Morgunblaðið - 08.04.2001, Blaðsíða 4

4 ÆVI OG STÖRF / SR. SIGURBJÖRN EINARSSON SUNNUDAGUR 8. APRÍL 2001
Í grennd við Öskjuhlíðina er Fossvogurinn og
þangað fórum við oft með Guðmundi Bárðar-
syni. Hann var þá að sýna okkur jarðlögin þar
og einnig hafði hann áhuga á að kynna okkur
dýralífið á Kolbeinshaus, sem nú er horfinn.
Guðmundur var minnisstæður kennari í nátt-
úrufræði, en þó auðvitað ekki jafnoki Pálma
Hannessonar, sem var afburðasnillingur í kenn-
arastóli.“
En þótt Sigurbjörn láti mikið til sín taka í
skólalífinu þessi fyrstu ár, þá sækir hann sér
líka sálufélag utan hans.
„Ég varð strax eftir suðurkomuna handgeng-
inn séra Friðriki Friðrikssyni í KFUM, sótti
fundi reglulega og fannst ég eiga þar heima.
Séra Friðrik gleymir auðvitað enginn, sem hon-
um kynntist á unglingafundum. Maður var
gagntekinn af boðun hans, eins og hún kom
beinlínis fram í ræðum hans og líka söngvum.
Ég hafði haft spurnir af séra Friðriki áður
óbeint vegna bréfaskipta við Helga Árnason.
Hann var umsjónarmaður Ljósberans, sem var
kristilegt barnablað og ég fékk að vera áskrif-
andi að. Helgi sagði mér í bréfi frá KFUM og
séra Friðriki. Séra Björn sá svo eitt sinn hjá
mér Ljósberann og ég notaði tækifærið til að
spyrja hann um séra Friðrik. Hann tók mig þá á
kné sér og söng: „Ennþá roðna þér rósir á vöng-
um,“ og eitthvað fleira eftir séra Friðrik.
Öðrum félögum var ég ekki handgenginn,
nema í öðrum bekk gekk ég í félag ungra jafn-
aðarmanna. Það var stofnað að frumkvæði VSV,
sem svo var nefndur og ég kynntist þá og hélzt
vinátta okkar ævilangt. Hann var fjörmikill
maður og gáfaður og lét það ekki hamla sér að
hann var fatlaður.
Ég var samtímis mjög gagntekinn af jafn-
aðarstefnunni og kristindómnum á þessu reki.
Sú jafnaðarstefna var nú að ég ætla eitthvert
bergmál af brezkri jafnaðarstefnu, af því tagi
sem var mjög undir kristnum formerkjum.“
Þótt fyrstu tvö menntaskólaárin líði friðsam-
lega líkt og fundurinn í Beneventum, skiptir
mjög um, þegar í þriðja bekk kemur og kastar
tólfunum í þeim fimmta.
Mikil ólga og væringar ríkja í menntaskól-
anum fjórða vetur Sigurbjörns í kjölfar skip-
unar nýja rektorsins, Pálma Hannessonar, og
veturinn eftir logar allt í pólitískum átökum.
Sigurbjörn er þá scriba scholaris og forseti
Framtíðarinnar og því í forystusveit og þessar
róstur allar verða til þess að hann er sagður úr
skóla í marz. Svo fer þó að hann fær að taka próf
upp úr fimmta bekk og stúdentspróf um haust-
ið.
En það eru ekki bara þessar skólaróstur, sem
beina Sigurbirni af beinni braut. Þótt ekki leiði
þær til byltinga, verður bylting í huga Sigur-
björns. Hann gerist afhuga kristindómi og jafn-
aðarstefnu og gengst upp í Nýalsfræðum Helga
Pjeturss í staðinn.
„Viðhorfin breyttust og ég sneri baki við
hvoru tveggja, minni kristnu trú og stjórnmála-
viðhorfum. Ég var í ágætu jafnvægi meðan ég
hélt minni kristnu trú, en eftir að hún fór, þá
missti ég jafnvægið.
Það var allsterkur straumur gegn kirkju og
kristindómi í þá daga og maður mætti þessari
andúð víða og undir ýmsum merkjum. Margar
stefnur höfðu byr, sem voru andsnúnar kristinni
trú, þar á ég við trúarstefnur. Ofstækið í kenn-
ingum marxismans hafði aldrei nein áhrif á mig,
en að sjálfsögðu fann ég þær hnútur, sem kirkj-
an og kristnin fengu til að mynda frá Þorsteini
Erlingssyni, sem ég hélt mikið upp á.
