta fólk á
leiðinlega bamið sem þú lentir við
hliðina á í strætó, eða rútu, eða flug-
vél um daginn - þetta sem var að gera
útaf við alla nema foreldra sína með
relli og frekju og sem jafnvel í gleði
sinni er eins og tifandi tímasprengja.
Þetta er ein af þverstæðum fjöl-
miðlanna. Þeir eiga stóran þátt í því
að svipta böm okkar bemsku sinni,
útvarp og sjónvarp hella hryllingi