Morgunblaðið - 08.04.2001, Blaðsíða 2

2 ÆVI OG STÖRF / SR. SIGURBJÖRN EINARSSON SUNNUDAGUR 8. APRÍL 2001
Þ
AÐ gekk ekki tafarlaust að fá
stund með Sigurbirni Einars-
syni. Þótt nær níræður sé, er
hann langt í frá iðjulaus, heldur
hefur svo margt að sýsla að það
tók hann þrjár vikur að finna
sér tóm, sem dygði okkur.
Láttu þér ekki bregða við blómahafið, kallar
Sigurbjörn upp stigann á eftir mér, þegar við
svo hittumst á heimili þeirra hjóna. Konan var
nefnilega að eiga stórafmæli. Magnea er orðin
níræð, þetta eldri í árinu en bóndinn. Já, ég
trítla ævina svona í humátt á eftir henni, segir
hann kíminn. En ekki á það nú fyrir mér að
liggja að ná henni úr þessu!
Svo komum við okkur fyrir, Magnea færir
okkur veitingar og Sigurbjörn rifjar upp sína
fyrstu bernskuminningu.
„Fyrsta meðvitaða minningamyndin, sem ég
á, er af konu, sem lá banaleguna í baðstofunni
hjá afa og ömmu. Þessi kona var nágranni
þeirra og þau tóku hana að sér síðustu árin.
Hún lá í rúminu beint á móti stiganum upp í
baðstofuna og ég man eftir mér, þar sem ég stóð
í stiganum og konan laut yfir rúmstokkinn og
rann úr henni blóð. Svo leit hún upp og þegar
hún sá mig, brosti hún ákaflega hlýlega.
Ég hef verið ríflega tveggja ára þegar þetta
gerðist. Þessi mynd er ákaflega skýr, en ég vissi
ekki, hvort hún væri raunsönn fyrr en ég fékk
að vita síðar, að í þessu rúmi hafði kona dáið og
haft miklar blóðnasir í banalegunni.
Þessi kona var bústýra hjá afabróður mínum,
sem var merkilegur kall. Hann hét Friðfinnur.
Hann bjó til langspil og strengirnir hafa
kannski verið úr hrosshári. Hann lék undir á
langspilið við sálmasöng, þegar hann las hús-
lesturinn og aldrei notaði hann aðra sálmabók
en Grallarann. Hann dó 1910.
Friðfinnur skrifaði upp marga sálma, suma
eftir minni, sem ekki voru lengur tiltækir fólki.
Ég eignaðist það kver og hef komið því á þjóð-
skjalasafnið.
Aðra merkari viðburði í lífi mínu, sem áður
höfðu gerzt, man ég ekki. Ég man ekki þegar
móðir mín dó með voveiflegum hætti og ekki
þegar afi minn skömmu síðar reiddi mig fyrir
framan sig í gæruskinni heim til sín, þar sem ég
var í fóstri til átta ára aldurs.“
Það er annar dagur jóla 1912. Jólafriðurinn
ríkir í bænum á Efri-Steinsmýri. Frumburður
þeirra Einars og Gíslrúnar, Sigurbjörn, er á
öðru ári, og annað barn þeirra, Sigurfinnur, 3ja
vikna. Hann á að skíra daginn eftir.
Það er komið að kveldi; litli drengurinn liggur
í vöggu sinni, sá eldri leikur sér á gólfinu og á
olíuvél í miðri baðstofu steikir móðirin kleinur
til skírnarveizlunnar.
Skyndilega logar feitin upp úr pottinum.
Gíslrún þrífur hann af vélinni en missir í gólfið
svo af verður bál, sem brennur milli hennar og
drengjanna. Einar er nýkominn inn í bæ og þau
hjón hafa snör handtök og sækja börnin yfir eld-
inn. Hann tekur drenginn af gólfinu og hún hvít-
voðunginn úr vöggunni. Ekki verður annað séð
en allt hafi tekizt giftusamlega svo Einar snýr
sér að því að slökkva eldinn á baðstofugólfinu.
