Morgunblaðið - 08.04.2001, Blaðsíða 6

6 ÆVI OG STÖRF / SR. SIGURBJÖRN EINARSSON SUNNUDAGUR 8. APRÍL 2001
við Sósíalistaflokkinn er ekki að ræða, og reynd-
ar Þjóðvarnarmönnum þrautaganga að halda
skilum þar í milli.
Sigurbjörn hefur sagt, að hann sé gleyminn á
það persónulega aðkast, sem hann varð fyrir í
þessari orrahríð. Hún var óvenju hörð og svæs-
in. Hinn smurði Moskvuagent er Sigurbjörn
m.a. kallaður á síðum Morgunblaðsins.
„Já, það féllu mörg orð og þung á þessum
tíma. Hitinn var svo óskaplegur í kring um þessi
mál.
En brigzl um landssölu eða landráð voru
óhæfilegt orðbragð og fyrirlitlegt að mínu áliti.“
En þegar úrslit eru fengin í málinu, virðir Sig-
urbjörn vilja meirihlutans og orðinn hlut, þótt
ekki gangi hann af skoðun sinni. „Það er enn
sem fyrr hugsjón sem þjóð okkar er sæmd af, að
hún skuli, þótt svo væri ein allra þjóða, vera
vopnlaus. Vera má að sú hugsjón steyti enn á
skeri ómjúkra atvika. En þar fyrir má hún hafa
griðland á Íslandi. Og hugsjónir eiga fyrirheit,
sem ber yfir alla tímabundna ósigra.“
Í ævisögu Sigurbjörns hefur höfundurinn,
Sigurður A. Magnússon, eftir Jónasi H. Haralz,
bankastjóra, sem gegnir í eina tíð vara-
formennsku í Þjóðvarnarfélaginu: „Ég er viss
um að Sigurbjörn og hreyfingin, sem hann hratt
af stað hafði sín áhrif til góðs. Menn urðu
varkárari en þeir annars hefðu verið. Kannski
má segja, að þróunin hafi verið allt önnur en
hann og samherjar hans sáu fyrir, og því hafi
allt þeirra umstang verið út í bláinn, en það var
náttúrlega alls ekki. Það var full ástæða til þess
að hafa áhyggjur af þróuninni, og það sem sagt
var og gert í þessum efnum hafði þau áhrif, að
þeir sem réðu ferðinni höguðu sér öðruvísi en
þeir hefðu ella gert.“
„En svo reyndist það nú,“ segir Sigurbjörn,
„að það sem við óttuðumst, það kom fram, og
ameríski herinn átti út af fyrir sig enga sök á
því. Amerísku áhrifin hafa vaxið jafnt og þétt og
án þess að fjöldinn taki eftir því og erum við Ís-
lendingar ekki einir um það.
Smáþjóðir eru í stórri hættu. Það reynir
meira á íslenzk þolrif nú en nokkurn tíma áður.
Og áhrif, sem þrotlaust síast inn eftir óteljandi
leiðum, þau varast menn ekki, hætta að taka eft-
ir þeim, þau verða sjálfsögð.
Það var í augum uppi, hvað var að gerast,
þegar amerískir hermenn og hernaðartæki voru
á hverju strái. En nú herjar enskan á eftir ótelj-
andi leiðum og börnin venjast þessu frá upphafi.
Það með öðru slævir máltilfinningu barna.“
Telur hann ennþá þjóðvarnar þörf?
„Oft var þörf, en nú er nauðsyn.
En nú er bara vígstaðan sú, að það þyrfti
mjög víðtæka væðingu og meðvitaða og sterka
til þess að koma einhverju áleiðis. Og allt þjóð-
lífið er berskjalda eða undirlagt af áhrifum al-
þjóðahyggjunnar skulum við segja, markaðs-
hyggjunnar og fjölmiðlavaldsins. Þróunin er
ákaflega ör og straumurinn stríður í ákveðna
átt.
Við getum ekki einangrað okkur og menning
sem lifir af því að hún einangrar sig, getur ekki
orðið langlíf. Hún trénast eða visnar. Íslenzk
menning hefur alla tíð frjóvgast af samskiptum
við aðra en haldið sínum veig og einkennum.
Ég vona að svo verði áfram. En úr því þú
nefndir þjóðvörn, þá er spurningin hverju er að
verjast.