En þegar ég varð gagntekinn af Nýal, þá sá
ég enga möguleika á því að sætta þann boðskap
og kristindóminn, enda er Nýall andstæður
kristinni trú, þó að hann sæki mikið til hennar.
Og Helgi Pjeturss var góður og grandvar maður
og að því leyti til kristinn, en sjálfur sagði hann í
minningum sínum frá Lærða skólanum, að hann
hafi ekki haft not af kristindómsfræðslunni af
því að hann hafi ekki verið trúaður. En hann
nefnir til bekkjarbróður sinn, sem hafi verið trú-
aður og hafi þess vegna haft not af kristindóms-
fræðslunni og að það hafi verið eðlilegt, að hann
gerðist prestur. Þetta var séra Sveinn í Árnesi.
Svo bráði þetta af mér og ég fann aftur þá fót-
festu sem ég hafði misst og um leið var það ekki
álitamál, hvaða háskólanám ég vildi stunda.“
Í Játningum lýsir Sigurbjörn sinnaskiptun-
um m.a. svo: „Ég hélt undan brekkunni, hratt
og langt. Þá var það einu sinni nálægt sum-
armálum 1931, að ég var nætursakir í ónefndu
húsi við Skólavörðustíg. Tvívegis höfðu ókunnir
menn gripið mig óvænt á úrslitastund, sem líf og
dauði valt á. Þessa nótt var þrifið í mig þriðja
sinni, á annan veg en engu tvíræðari og án þess
ég efaðist um, hver það var: „Hví ofsækir þú
mig? Erfitt verður þér að spyrna á móti brodd-
unum.““ Og síðar segir hann: „En þar kom, að
ég hætti að spyrna á móti. Einhvern tíma síðla
hausts 1931 tjáði ég játningu mína með þessum
orðum ...
Kristur, ég lýt í lotning þér,
ljós fyrir myrkur gafstu mér,
veröld án þín er vizkusnauð,
veitir mér steina fyrir brauð.“
„Mig langaði fjarska mikið til að komast utan,
en af því gat ekki orðið að sinni. Ég innritaðist
því í guðfræðideildina við háskólann hér heima.
Hún var þá fámenn og frekar fannst mér nú
dauft yfir henni. Ekki tel ég það sök þeirra sem
kenndu þar. Þeir gegndu starfi sínu af fyllstu al-
úð, vel færir menn allir og áhugasamir um
kirkjumál og góðviljaðir í garð nemenda. En
mér fannst ég ekki fá þá örvun sem ég þurfti til
átaka og langaði að komast í stærra umhverfi,
þar sem meira væri að gerast. Mig dreymdi um
að komast niður í frumtungum Biblíunnar betur
en kostur var á hér og vildi líka nema almenn
trúarbragðafræði, kynna mér önnur trúarbrögð
en kristindóminn, undir handleiðslu færra
manna.
Það réðst svo að ég komst til Uppsala og þar
gátu þessir draumar mínir rætzt.
Ég byrjaði þar í hebresku og grísku, en grísk-
an tók mig svo tökum og hana stundaði ég mest
jafnhliða almennum trúarbragðafræðum og
fornaldarsögu. Ég hlustaði nokkuð á guðfræði-
fyrirlestra, þótt nám mitt væri allt á vegum
heimspekideildar.“
En þegar hér er komið lífssögu Sigurbjörns
Einarssonar er hann kvæntur maður.
Vorið 1926 kemur Magnea Þorkelsdóttir í
heimsókn að Klaustri og þá er Sigurbjörn þar í
vinnumennsku. Þá kveður sveitarómagi þar á
bænum, Vitlausa Veiga, upp úr um það að þau
Magnea og Sigurbjörn eigi eftir að verða hjón.
