Vísir - 22.07.1978, Qupperneq 15

m
Laugardagur 22. júli 1978 vism
vism
Laugardagur 22. júll 1978
15
Magnús Torfi ólafsson hefur mikiö veriö í sviðs-
Ijósinu hin siöari ár, eða eftir að hann var kjörinn til
setu á Alþingi vorið 1971. Hann kom þá nokkuð
skyndilega og óvænt inn i íslensk stjórnmál með
hinum glæsilega kosningasigri sem Samtök frjáls-
lyndra og vinstri manna unnu í kosningunum þetta
vor.
Magnús Torfi varð svo menntamálaráðherra í
rikisstjórninni sem mynduð var að loknum þessum
kosningum, vinstri stjórninni. Hann varð raunar
ráðherra þremur mánuðum áður en hann tók sæti á
Alþingi.
Nú á Magnús ekki lengur sæti á þingi, hvað sem
siðar kann að verða. Helgarblaðinu lék nokkur for-
vitni á að vita hvað hann hygðist nú taka sér fyrir
hendur, og jafnframt fræðast nokkuð um setu hans
á þingi síðastliðin sjö ár og fyrri kynni hans af
islenskum stjórnmálum, og einnig fléttaðist inn i
viðtal það sem hér fer á eftir ýmislegt annað sem
forvitnilegt getur talist.
Við byrjuðum að spyrja Magnús um það hvernig
það hafi atvikast að hann fór i framboð fyrir
Samtökin vorið 1971.
„Æskilegt er að varamenn komi inn á þing fyrir þing-
menn þegar þeir verða ráðherrar, eins og gert er i
Noregi.."
I bakherbergi bóka-
búðarinnar
„Ég hef ekki að fyrra bragði
sóst eftir því að vera i framboði til
Alþingis, hvorki vorið 1971 né
endranær” sagði Magnús. „Hins
vegar stóð þannig á hjá Samtaka-
fólki i Reykjavik, að verulegur
ágreiningur var kominn upp um
framboöiö til þings. Búið var að
ákveða að Hannibal Valdimars-
son yrði i efsta sæti, en ágrein-
ingur var um skipan annarra
efstu sæta framboöslistans.
Niðurstaöan af þessu varö svo sú,
að þegar skammt var eftir af
framboösfresti, ákvað Hannibal
að fara i efsta sæti á Vestfjörðum
i sieð Reykjavikur. Þótti mörgum
þetta hraustlega gert hjá Hanni-
bal eins og fleira sem hann gerði
um dagana i pólitik.
Þegar svona var komið, kom
framboðsnefnd Samtakanna, eða
'mestur hluti hennar aö minnsta
kosti, að máli við mig þar sem ég
varaöstörfum i Bókabúð Máls og
menningar, og ég skaust meö
þetta fólk inn i bakherbergi og
þar var þess farið á leit við mig að
ég tæki við sæti þvi á framboðs-
listanum i Reykjavik sem losnaði
er Hannibal fór vestur.”
— Hafðir þú þá starfað i
Samtökunum áður?
„Ég sat stofnþing Samtakanna,
tók þátt i undirbúningi stofnunar
þeirra og átti meöal annars þátt i
að semja stefnuyfirlýsinguna
sem gerö var, og samþykkt á
. stofnfundinum 1969. En ég hafði
ekki tekið mjög virkan þátt i
starfinu hér i Reykjavik þann
tima sem liðinn var frá stofnun-
inni 1969 fyrr en ég fór i framboö
1971.”
Ráðherra áður en hann
settist á þing
— Siðan verða mjög miklar
breytingar á þinum högum við
kosningasigur Samtakanna i
kosningunum sem i hönd fóru.
Öraði þig fyrir þvi að svona gæti
þetta fariö?
„Ég verö að svara þvi neitandi.
Ég geröi mér i rauninni ekki svo
nákvæmar hugmyndir um hvað
við tæki, þegar ég ákvað að gefa
kost á mér til framboðs. Þetta
geröist allt með mikilli skynd-
ingu, og siðan tólf. við mjög eril-
samur timi við að ganga frá
framboðinu og að reka kosninga-
baráttuna. Okkur var ljóst að við
höfðum strauminn með okkur, og
gerðum okkur mjög góðar vonir
um árangur i þessum kosningum,
en aöhann yrði eins glæsilegur og
raun varð á hafði ég ekki taliö aö
yrði.