Nú eru svonefnd lífsgæði altæk hugsjón og ef
bryddað er upp á einhverju, sem telja má að geti
leitt til skerðingar á lífskjörum, þá fær það ekki
fylgi.
Hvers virði eru hugsjónir nú á dögum? Ef allt
Ég fékk traustsyfirlýsingu 1954 og vissulega
þótti mér vænt um það. Engum, sem hefur
skoðanir og áhugamál, er sama um það, hvort
aðrir taka undir við hann og meta viðleitni hans
einhvers. En því fór fjarri, að ég tæki þetta sem
bendingu um, hvað mér væri ætlað. Og ég held
að ég hafi gert mér alveg ljóst, að það er meiri
vandi, erfiði og ábyrgðarhluti að vera biskup en
svo, að það sé eftirsóknarvert.
Ég vann allmikið næstu árin, var þó ekki vel
hraustur á tímabili, en úr því greiddist vel. Ég
skrifaði bækur, auk annarra skrifa og tiltekta.
Var ég með því að reka áróður fyrir sjálfum
mér?
Það er ótrúleg bilun að geta ekki skilið, að
menn vinni nokkurn tíma af áhuga, af þörf, af
skyldurækni eða í þakkar skyni við lífið og gjaf-
ara þess, heldur séu menn eingöngu að pota sér
áfram, krækja sér í fríðindi, frama, fé og völd.
Þeir, sem svo hugsa, lýsa sjálfum sér betur en
öðrum.
Það er víst ekki alveg trútt um að örlað hafi á
þeirri skoðun einhvers staðar, að ég hafi ekki
verið að gera annað en að þjóna taumlausri
metnaðargirnd með því að „láta“ fjóra syni og
tvö tengdabörn verða presta!! Sú hugvitssemi,
sem lýsir sér í slíkum ályktunum, telst til yf-
irnáttúrulegra fyrirbæra, en þau geta komið úr
tveimur áttum, eins og kunnugt er.
Hugrenningar þekkir enginn nema Guð. En
ég hef eitt trútt og trúverðugt mannlegt vitni
um það, hversu áfjáður ég var í það að verða
biskup. Magnea mín veit allt um það. En þegar
að því kom tókum við því samhuga af því að við
vildum ekki bregðast þeim, sem treystu okkur,
og trúðum á þá handleiðslu, sem við töldum okk-
ur hafa þreifað á í lífi okkar alla tíð.
Og svo hafði ég hleypt mér út í umdeilda póli-
tík. Það var ekki klóklega að farið, ef ég hefði
gengið með biskupsdóm í maganum! Enda var
lagzt með óvenjulegum þunga, að ekki sé sagt
ofboði, gegn mér á sjálfu Alþingi, þegar komið
var að biskupaskiptum 1959.“
Það er vægt til orða tekið, að sú pólitík, sem
Sigurbjörn tekur þátt í, sé umdeild. Hann, sem í
kirkjumálum hefur viljað forðast alla flokka-
drætti, hellir sér ótrauður út í einhver heitustu
stjórnmálaátök síns tíma, herstöðvarmálið og
síðar inngöngu Íslands í Atlantshafsbandalagið.
Sigurbjörn berst af krafti gegn hvoru tveggja,
tekur þátt í stofnun Þjóðvarnarfélags Íslands og
er þar í fylkingarbrjósti.
„Viðbrögð mín í því sambandi verða ekki skil-
in nema út frá því, hvernig atburðir á hernáms-
árunum höfðu verkað á mig og mótað mig. Allt
frá hernámi Breta var þessi uggur með manni,
hvort það væri upphafið á varanlegu ástandi,
hvort Ísland yrði erlend herstöð áfram. Og þeg-
ar Ameríka kom svo með öllum sínum þunga inn
í spilið, með sínu gífurlega fjármagni og ofur-
valdi, þá ágerist þetta.
Það var full ástæða til að hafa beyg af því að
við drægjumst um of inn undir amerísk áhrif,
efnahagslega og menningarlega á þann hátt,
sem fæli í sér miklar hættur fyrir framtíð þjóð-
arinnar.
Svo kom ameríska óskin um að halda Íslandi í
greipum áfram og um alla framtíð í rauninni. Þá
var mér nóg boðið. Mér fannst uggur liðinna ára
vera að sanna sig.
