Morgunblaðið - 08.04.2001, Qupperneq 5

5ÆVI OG STÖRF / SR. SIGURBJÖRN EINARSSON SUNNUDAGUR 8. APRÍL 2001
sæta sjávarföllum, fara á liggjandanum, eins og
kallað er, eða með föllum og betra að kunna á sjó
og strauma. En það kunnu þeir vel Skógstrend-
ingar og eyjamenn. Bátur var fylgifé með staðn-
um, en hann var ónýtur, þegar ég tók við. Ein
eyja tilheyrði Breiðabólstað, Flatey, en hún var
lítil og kostarýr og borgaði sig ekki að hafa bát
hennar vegna.
Það situr í minningunni, þegar fólk dreif að á
sumardegi til að sækja messu, fór af baki við
túnhliðið, hefti hestana og bjó sig til kirkjunnar
og síðan samverustundirnar með fólkinu í kirkj-
unni og heima á eftir. Ég á líka góðar minningar
frá húsvitjunum mínum á bæjunum. Þar hitti ég
fyrir greindarfólk, margfróðar gamlar konur og
guðræknar og svo börnin auðvitað, sem voru
þroskavænleg. Skólabörnin sem ég kenndi eru
mér mjög minnisstæð, annan veturinn höfðum
við skólann heima á prestssetrinu, þá var þröngt
um okkur, en ekki fjörlaust heimilislíf. Í þessum
hópi voru greind börn og skemmtileg. Sá nem-
enda þessa skóla, sem kunnastur varð, hét Sig-
fús Daðason.
Kirkjubóndinn á Narfeyri hét Vilhjálmur Ög-
mundsson. Hann var merkilegur maður, af-
burða stærðfræðingur. Hann var verzlunar-
skólagenginn og las stærðfræðirit á erlendum
tungumálum. Og hann gerði sjálfstæðar upp-
götvanir í stærðfræði, sem fjallað var um í fag-
tímaritum erlendum. Hann var einn af þessum
fágætu snillingum, sem öðru hverju koma fram
meðal alþýðu manna á Íslandi, en jafnframt var
hann ákaflega yfirlætislaus maður, hlýr og
traustur. Hann var einn traustasti bóndi í sveit-
inni og nýtur maður í sveitarmálum. Hann var
góður kirkjubóndi og við áttum gott sálufélag,
þótt lítið gæti ég nú stutt hann í stærðfræðinni!“
Það fer ekkert á milli mála, að Sigurbjörn hef-
ur mikla ánægju af að rifja upp árin á Breiðaból-
stað.
„Því er þó ekki að neita að mér fannst þessi
verkahringur takmarkaður til langframa, en
eftir á þykir mér vænt um að hafa fengið að
standa í honum þennan tíma. Frumbýlingsárun-
um fylgja að jafnaði einhverjir erfiðleikar, en
þau verða yfirleitt mjög fyrirferðarmikil í minn-
ingunni þegar frá líður. Torfærur, sem menn
komast yfir óskemmdir, verða skemmtilegir
förunautar í huganum, og birtan frá góðum at-
vikum og reynslu verður enn sterkari, hafi mað-
ur þurft að taka á og standa í erfiði.“
En presturinn á Breiðabólstað sveiflar ekki
bara orfinu. Hann mundar líka pennann, semur
langar hugvekjur um kirkjuleg málefni og sum-
arið 1940 semur hann bókina Kirkja Krists í ríki
Hitlers, sem kom út það ár og varð umdeild
vegna þess hvernig höfundur fjallaði um glímu
nazismans við kirkju og kristindóm.
Það er ljóst að hann er nú vaxinn upp úr
bernskudraumnum um að sitja á prestssetri og
stýra góðu búi, eiga góða hesta og láta til sín
taka í sveitinni. Hann segir sjálfur að enda þótt
hann uni sér vel við útiverkin á Breiðabólstað og
þyki notalegt að umgangast kýr og hross, síður
sauðfé, þá sé úr honum allur hugur til þess að
verða bóndi. Hann þyrstir í annan og stærri
verkahring.