En eftir kosningarnar varö það
ljóst, að vegna hins mikla
kosningasigurs Samtakanna var
kominn nýr meirihluti á Alþingi.
Og þegar það lá ljóst fyrir mátti
auövitað reikna með þvi aö
Samtökin yrðu aö leggja til menn
i nýja rikisstjórn ef hinn nýi þing-
meirihluti næöi höndum saman
um gerð málefnasamnings. En
ráðherraefni Samtakanna að
minnst kosti voru ekki valin fyrr
en á síðasta stigi viðræðnanna.
Ég settist svo i rauninni i ráö-
herrastól þrem mánuöum áður en
ég tók sæti á þingi, þvi Alþingis-
maöur er enginn orðinn fyrr en
kjörbréfanefnd hefur fjallað um
kjörbréf og þingmannsheit hefur
verið unnið.”
— Var ekki erfitt aö taka við
ráðherraembætti meö svona
stuttum fyrirvara?
Úr búðarstörfum í embætti
ráðherra
„Að vissu leyti var það nokkuð
mikið átak að skipta svo skjótt
um starfsvettvang, en það var
einkum tvennt sem auðveldaði
mér að rjúka svona úr búðar-
störfum i ráðherrastól.
I fyrsta lagi það, aö ég hef frá
þvi ég komst til vits og ára gert
mér far um að fylgjast með
stjórnmálum, og þá sér i lagi
mennta- og menningarmálum
vegna áhuga mins á ákaflega
mörgum viðfangsefnum á þvi
sviði. Þá hafði ég einnig á ýmsum
timum kynnst mörgu af þvi fólki
sem starfaði og starfar i Mennta-
málaráðuneytinu. Svo þarna átti
ég töluvert marga kunningja sem
ég þekkti og gat snúiö mér til af
fyllsta trúnaði þegar i upphafi.
Þetta var fólk sem ég þekkti áður
og vissi hvers mátti af vænta.”
— Oft heyrist því fleygt, aö
erfitt sé fyrir nýja ráðherra aö
koma til starfa i hinum ýmsu
ráðuneytum, vegna þess aö yfir-
menn ráðuneytanna séu orönir
þar nokkuð heimarlkir. Sumir
halda þvi fram að þetta eigi
frekkar við um Menntamálaráöu-
neytiö en önnur ráðuneyti. —
Hvað vilt þú segja um það?
„Ég veit alveg við hvað þú átt,
viö skulum ekkert vera að fara i
kring um það. Þarna er átt við
Birgi Thorlacius, ráðuneytis-
stjóra. Hann er vissulega stjórn-
samur maður i sinu ráðuneyti og
dregur enga dul á skoðanir sinar i
embættisstörfum. En ég hef ekki
þá sögu að segja um Birgi, aö
hann hafi tilhneigingu til þess að
sölsa undir sig meiri völd en
honum ber, eða að hann fari út
fyrir sitt verksvið og valdsvið.
Þvert á móti get ég borið Birgi
þann vitnisburð að i okkar sam-
starfi kom afar glöggt i ljós löng
embættisreynsla hans, og skiln-
ingur hans á hvert verksviö ráö-
herra er, og hvert embættis-
mannsins.
Ég varð þess aldrei var, að
Birgir reyndi á nokkurn hátt að
koma sér undan að framkvæma
af fyllstu hollustu ákvarðanir sem
tilheyra hinni pólitisku stefnu-
mótun. Atti það jafnt viö hvort
sem það samrýmdist þeim hug-
myndum er hann hafði sjálfur
sett fram um ákveðin mál á ein-
hverjum ræðustigum þeirra eða
ekki.
Ég kunni mjög vel við það, að
Birgir sagði sina meiningu af
hreinskilni, og framkvæmdi svo
teknar ákvarðanir hvort sem þær
mótuöust af hans skoðunum eða
ekki.