Þetta var nú undirrótin að mínum viðbrögð-
um.“
Þess er og að geta, að Sigurbirni hrýs hugur
við því að láta sovétdýrkendur eina um andófið,
vill ekki að þeir geti slegið um sig sem einu mál-
svarar vopnlausrar þjóðvarnar. Um samvinnu
sem hann metur mjög mikils. Hann langaði
heldur ekki til að verða peð í tafli, þegar verið
var að skáka séra Sigurði út af borðinu. Honum
finnst ekki komið fram við sig í þessu máli af
fullum heilindum, að hann hefði átt að fá að vita
hvað þeir menn höfðu í huga, sem höfðu fengið
hann til aðstoðar, þegar deildin var í klípu. Hann
ákveður að segja skilið við þetta mál og láta
deildina lönd og leið.
En svo gerist það, að Einar Arnórsson,
kennslumálaráðherra, kallar hann á sinn fund
og leggur að honum að sækja um dósents-
embættið. Með þeim eindregnu tilmælum er
hann að sjálfsögðu að segja, hverjum hann vill
veita embættið. Fleiri leggjast á þessa sveif.
„Það sýndi sig, að æði margir voru ósáttir við
málsmeðferð deildarkennaranna og sögðu sem
svo, að einhver takmörk yrði „ofríki“ þeirra að
eiga.
Þetta er ekki sagt til að niðra þeim, en svona
var málum háttað á þessum tíma.“
Það verður úr, að Sigurbjörn sækir og er
skipaður í embættið 10. október 1944. Björn
Magnússon kemur svo fljótlega að deildinni líka
og eiga þeir Sigurbjörn langt og gott samstarf,
sem aldrei ber skugga á.
„Viðhorfin í guðfræðideildinni voru dálítið í
föstum skorðum, þegar ég kom þar inn.
Sú guðfræðistefna, sem réð ríkjum snemma á
öldinni var enn mikilsráðandi, en hafði erlendis
sætt gagnrýni og rækilegri endurskoðun, eins
og gerist.
Hér á landi gætti vissrar einangrunar, sem að
nokkru leyti virtist vera meðvituð stefna. Ýmsir
virtust ekki kæra sig um að opna kirkjuna of
mikið fyrir stefnum og straumum, sem þá létu
til sín taka erlendis. Ýmsar viðhorfsbreytingar
urðu upp úr fyrri heimsstyrjöld, ekki síst í
guðfræði, menningarbjartsýni eða mann-
eðlisrómantík fyrri tíma hrundi og þar með ým-
islegt, sem hafði látið mikið á sér bera í guð-
fræði.
Á aldahvörfum leitast menn við að átta sig á
frumrökum þeirrar málefnastöðu, sem þeir
byggja á, eða eru ábyrgir fyrir, og það var það
sem gerðist á þessu skeiði.
Nú er það svo í kirkjusögunni, að þar hefur
yfirleitt ekki ríkt, og á ekki að ríkja, kyrrstaða
og það er segin saga, að tízkustraumar dagsins í
dag, verða úr sér gengnir og fyrndir á morgun.
En það er nokkuð, sem kalla má klassískan
kristindóm. Innan þeirra klæða, sem kannski er
skipt um iðulega, er lífið sjálft, æðaslögin í þeim
líkama, sem er kristin kirkja.
Það má með talsverðum rétti segja, að stór-
mennin í guðfræði á 3ja, 4rða og 5ta áratug ald-
arinnar, hafi beint athygli kirkjunnar að þessari
klassísku erfð, sem kristin trú stendur og fellur
með.
Engin guðfræði verður ný til langframa. Það
liggur í hlutarins eðli. Fersk hugsun nálgast
hlutina ævinlega frá nýjum sjónarhornum og
guðfræði hlýtur að taka mið af spurningum,
vandamálum, hugsun og reynslu samtímans.
Það er að sjálfsögðu heilög skylda og kirkj-
unni lífsnauðsynlegt að eiga guðfræði, sem ekki
hjakkar í sama farinu, ekki heldur áfram að tala
við löngu útdauða kynslóð, heldur snýr sér að
því fólki, sem er lifandi í dag. Þetta þýðir auðvit-
að ekki, að hugsun kirkjunnar eigi að snúa sér
eftir vindstöðu eða sleikja sig upp við neina
tízkujöfra. Engum fer það verr en fulltrúum
kirkjunnar að líma merkimiða utan á skrúða
sinn með þess kyns gyllingum, sem minna á
veiðibrellur sölumanna. Guðfræðin á að hlusta á
samtímann um leið og hún gegnir þeirri frum-
skyldu að hlusta á það, sem Guð hefur talað og
opinberað. Og það breytist aldrei í sjálfu sér.