Þótt ekkert liggi þá á ljósu um þetta, rætist spá
Veigu. Sigurbjörn vinnur fyrir sér eftir stúd-
entspróf með tungumálakennslu og þá kemur
Magnea í þýzkutíma. Þessir endurfundir leiða
til trúlofunar og 22. ágúst 1933 eru þau gefin
saman. Daginn eftir heldur Sigurbjörn utan til
náms í Uppsölum. Magnea fer svo með manni
sínum til Uppsala eftir jól og þar búa þau næstu
árin og eignast tvær dætur. Vorið 1936 heldur
fjölskyldan heim til Íslands; mæðgurnar verða
um kyrrt, en Sigurbjörn fer aftur til Uppsala og
tekst á við lokaprófið næstu fimmtán mánuðina.
Sigurbjörn Einarsson kemur aftur heim til
Íslands haustið 1937. Í farangrinum hefur hann
ekki aðeins kynni af nýjum straumum í guð-
fræði, heldur hefur hann einnig fengið nýja sýn
á veröldina. Umræðan á Íslandi er takmarkaðri
en í Svíþjóð á þessum tíma. Svíar fylgjast mjög
vel með því sem er að gerast í heiminum og
horfa með gagnrýni á þróunina í Þýzkalandi.
Fréttaburður utan úr heimi er mjög víðtækur
og þar fyrir utan verða kynni Sigurbjörns af
þýzkum mönnum til þess að auðga skilning hans
á gangi heimsmálanna.
Sigurbjörn sýnir mér nokkrar bækur, árit-
aðar til hans frá Werner Wolf, háskóladoktor
frá Heidelberg, sem dvelst við nám í Uppsölum
samtímis Sigurbirni.
„Wolf átti sér ekki frama von í heimalandinu
vegna skoðana sinna og endaði sem prófessor í
norrænum fræðum í Åbo í Finnlandi. Hann var
gagnmenntaður maður og víðlesinn og vel krist-
inn maður. Hann gaf mér mjög verðmætar upp-
lýsingar um það sem var að gerast á bak við
tjöldin í þriðja ríkinu, hann hafði glöggan skiln-
ing á því sem bjó undir þessum háværu tilburð-
um nasjónalsósíalismans og bar mikinn ugg í
brjósti um það hvert stefnan myndi leiða bæði
þýzku þjóðina og álfuna.
Og svo greri upp rauðleiti sortinn í austri og
ógnin þaðan vofði yfir álfunni líka. Róttæklingar
sem voru hallir undir Sovétríkin létu mikið til
sín taka í stúdentalífinu, sérstaklega í Stokk-
hólmi, minna í Uppsölum. Ég þurfti ekki að líta
til þeirra til að hafa kynni af marxistísku of-
stæki. Ég átti íslenzka vini, sem voru mér full-
nógir heimildarmenn um það.
Óneitanlega hitnaði mönnum oft í hamsi á
þessum árum yfir linkulegum viðbrögðum
ráðamanna í alþjóðamálum, svo sem þegar
Mussólíni réðst inn í Abessíníu eða þegar Hitler
færði sig upp á skaftið gagnvart Tékkum. Slíkir
atburðir boðuðu ekki gott, enda reyndust þeir
undanfari mikilla skelfinga.“
Það bítur á Sigurbjörn á þessum tíma, að
styrjöld, önnur heimsstyrjöld, sé yfirvofandi.
Hann sér heiminn í skugga kommúnisma og
nazisma og sannfærist um það að kirkjan má
hvergi slá undan fyrir þessum ógnum, heldur
verður hún að standa föst fyrir á sínum kristna
grunni.
En það er ekki bara innviðir manneskjunnar
sem eru ólíkir á Íslandi og í Svíþjóð, þegar Sig-
urbjörn kemur heim.
„Kreppueinkennin voru áberandi á Íslandi
þá. Svíar voru búnir að vinna sig út úr krepp-
unni, sem skall á 1930, og þar var komið allt ann-
að þjóðfélag, hvað efnahag snerti, en á Íslandi.
Vafalaust má nú ekki rekja þessi umskipti ein-
göngu til efnahagsmálavizku sænskra ráða-
manna. Þýzka hervæðingin átti vafalaust sinn
þátt í þeim. Sænskar útflutningsvörur fengu
góða markaði í Þýzkalandi, ekki sízt málmgrýt-
ið. En hér á Íslandi hafði ríkt mikil stöðnun.
Ég hafði búið hjá verkamannafjölskyldu í
Uppsölum, leigði fyrst herbergi hjá þessu fólki,
þegar ég var að hefja námið, veturinn 1933–34.