En þegar hann svo kemur yfir til sambýlisfólks-
ins, kemur í ljós að kona hans hefur brennzt illa
við björgunina. Eldur hefur komizt í föt hennar
og magnast á undankomunni.
Á nýársdag 1913 lýkur dauðastríði Gíslrúnar
Sigurbergsdóttur.
Foreldrar Gíslrúnar taka eldri drenginn til
fósturs og fer drengurinn til þeirra að Háu-Kot-
ey strax eftir jarðarför móður sinnar.
„Síðan koma minningar um lífið, eins og það
var í litlum bæ í afskekktri sveit, þar sem lífs-
hættir og atvinnubrögð voru nánast með sama
hætti og verið hafði á Íslandi í þúsund ár.
Ég man eftir mér, þegar ég rankaði við mér á
flóðgarði; hafði stolizt úr baðstofunni án þess að
langamma mín sæi, en hún átti að passa mig
meðan amma var á kvíum. En þangað ætlaði ég
að fara og skríða eftir flóðgarði, sem þangað lá í
áttina. En allt í einu var sá garður orðinn
óheppilega hár og ég víst búinn að missa af öll-
um áttum og fór að hrína.
Amma varð að stökkva undan ánni, sem hún
var að mjólka, til þess að grípa mig og hugga.
Og ekki fékk ég bágt fyrir að hafa gert henni
þennan grikk.
En ég man eftir fráfærum og þegar sagt var
til aldurs míns í þá daga, var sagt: hann er fædd-
ur um fráfærur.
Það var merkistími og aldrei gleymist jarm-
urinn í lömbunum, þegar þau voru tekin frá
mæðrum sínum. Í stafrófskverinu mínu var vís-
an:
Gimbill eftir götu rann
hvergi sína móður fann
þá jarmaði hann.
Þá voru fráfærur úr sögunni, þegar ég fékk
stafrófskverið, en ég man að ég fór að gráta,
þegar ég las þetta erindi.
En harmur lambanna gleymdist, þegar mað-
ur fékk sauðamjólkina og afurðir hennar. Ég
man eftir ostunum hennar ömmu, sem hún rað-
aði upp í hillur í skemmunni. Þeir voru góðir.
Ekki þurfti ég að standa yfir lambfé og ekki
vaka yfir velli. En átta ára gamall var ég fyrst
látinn fara á engjar, lærði þá að raka og síðan að
slá og smám saman önnur sveitastörf eftir því
sem kraftarnir hrukku til.
Það er ekki hægt að segja, að ég hafi verið al-
inn upp við harðrétti, þótt svo myndi það vera
kallað nú. Harðindi voru ekki í landinu, fremur
má segja, að góðæri hafi ríkt á uppvaxtarárum
mínum. Viðurværið var ekki margbrotið, aðbúð-
in þætti ekki „mannsæmandi“ nú á tímum, en
ekki sultum við.
Meðan ég var hjá ömmu og afa þótti ég lyst-
arlítill. Ég var víst ákaflega nautnalítill sem
barn, en þegar unglingsárin nálguðust breyttist
þetta, enda var ég þá látinn ganga í verk eftir
fyllstu getu. En matur naut mikillar virðingar
og lotningar vil ég segja í þá daga. Að skemma
mat var guðlaust athæfi.
Eitt sinn sem oftar fórum við föðursystir mín,
sem var tveimur árum eldri, á fjöru. Hún var
yngst fimmtán systkina, faðir minn elztur. Ég
var víst ellefu ára og hún þrettán. Þá fundum við
hnísukálf og urðum ákaflega glöð og hreykin að
finna þessa björg í bú. Við höfum oft rifjað upp,
hvað við fundum mikið til okkar þarna.“
Fjaran í Meðallandi gefur fólkinu fleira en
hvalreka. Stundum fær fólk matbjörg í fiskreka
og svo eru það ströndin.
Skipsströnd verða mönnum oft drjúgt bús-
ílag. Mestu skiptir þó í minningu Sigurbjörns að
slys urðu ekki á strandmönnum í hans uppvexti.