Eilífðin breytist ekki, þó að tímar breytist og
mennirnir með þeim. En orð eilífðar í tímanum
verður að taka tillit til hlustunarskilyrða og
breytilegra aðstæðna í mannheimi. Guðfræð-
ingar og prestar breyta ekki vatni í vín eða
steinum í brauð, þeim er ekki ætlað það. En þeir
geta breytt víni í vatn eða annað verra og brauði
í grjót eða hrat. Þá fer illa.“
Ásmundur Guðmundsson er kjörinn biskup
1954. Magnús Jónsson kemur næstur honum að
atkvæðum og Sigurbjörn er þriðji. Þeir Ás-
mundur og Magnús eru báðir komnir hátt á
sjötugsaldur, en Sigurbjörn er 43ja ára.
Ég spyr Sigurbjörn, hvort hann hafi leitt hug-
ann að biskupsembættinu og hvort úrslitin 1954
hafi vakið með honum vonir um embættið eftir
biskupstíð Ásmundar.
„Víst hnippti þetta í mig eins og nærri má
geta. Ég bjóst ekki við að fá þennan stuðning.
Og ekkert hafði ég gert til þess að afla mér
þessa fylgis. Ég hafði hugann við annað á þess-
um haustdögum. Herra Sigurgeir biskup fól
mér um vorið að þjóna Akranesi í veikindafor-
föllum. Sú þjónusta varð lengri en ráðgert var,
ég gegndi henni allt haustmisserið samfara
kennslunni. Svo hafði ég samið við forlag um út-
gáfu á bókinni Trúarbrögð mannkyns og var í
óða önn að vinna að henni.
Mér er eiður sær, hvort sem menn trúa því
eða ekki, að ég stefndi aldrei á biskupsstólinn,
hvorki fyrr né síðar. Þá hefði ég væntanlega
reynt að koma mér betur fyrir en ég gerði í hin-
um kirkjulegu fylkingum og ekið seglum á ann-
an hátt.
er metið til peningaverðs, þá verða hugsjónir
ekki hátt metnar.
Ég er sannfærður um það, ekki síður nú á
gamals aldri en áður, að heilbrigð trúarmótun er
mikil nauðsyn.
Ég held að kristin trú, túlkuð og rækt sam-
kvæmt réttum forsendum hennar, sé dýrmæt-
asta þjóðvörn, sem í boði er, það er að segja,
vörn mannlegrar sálar og þroskahvati og
stefnumörkun hugarfars og vilja, sem er ómet-
anlegast af öllu, sem tiltækt er í mannlífinu.“
Eftir pólitískan útúrdúr snýr Sigurbjörn baki
við stjórnmálum. „En ég hafði aldrei ætlað mér
að leggja stjórnmál fyrir mig. Enda hefði ég þá
orðið að stjaka frá mér hugðarefnum, sem stóðu
mér hjarta nær og ég taldi kröftum mínum
betur varið til, með meiri líkum á einhverju
gagni fyrir þjóð mína, en þó ég hefði farið að
beita mér í stjórnmálum og láta þau taka mig
fanginn.“
Ár Sigurbjörns í guðfræðideild Háskólans
verða sextán talsins.
„Og þaðan ætlaði ég ekki í annað starf. Að svo
fór samt var eins fjarri því að vera á stefnuskrá
hjá mér eins og það að ég kom þar til starfa, þó
að tildrög væru auðvitað gjörólík.
Ég gengst fúslega við því, að þegar ég á há-
skólaárum mínum þóttist kominn hálft hænufet
á vegi vísinda, fannst mér það fýsilegur kostur
að kenna við háskóla. Og ég tók því með gleði,
þegar mér var boðið að flytja fyrirlestra við há-
skólann í ígripum. Ásmundur Guðmundsson
hafði frumkvæði um það, en heimspekideild stóð
að því líka.
En ég var með öllu afhuga því að helga mig
háskólakennslu, þegar atvik knúðu mig inn á þá
braut. Og frá þeim starfa fór ég án þess að hafa
haft aðkenningu af áætlun eða vilja í þá átt.