1 framhaldi af þessu langar mig
svo til aö segja það, að ég er að
mestu leyti sammála þvi sem Jón
‘ Sigurðsson fyrrum ráöuneytis-
stjóri segir um embættismanna-
valdið svokallaða, einmitt i
viðtali við Visi fyrir nokkrum
vikum siðan. Það er rétt hjá Jóni,
að stjórnmálamenn, og þá sér i
lagi alþingismenn, hafa seilst of
langt inn á svið framkvæmda-
valdsins, en hafa hins vegar
vanrækt eftirlitsstarf með þvi
hvernig handhafar framkvæmda-
valdsins, sér i lagi embættis-
mennirnir, standa i stöðu sinni.
Þar er verulegur misbrestur á, og
mætti verulega úr bæta.
Einnig finnst mér það hvimleitt
er einstöku stjórnmálamenn reka
upp ramakvein yfir óþolandi
embættismannavaldi, þegar þeir
verða fyrir þvi að embættismenn-
irnir eru i rauninni ekki að gera
annað en gegna skyldu sinni. Það
er að segja, þeir vilja halda fast
við ákvæði laga sem alþingis-
mennirnir hafa sett, en ekki
ganga á svig við sett fyrirmæli til
að þóknast óskum alþingismanns,
sem máski eru ekki annað en
persónulegir duttlungar hans, eða
jafnvel tilraun til að hygla ein-
hverjum umbjóðendum umfram
það sem rétt væri.”
Þar sem innrætingin fer
fram
— Þegar rætt er um málefni
Menntamálaráðuneytisins kemur
upp i hugann það sem að undan-
förnu hefur verið sagt um póli-
tiska misnotkun skólakerfisins.
Það er meðal annars rætt um að
i skólunum fari „innrætingin”
fram. Telur þú aö hætta sé á aö
kennarar eða aðrir innan skóla-
kerfisins misnoti aðstöðu sina
gagnvart nemendum sinum, póli-
tiskt?
„Vissulega er sú hætta á
feröum, en hún er ekki nýtil-
komin. Hún hefur verið við liði
jafn lengi og skólarnir Það hefur
gerst, að einstakir kennarar,
einhver minnihluti i kennara-
stéttinni, sé svo haldinn ein-
hverjum boðskap, ekki eingöngu
pólitiskum, heldur fullt eins oft
trúarlegum, að þeir skirrist ekki
við að troða þessum boðskap upp
á nemendur sina. Þetta hefur átt
sér stað, og á sér vafalaust stað
ennþá. Þetta er sifellt verkefni,
og verður aldrei endanlega
ieyst, þessari tilhneigingu
verður aldrei útrýmt. Ég get
nefnt dæmi um misnotkun valds
kennarans, bæði til hægri og
vinstri. Hvort tveggja er jafn for-
dæmanlegt að minum dómi.
1 okkar skólakerfi verður að
ráða hlutlægt mat og greinar-
munur verður að vera á þvi hvað
er að fuppfylla fræðsluþörfina
sem gerð er grein fyrir i náms-
skrám, og hvað er að uppfylla
þörfina til að örva sjálfstætt starf
nemenda, könnun og rannsókn af
þeirra hálfu, og svo hvar taka við
persónulegár skoðanir kennar-
ans.”
Þingmenn séu ekki jafn-
framt ráðherrar
— Verður mikil breyting á
þinum högum eftir að þú hverfur
úr ráðherrasæti eftir kosningarn-
ar og gerist „óbreyttur” þing-
maður?
„Þaðergeysilega mikill munur
á þvi að gegna þingmennsku ein-
göngu og að gegna jafnframt ráð-
herraembætti. Menntamálaráðu-
neytiö er mjög umfangsmikil
stofnun, sem hefur á sinum
snærum ákaflega marga mála-
flokka. A þeim árum sem ég
gegndi ráðherrastörfum var
unnið að stórum verkefnum eins
og setningu grunnskólalaga,
undirbúningi margra annarra
laga um skólamál og fleira. Það
má segja að ráðherrastörfin hafi
verið svo timafrek, að afskipti af
öðrum málaflokkum hafi setiö á
hakanum.
Þegar ég kem svo á þing eftir
kosningarnar 1974, sem formaður
minnsta þingflokksins og i
stjórnarandstööu, þá er hlut-
verkiö gerbreytt hvaö þingstörfin
varðar. Þá felur það i sér kröfuna
um aö móta og setja fram afstöðu
til mála á mjög fjölbreyttu mál-
efnasviði.”
— Telur þú aö það sé nauðsyn-
legt að ráðherrar hér á landi séu
jafnframt þingmenn?