Fimmtánda desember fara fram fyrstu
prestskosningarnar í þremur nýjum prestaköll-
um í Reykjavík. Sextán guðfræðingar og prest-
ar bjóða sig fram og er Sigurbjörn Einarsson
meðal sex umsækjenda um tvö embætti Hall-
grímssóknar.
Tiltölulega stór hluti bæjarbúa lætur sig
þetta einhverju skipta, auðvitað af sundurleitum
ástæðum. Sigurbjörn segir, að í nokkrar vikur
hafi í mörgu húsi verið meira talað um presta og
vígstöðu þeirra en um stríðið.
„Ég var þetta sumar að heyja á búi mínu vest-
ur á Breiðabólstað og kom suður seint í sept-
ember til að fylgjast með prentun bókarkvers,
sem ég hafði sett saman í hjáverkum vestra.
Með því riti vildi ég vekja athygli á því, hvers
kirkja Krists mætti vænta, ef nazisminn sigraði.
Of mörgum duldist, hverju sú stefna bjó yfir. Ég
flutti erindi um þetta í júní, sem var útvarpað,
og skrifaði tímaritsgrein. Og nú kom bókin.
Ýmsum þótti ég vera of munnhvatur og óvarkár
í tali um þetta efni. Ýmsir mér velviljaðir sögðu,
að ég gerði ekki annað en að spilla fyrir mér með
þessu háttalagi, ef ég ætlaði að sækja um
prestsembætti í Hallgrímssókn, sem þeir vildu
og hvöttu mig til. Og ég ákvað það.
En ég fór heim, þegar bókin var komin út,
þurfti að gegna störfum þar og sinna haustverk-
um á búi mínu. Ég var því lítilvirkur í sambandi
við kosninguna, var þó í bænum meðan koll-
hríðin stóð yfir, en fór heim daginn eftir að kosið
var. Úrslitin voru ekki kunn fyrr en eftir þrjá
daga og þau heyrði ég í útvarpi. Ég beið síðan
átekta.“
Atkvæði falla þannig, að Sigurbjörn hlýtur
flest atkvæði umsækjenda; 2.140, en 4.640 kusu.
Það dregst fram yfir áramót að skipa nýju
prestana. Kosningin er ekki bindandi, en ráð-
herra, Hermann Jónasson, á úr öðrum vanda að
ráða. Hugur hans stendur til að skipa Jakob
Jónsson í annað embættið, en hann varð aðeins
fjórði umsækjenda að atkvæðamagni; bæði Jón
Auðuns og Sigurjón Þ. Árnason koma nær Sig-
urbirni en hann og eiga sér atkvæðamikla
stuðningsmenn báðir tveir. Ráðherra tekur svo
af skarið 7. janúar 1941 og skipar Sigurbjörn og
Jakob presta Hallgrímssafnaðar.
„Þegar loks skipunin kom, átti ég engan veg-
inn heimangengt í bili. Auk þess var mesta ótíð
upp úr áramótum.
En þar kom að ég brauzt suður um heiðar í
mikilli ófærð. Við séra Jakob vorum settir inn í
Dómkirkjunni annan febrúar og fengum síðan
að messa þar og í Fríkirkjunni eftir því sem á
stóð.
Ég var einn míns liðs til vors, sótti þá skyldu-
lið og búslóð og fékk opinn vélbát til þess að
flytja allt saman fyrsta áfangann. Þorkell minn
á þriðja ári horfði út yfir borðstokkinn, þegar
við lögðum frá landi. Hann var hljóður og hugsi
lengi, en sagði loks. „Stór sjór og hann er djúp-
ur.“ Mér fannst barnið vera að segja hug minn á
þessum tímamótum.
Ég hafði lagt út á mikið djúp, þegar ég ungur
og óreyndur, tókst á hendur prestsþjónustu í
svo fjölmennu prestakalli sem Hallgrímssókn.