„Mennirnir áforma en Guð ræður,“ stendur þar.
Það er örugglega satt, þó að við látum hann ekki
ráða í lífi okkar né gerum ráðstafanir hans að
þeirri blessun, sem hann ætlast til. Það má ég
sannarlega játa fyrir mitt leyti.
„Það hefur annar staðið við stýrið og stjórnin
hans gefist svo vel,“ sagði skaftfellskur ferða-
garpur, þegar hann rifjaði upp, hvernig hann
komst slysalaust frá þeim starfa sínum að brjót-
ast árum saman fram og aftur yfir illvíg jök-
ulvötn og aðrar ófærur með póst, fólk og far-
angur, sem honum var trúað fyrir.
Hann gat áreiðanlega miklu fremur en ég
þakkað útsjónarsemi sinni, þreki og þrautseigju
það, hvernig honum farnaðist.
En ég get ekki síður en hann sagt, að ég fann
og vissi, að annar stóð við stýrið og tók taum-
haldið af mér með áþreifanlegum hætti marg-
oft.“
Sigurbjörn Einarsson er vígður biskup Ís-
lands í Dómkirkjunni 21. júní 1959.
Ofboðið á Alþingi, sem Sigurbjörn kallar svo,
er frumvarp, sem forystumenn Sjálfstæðis-
flokksins; Bjarni Benediktsson og Ólafur Thors
leggja fram þess efnis að lögin um 70 ára há-
marksaldur ríkisstarfsmanna skuli ekki ná til
biskups. Áður en málið kemur til kasta Alþingis
fær kirkjumálaráðherra, Hermann Jónasson, í
hendur undirskriftir presta, þar sem farið er
fram á að biskup fái að sitja enn um sinn. Ráð-
herra leitar álits lögfróðra manna og á grund-
velli þess hafnar hann því, að biskup sitji fram
yfir sjötugt. Frumvarp þeirra Bjarna og Ólafs
nær ekki fram að ganga, er fellt 11. desember
1958. Þar með er ljóst, að gengið verður til bisk-
upskjörs.
Flokkadrættir verða í prestastéttinni fyrir
biskupskjörið og þar eru menn, sem leita með
logandi ljósi að einhverjum, sem geti komið í
veg fyrir kjör Sigurbjörns. Áður hefur verið
minnzt á atkvæði hans við biskupskjörið 1954 og
nú hefur hann á þessum vetri hlotið flest at-
kvæði í prófkjöri meðal presta landsins. Úrslit
biskupskosninganna eru ótvíræð; Sigurbjörn
fær 69 atkvæði af 114 og þar með lögmæta kosn-
ingu.
„Ég var ekkert inni í þessum kosningamál-
um, þótt ég þættist finna að einhverju marki,
hvernig landið lá. En ég beitti mér ekkert. Lét
málið bara hafa sinn gang.
Það voru þarna tvö félög, Bræðralag og Sam-
tök játningatrúrra presta. Ég var í hvorugu.
Forysta beggja félaganna beitti sér mikið og al-
mennir félagsmenn voru ekki ánægðir með það,
því ég átti mikið fylgi í báðum félögum. En for-
ystumennirnir höfðu aðrar hugmyndir og af
þessu öllu leiddi, að bæði félögin leystust upp.“
Sigurbjörn segir, að sér hafi ekki fundizt erf-
itt að setjast í biskupsstól eftir það sem á undan
var gengið. Hann hafi náð sáttum og samvinnu
við flesta menn. Hann byrjar á því að bjóða Ás-
mundi að sitja lengur en orðið hefði að réttu lagi.
„Ásmundur gegndi biskusembættinu þremur
mánuðum lengur en til stóð. Við áttum ágæta
samvinnu um allt sem við þurftum að taka sam-
eiginlegar ákvarðanir um á þessu skeiði; í sam-
bandi við biskupsvígsluna og annað.
Þessa fyrstu mánuði notaði ég til að tygja mig
til starfans, meðal annars til að afla mér hús-
næðis og flutningarnir í sambandi við það tóku
sinn tíma. Og margir leituðu til mín þá þegar
vegna ýmissa mála, sem þurftu athugunar við.
Það kom í hlut Ásmundar að undirbúa presta-
stefnu ársins og þar fékk hann tækifæri til að
Ásmundur Guðmundsson vígir eftirmann sinn á biskupsstóli, Sigurbjörn Einarsson.