„Ég held, að eins og
ráðherrastörfum hefur veriö
háttað hér, þar sem algengt er aö
ráðherrar fari meö tvö ráðuneyti,
þá væri mjög heppilegt að taka
upp þann hátt sem til dæmis
Norðmenn hafa á. Þar gerist þaö,
þegar þingmaður verður ráð-
herra, að varamaður kemur inn á
þingið. Ráðherrann heldur áfram
málfrelsi og tillögurétt á þinginu.
Þetta þýöir það að ráðherrann
getur helgað sig ráðherrastörf-
unum miklu samfelldar en á sér
stað hér. Hér þarf ráðherra til
dæmis oft að sitja langa þingfundi
tli að taka þátt i at-
kvæðagreiðslum sem ef til vill
koma litið eða ekkert þeirra ráðu-
neyti eöa starfsviði við. Þeim
tima sem I slikt fer væri gjarna
betur varið I ráðuneytisstörf.”
Alltaf haft áhuga á þjóö-
málum
— Þú hefur undanfarin sjö ár
átt sæti á Alþingi. En hvenær
hófst hinn pólitiski áhugi þinn, er
það strax á unglingsárum?
„Ég hef haft áhuga á þjóö-
málum, og fylgst með þeim, allt
frá þvi að ég komst til vits og ára.
Fyrst heima i sveitinni á Rauöa-
sandi. Ég man eftir ýmsum
Magnús Torfi ólafsson og kona hans, Hinrika Kristjánsdóttir í stofunni á heimili
þeirra í Reykjavík.
mjög ungur, vegna starfa i ung-
mennafélagi heima á Rauða-
sandi.
Þessi málfundafélög störfuöu i
þá daga af miklum krafti og
fundir voru vel sóttir og margir
létu i sér heyra. Þessi félög voru
að sjálfsögðu ekki pólitisk, i þeim
var fólk úr öllum flokkum, en
þarna voru mikið rædd stjórnmál
og þjóðmál, og ég tók þátt I þeim
viðræðum.
Siöan leiðir þetta hvað af öðru,
og ég gekk á Akureyri I Æsku-
lýðsfylkinguna, sem var æsku-
lýösfélag Sósialistaflokksins.
Tengslin voru að visu ekki eins
náin og tiðkast meöal ungliða-
samtaka annarra stjórnmála-
flokka.”
— Þú hefur snemma hallast
heldur til vinstri?
„Já, ég var frá þvi mjög
snemma heldur hneigðari til
vinstri og tileinkaði mér snemma
sósialistiskar grundvallarskoð-
anir sem ég tel ekki hafa breyst
mjög mikið i höfuðatriðum i
timans rás. Mat á túlkun sósial-
istiskra kenninga hefur þó að
sjálfsögðu breyst mjög á þeim
áratugum sem liðnir eru frá þvi
ég hóf að kynna mér þær fyrst.
„Okkur Magnúsi Kjartans-
syni hefur auðvitaö boriö á
milli...."
bændum þar, sem ekki töldu það
fyrir neðan sína virðingu að ræöa
stjórnmál við strákling eins og ég
var þá.
Siðan kemur skólavist, fyrst á
Héraðsskólanum á Núpi i Dýra-
firöi og siðan i Menntaskólanum á
Akureyri. 1 báðum þessum
skólum lenti ég i þvi að gegna for-
mennsku i málfundafélögum,
kannski af þvi að ég var oröinn
nokkuð vanur að tala á fundum
„óskir um að ég færi i framboð fyrir aðra en Samtökin
hafa komið úr ýmsum áttum, en ég tel ekki viðeigandi að
skýra f rá þvi sem mér var þá trúað fyrir."
Hóf læknisnám í Háskól-
anum
Siðan flutti ég suður til Reykja-
vikur og settist i Háskólann
haustið 1944, og hóf nám i lækna-
deild. Það varö þó ekki mikiö úr
þvi námi, og þvi hætti ég eftir tvo
vetur bæði af heilsufars- og fjár-
hagsástæðum.
Það reyndist heilsu minni
ofviða að sinna bæði svo ströngu
námi og vinna fyrir heimili i einu.
Ég varð að sleppa náminu.
Störf á Þjóðviljanum
— En þú hefur áfram fylgst
með pólitik væntanlega?