Þá var fyrirvinnan atvinnulaus og þröngt í búi
hjá þessum hjónum, sem áttu tvö börn. Síðan
rættist úr og síðustu fimmtán mánuðina mína í
Uppsölum var ég bæði í fæði og húsnæði hjá
þessum hjónum og er óhætt að segja, að þá hafi
þau lifað góðu lífi og fæðið hjá þeim var vafalítið
fjölbreyttara en gerðist á beztu heimilum á Ís-
landi.
Mér fundust verkamennirnir hér á landi líta
frekar illa út, bera með sér, að þeir höfðu ein-
hæft viðurværi. Verkamenn í Svíþjóð og Dan-
mörku virtust vel aldir. Ég nefndi þetta einu
sinni í samtali við Pálma Hannesson og hann
sagði: „Ætli bjórinn eigi nú ekki sinn þátt í
þessu.“ Það gæti svo sem verið að hann hefði átt
einhvern þátt í Danmörku, en bjórdrykkja tíðk-
aðist ekki í Svíþjóð.
En svo var annað, sem ég tók eftir, þegar ég
kom við í Leith í millilandaferð, og horfði upp á
hafnarbakkann frá skipinu og virti fyrir mér
verkamennina þar, þá fannst mér líkamsbygg-
ing þeirra minna mig meira á íslenzka verka-
menn, heldur en sænska og danska. Mér datt þá
í hug, að Keltar hefðu sett talsverðan svip á ís-
lenzku þjóðina í byrjun.
Háskólabærinn Uppsalir var frekar ríkmann-
legur á yfirborðinu. En þar var lítið um börn.
Göturnar í Uppsölum voru tandurhreinar og
þar gátu menn setzt á gangstéttarnar hvar sem
var næstum því, þurftu að vara sig á hundaskít á
stöku stað, en börn sá maður ekki að leik á göt-
unum. Í Reykjavík voru göturnar óhreinar, hol-
óttar malargötur með forarpollum og miklu
ryki, þegar þornaði. En þær voru morandi af lífi,
börn á hverju strái, sem undu sér afar vel í poll-
unum og drullunni. Og mér fannst barnafjöld-
inn, sem við mér blasti, vera vísbending um
tiltrú íslenzku þjóðarinnar til framtíðarinnar.
Ég hafði á tilfinningunni í Svíþjóð, að þar væri
að búa um sig tortryggni gagnvart framtíðinni,
eða viss vantrú á lífið. Mér hefur síðan fundizt
þetta viðhorf, mestmegnis ómeðvitað, fylgja
góðum lífskjörum, þótt furðulegt sé. Þetta segi
ég nú ekki vegna þess að ég sé fylgjandi fátækt,
sízt af öllu að ég telji örbirgð vera hollt uppeldis-
meðal. En það er svo margt undarlegt í mann-
eskjunni, margt skrýtið, ekki síður en í kýr-
hausnum, í sálardjúpum mannsins. Og ein
óhollusta fer alveg augljóslega illa með fólk og
það er að dekra við sjálfan sig. Slík hugsun hef-
ur alltaf farið illa með yfirstéttir og þegar lífs-
gæðin svonefnd verða allsráðandi hugsjón, þá
hefur það ekki góð áhrif á fólkið andlega.“
„Þegar ég kom heim í byrjun október 1937 lá
leiðin beint í guðfræðideildina, eins og ævinlega
var áformað. En nú hafði ég þá undirstöðu að
mér var létt um guðfræðinámið og lauk því af
þann vetur.
Þeir ágætu menn og mér velviljaðir, sem
kenndu við deildina, voru ekki fullkomlega sátt-
ir við þennan flýti á mér, vildu hafa mig lengur,
en af fjárhagsástæðum var mér óhjákvæmileg
nauðsyn að ljúka mér af svo fljótt sem mögulegt
væri.
Þennan vetur kenndi ég svolítið í kennara-
skólanum og var með sunnudagaskóla í Skerja-
firði. Enn í dag er ég að hitta fólk, sem segist
hafa sótt þann skóla og þótt bæði gagnlegt og
gott að vera þar. Einnig flutti ég þennan vetur
nokkur útvarpserindi um trúarbrögð, þannig að
það var nóg að gera. En þegar ég lauk prófum
um vorið voru atvinnuhorfur ekki góðar.