Fjaran er grjótlaus með öllu og skipin brotna
ekki, heldur sitja föst í sandinum og menn
bjargast að jafnaði í land heilu og höldnu, ef þeir
bara bíða þess að fjari. Þá standa skipin oft á
þurru. En það getur orðið harðsótt að komast til
manna í dimmviðri eða gaddi og byl. Eða ef það
dregst að menn verða varir við strandið eða
ganga á fjörur vegna illviðris.
Sigurbjörn man fleiri ferðir á Koteyjarfjöru.
Og sjávarhljóðið úr suðri er fastur hluti tilver-
unnar. En dag einn berst drengnum brimhljóð
úr öfugri átt; innan frá landinu. Það er 12. októ-
ber 1918 og eldur er uppi í Kötlu. Þá er dreng-
urinn sjö ára og enn hjá afa og ömmu.
Þegar Sigurbjörn er átta ára hætta afi og
amma að búa og hann fer þá aftur til föður síns.
Reyndar er ekki langt að fara því Einar flytur
eftir konumissinn frá Steinsmýri til fólksins síns
að Lágu-Kotey.
„Hjá föður mínum var ég svo fram yfir ferm-
ingu, en hann brá þá búi og seldi allt sitt og flutti
til Reykjavíkur 1926 til þess að ég gæti komizt í
skóla. Hann hafði mikinn áhuga á að svo gæti
orðið. Og presturinn okkar, séra Björn O.
Björnsson í Ásum, studdi það rækilega, eins
Helgi Lárusson á Klaustri, sem auk séra Björns
sagði mér til einn vetrartíma. Séra Björn bjó
mig gagngert undir inntöku í Menntaskólann og
reið með mig suður, þegar ég skyldi þreyta inn-
tökuprófið. Og ég slampaðist inn vorið 1926.
Næstu þrjá vetur var ég á kosti föður míns að
því leyti sem sumarkaupið hrökk ekki fyrir upp-
eldi mínu. Síðan giftist hann öðru sinni og flutti
úr bænum. Þá tóku aðrir við og fleyttu mér
áfram.“
Þar sem Sigurbjörn Einarsson stendur
haustið 1926 á þröskuldi Menntaskólans í
Reykjavík er rétt í ljósi þess sem síðar varð að
staldra aðeins við.
„Ég var afar trúað barn. Ég ólst upp við
helgihald hjá afa og ömmu og síðar pabba, sem
hafði mjög djúp áhrif á mig.
Amma mín bað með mér morgunbænir þegar
ég var klæddur og kvöldbænir undir svefninn.
Afi minn tók það að sér stöku sinnum, þegar
amma var ekki viðlátin.
Kvöldvakan endaði ævinlega á hugvekju og
þá færðust friður og helgi yfir baðstofuna, sem
sitja í mér síðan til þessa dags.
Svo voru lesnir húslestrar á helgidögum.
Þessir lestrar fundust mér auðvitað langir
nokkuð, en það var sérstakur og áhrifaríkur
blær, sem fylgdi þessum stundum.
Ég fór snemma að lesa húslestur í þykjust-
unni og hermdi þá eftir afa. Ég átti sjálfur
Vísnabók Guðbrands, aðra útgáfu þeirrar bók-
ar. Þessa bók eignaðist ég úr búi Friðfinns
frænda míns. Ég fékk aldrei að handleika helgi-
bækur afa míns, það þótti ekki óhætt. En þessa
vísnabók fékk ég að hafa í höndunum, merkilegt
að hún skyldi komast vel frá því! En bókina á ég
enn og sér ekkert á henni.
Frænkur mínar sögðu mér það seinna, að ég
sat með bókina öfuga og tuldraði, ekki orðinn
læs, en hermdi eftir afa. Svo allt í einu skellti ég
bókinni aftur og sagði: Hvað á hundur að gera
við helga bók? Ekki veit ég nú hvaðan ég hef
haft þetta spakmæli, en þær sögðu það frænkur
mínar að þetta hefði ég sagt og varð af mikið
gaman í baðstofunni.“
Sigurbjörn hefur í Játningum rifjað upp atvik
úr bernsku sinni með þessum hætti: „Baðstofan
er horfin, orðin að stórum geimi, sem umlykur
mýrina, sandinn og sjóinn, alla bæi, alla menn,
og þessi geimur er einn stór lófi, hönd Skap-
arans.