„Já, þaö leiddi nokkuö af sjálfu
sér, þar sem ég lenti fljótlega i
starfi nátengdu stjórnmálum,
blaðamennsku á Þjóðviljanum,
■ þar sem ég skrifaöi erlendar
fréttir og fjallaði aö mestu leyti
um allt erlent efni i blaöinu um
töluvert árabil”.
— Siðan veröur þú ritstjóri
Þjóðviljans.
„Já, ég varö ritstjóri 1959,
þegar nokkur breyting og stækk-
un varð á blaðinu og ritstjórunum
„...en oft höfum við nú lika
verið sammála!"
fjölgaði. 1 þvi starfi var ég ekki
nema þrjú ár, og hætti 1962 er ég
réðst til Bókabúöar Máls og
menningar.”
— Margir telja aö þú hafir hætt
á Þjóðviljanum vegna ágreinings
við Magnús Kjartansson. Er það
rétt?
„Ekki er það nú rétt, að aöal-
ágreiningurinn hafi verið viö
Magnús Kjartansson. Við
Magnús höfum átt mikið saman
að sælda um dagana, bæði á Þjóö-
viljanum á sinni tiö og siöar i
rikisstjórn. Okkur hefur auðvitað
borið á milli, eins og eðlilegt er á
svo löngum stafstarfsferli, en oft
höfum við nú lika veriö sammála!
En tildrög þess aö ég sagði upp
á Þjóðviljanum er alls ekki
ágreiningur við Magnús Kjart-
ansson sérstaklega. Astæðan var
ágreiningur viö útgáfustjórnina
um verksvið og sérstaklega þó
valdsvið ritstjórans og að sumu
leyti lika viö þá pólitisku stefnu
sem speglaðist i afstöðu útgáfu-
stjórnarinnar.”
— Voru þeir of kreddubundnir
aö þinum dómi?
„Mér fannst útgáfustjórnin
hafa allt of rika tilhneigingu til
þess að hafa óhóflegt pólitiskt
taumhald á blaðinu og okkur rit-
stjórunum. Ég taldi okkur eiga aö
hafa ákveöna ábyrgð og fá að
ráða efni og sömuleiðis manna-
ráöningum við blaöiö. Ef við hins
vegar værum ekki taldir standa
okkur, þá væri þaö útgáfu-
stjórnarinnar aö segja okkur upp
störfum. Ómögulegt var að minu
mati að hver og ein ákvöröun
væri borin undir útgáfustjórn.
Hvaö stjórnmálaskoðun snerti,
þá var ég löngu oröinn þeirrar
skoðunar, að stefna Sósialista-
flokksins væri alls ekki eins
viðfeðm og vera átti samkvæmt
stefnuskránni. — Það má ekki
gleyma þvi, að flokkurinn hét
ekki aöeins Sósialistaflokkurinn,
heldur einnig Sameiningar-
flokkur alþýöu.”
— Eftir að þú hættir á Þjóðvilj-
anum ræöst þú til Bókabúöar
Máls og menningar. Var það starf
að einhverju leyti fólgið i útgáfu
rita til eflingar sósialistiskrar
starfsemi á Islandi.
„Nei, ég kom hvergi nærri út-
gáfu hjá Máli og menningu. Ég sá
um erlendu deildina i bóka-
búðinni, og var það ærið starf.
Allt aðrir menn sáu um útgáfuna
og allt sem henni viðvék.”
Stjórnmálamenn nú á
dögum llkari hver öðrum
en áður var
— Því er oft haldið fram, aö
ekki séu uppi jafn miklir
persónuleikar i islenskum
stjórnmálum nú og til dæmis er
þeir settu svip sinn á hið póli-
tæiska lif, Einar Olgeirsson og
Clafui Thors og fleiri. Ert þú
þeirrar skoðunar að meiri meöal-
mennska sé rikjandi nú én áður?
„Það er nú kannski ekki rétt að
Magnús hlustar mikið á tónlist, einkum og sér í lagi jass-
tónlist. Hér hafa þau hjónin Magnús og Hinrika valið
eina ágæta jassplötu til að setja á fóninn.
„Dálítils eirðarleysis gœtir
svona fyrst í staðf'
— segir Magnús Torfi Ólafsson, fyrrverandi alþingismaður eg ráðherra