Prestaköll voru að vísu nokkur laus, en að-
koman þar var lítt fýsileg, húsin hjallar sem
voru ekki konu og börnum boðlegir. En hugur
minn stóð til prestsstarfsins og á endanum hög-
uðu atvikin því þannig, að leiðin lá að Breiðaból-
stað á Skógarströnd.
Ég tók Breiðabólstað upp á það, að konan
yrði fyrsta veturinn með börnin, sem nú voru
orðin þrjú, hjá foreldrum sínum í Reykjavík. Ég
tók að mér farkennslu í sveitinni og dvaldi á
tveimur bæjum, þar sem skólinn var haldinn. Í
ársbyrjun 1939 fékk ég leyfi til þess að fara til
Uppsala í framhaldsnám og þá samdist svo með
mér og kennara mínum þar, að ég skyldi reyna
að komast utan til stuttrar dvalar næstu ár til
þess að vinna að fræðilegu verki undir hans leið-
sögn. En styrjöldin, sem hófst þá um haustið,
kom í veg fyrir þau áform.
Þrátt fyrir mína löngu dvöl í Reykjavík og síð-
ar í Svíþjóð, þá var tilveran sem ég mætti á
Skógarströndinni ekkert framandi. Búskapar-
hættir voru mjög líkir því sem ég var alinn upp
við og verkmenning öll í svipuðu horfi. En lands-
lag og landgæði voru ólík því sem ég átti að venj-
ast.
Sauðfjárbúskapur var ríkjandi og þar voru
ágætar sauðjarðir, en mæðiveikin var komin í
sveitina og vofði yfir. Einstaka jörð hafði hlunn-
indi af sjó, einkum eyjarnar, sem tilheyrðu
prestakallinu, þar var gagn af fugli og fiski.
Þetta hafði verið góð sveit fyrr á tíð, en var í
afturför á þessum tíma.
Breiðabólstaður, jörðin sjálf, hafði sína kosti
og ókosti. Þar var mikill skógargróður, fallegur
birkiskógur, sem örugglega hefur þakið alla
sveitina áður fyrr og gefið henni nafn. Þegar ég
kom vestur, voru aðeins rytjulegar leifar hér og
þar, nema í landi Breiðabólstaðar. En nú er sá
skógur líka nánast horfinn og það er sorglegt.
En aðkoman á Breiðabólstað var ekki góð.
Húsið var gamalt og gisið, engin girðing um tún-
ið, skepnur nágrannanna óðu yfir mann, engin
vatnslögn var í húsið, en vatn sótt í ána fyrir
neðan tún. Túnið var stórþýft að talsverðu leyti,
ólíkt túnum í sveitinni minni fyrir austan, aðeins
lítill hluti af túninu var véltækur. Reyndar átti
ég ekki sláttuvél, en góður nágranni minn átti
sláttuvél og sló fyrir mig véltæka blettinn. Hitt
hjakkaði ég sjálfur með orfi utan annar bóndi
kom líka óbeðinn og sló með mér einn dag. Ég
hafði sambýlismann á jörðinni, sem hafði jarð-
arafnot og herbergi í húsinu og hann annaðist
hirðingu á sauðkindunum, sem ég eignaðist, en
sóknarmenn færðu mér nokkur lömb að gjöf og
það var sá bústofn sem ég bjó með. Þetta sýnir
að þarna var fólk, sem vildi hlúa að presti sínum
og þó hygg ég að marga hafi grunað, að ég
myndi ekki verða lengi prestur hjá þeim. Það
var víst talið, að ég hefði lagt of mikið í námið til
þess að festast í sessi þar.
Þrátt fyrir erfiðar aðstæður heilsaði sveitin
okkur vel. Við fjölskyldan fórum á staðinn vorið
39 og fengum eitt bezta sumar, sem komið hafði
á öldinni. Undum við hag okkar eftir atvikum
vel.
Sveitin var ekki í vegasambandi og því voru
farartækin hestar og bátar.
Það var ekki lítið gaman að sigla opnum báti
milli eyja og út í Stykkishólm og aftur til baka.
Það er töluvert ævintýraleg sigling og verður að
Sigurbjörn Einarsson í fjörugöngu ásamt barnabarnabarni.