Ég sá hann oft í mýrinni fyrir sunnan bæinn
og suður á Bóli, ég veit ekki hvernig, en myndin
er greypt í vitund mína – unglingur, skegglaus,
fallegur, brosandi, í dökku fati síðu, band um
mittið. Ég hef aldrei séð neina mynd síðar, sem
líkist þessari. Hann var að skapa í mýrinni, búa
til þúfur og stör og rima og tala við mýrispýt-
una, óðinshanann og lóuþrælinn. Og þegar hann
hvarf, var bros hans eftir.“
Síðar segir Sigurbjörn: „Jesús. Oft hafði ég
séð regnbogann brúa djúpið milli himins og
jarðar, brjótast fram í grettum, svörtum skýj-
um, sveipa þau dýrð, um leið og þau flýðu. Mér
hafði verið kennt að segja, þegar ég sæi regn-
bogann: „Friður á milli himins og jarðar, friður
á milli Guðs og manna.“ Jesús var regnboginn.
Þunginn, gnýrinn, dynurinn í orðum Passíu-
sálmanna var óveður á flótta. Það var friður
milli himins og jarðar, milli mín og Guðs. Aðeins
að horfa á táknið, gleyma því ekki. Læra að
elska það, elska eitthvað af fegurð þess inn í
sjálfan sig. Regnboginn kom og fór. Krossinn
F y r i r l a n g t í 9 0 á r u m s t ó ð b a r n u n g u r d r e n g u r v i ð
b o r ð f y r i r b a ð s t o f u g l u g g a í M e ð a l l a n d i n u o g t ó n -
a ð i . S í ð a n h e f u r m i k i ð v a t n t i l s j á v a r r u n n i ð o g
d r e n g u r i n n s t a ð i ð f y r i r m ö r g u a l t a r i n u . O g n ú
þ e g a r h a n n s t e n d u r á n í r æ ð u , t ó n a r h a n n e n n o g
m e n n l e g g j a v i ð h l u s t i r l í k t o g l a n g a m m a h a n s
f o r ð u m í b a ð s t o f u n n i í K o t e y . S i g u r b j ö r n E i n a r s -
s o n f a n n s i n n g u ð í b e r n s k u , h v a r f l a ð i f r á h o n u m
u m s k e i ð á s k ó l a á r u m , e n g e k k h o n u m a f t u r á h ö n d
o g g e r ð i s t p r e s t u r , s í ð a r p r ó f e s s o r o g ú r k e n n -
a r a s t ó l i v a r h a n n k a l l a ð u r á b i s k u p s s t ó l . Þ a r s t ó ð
h a n n í s t a f n i í s l e n z k r a r k i r k j u í r ö s k t u t t u g u á r ,
a n d l e g u r l e i ð t o g i , e l d k l e r k u r s í n s t í m a , o g l e i d d i
þ j ó ð s í n a o g k i r k j u g e g n u m b o ð a f ö l l s a m t í m a n s a f
t r ú a r v i s s u o g a n d a g i f t . Þ ó t t b i s k u p s f e r l i l y k i í
f y l l i n g u t í m a n s , l é t S i g u r b j ö r n e k k i s t a ð a r n u m i ð .
H a n n e r e n n e l d h e i t u r o g v í g d j a r f u r g u ð s m a ð u r ,
s e m f i n n u r t i l í s t o r m u m s i n n a r t í ð a r o g l æ t u r e n g -
a n b i l b u g á s é r f i n n a í b a r á t t u n n i f y r i r þ e i r r i
k r i s t n u k i r k j u , s e m h a n n a n n s e m s i n n i M ó ð u r .
... ég fann og vissi að annar stóð við stýrið og tók
taumhaldið af mér með áþreifanlegum hætti margoft ...
Sigurbjörn Einarsson og Magnea Þorkelsdóttir.
Eftir Freystein Jóhannsson
Ljósmyndir: Ólafur K. Magnússon (bls. 6, 7 efst), Einar Falur Ingólfsson (bls. 1, 2, 4–5), o.fl.