Oft hef ég síðan, þegar ég hef gengið um göt-
urnar í prestakallinu, fundið hvernig mér var
innanbrjósts þá. Innan allra veggja var fólk,
mikill fjöldi í hverju húsi, erfiðismenn í meiri-
hluta, stritandi barnafólk og börnin alls staðar.
Þau voru prýðin á annars fátæklegri götumynd.
Hvað gat ég verið öllu þessu fólki? Hafði það
hugsanlega eitthvað til mín að sækja? Það var
auðvelt að húsvitja á Skógarströnd, jafnvel að
ganga bæ frá bæ, sveitina á enda, eins og ég
gerði fyrsta haustið mitt meðan ég var enn hest-
laus, og gefa sér góðan tíma á hverjum bæ. Í
nýja starfinu var vonlaust að húsvitja þannig.
Bjarnaborg var þá fullsetin, stærsta fjölbýlishús
landsins, og mér hnykkti við, þegar ég áttaði
mig á því, að þar var undir einu þaki svo margt
fólk, að það slagaði drjúgum upp í töluna á þeim
sóknarbörnum, sem ég bar ábyrgð á vestur á
Snæfellsnesi.
En þótt engin væri kirkjan í Hallgrímssókn,
lagðist mér annað til, sem er verðmætara en öll
ytri umgjörð. Ég mætti mikilli góðvild sóknar-
barna minna, tiltrú og uppörvun.“
Hernámið setur sérstakan brag á mannlífið í
Hallgrímssókn, sem annars staðar í bænum, og
hans gætir í störfum sóknarprestsins. En einn
starfi Sigurbjörns fer ef til vill öðrum fremur
hærra og nær sú ókyrrð langt út fyrir sókn-
armörkin.
Vilmundur Jónsson landlæknir skrifar í júlí-
byrjun 1941 bréf til dómsmálaráðuneytisins,
þar sem hann vekur athygli á tölum, sem lög-
reglan hafi undir höndum, um fjölda kvenna og
stúlkubarna, sem séu á glapstigum. Dómsmála-
ráðherra skipar nefnd til að rannsaka málið og
er Sigurbjörn einn þriggja nefndarmanna.
Skýrsla „Ástandsnefndarinnar“ leiðir til harðra
umræðna í þjóðfélaginu og sér Sigurbjörn sig á
endanum tilneyddan til að bera af sér spjótalög-
in í langri grein í Morgunblaðinu. Einnig mót-
mæla brezk hernaðaryfirvöld og má segja, að
þau líti á þennan sóknarprest í Hallgrímssókn
sem fjandmann sinn. En í ljósi bókar hans um
kirkju Krists í ríki Hitlers gengur ekki að núa
honum því um nasir að hann sé hliðhollur naz-
istum!
Leitin að aðstöðu fyrir guðsþjónustu innan
prestakallsins endar í Austurbæjarbarnaskól-
anum. Styrjöldin er í algleymingi.
„Fermingarsonur minn var einmitt fyrir
nokkru að rifja það upp við mig, að þegar hann
var að ganga til spurninga hjá mér, kom fyrir,
að upphófst þetta nístandi væl í loftvarnaflaut-
um, sem boðaði að stórmorðingjar væru að
koma yfir landið með helsprengjur. Þá urðu allir
að flýja sem skjótast inn í næsta loftvarnar-
byrgi, hvað sem prestinum leið eða öðru. Kjall-
arasalur í suðurálmu Austurbæjarskólans var
útbúinn sem loftvarnabyrgi vorið 1940. Engum
datt þá í hug, að sú vistarvera fengi síðar það
hlutverk líka að vera guðsþjónustustaður.
Nema Guði hafi dottið eitthvað í hug? Var þetta
kannski ábending frá honum um það, hvert er
að leita undan öllum djöfuldómi, að hann er hæli
og styrkur og örugg hjálp í nauðum, eins og
menn hafa vitað og játað frá kyni til kyns? Var
hann með þessu að minna á, að jörðin, hrakin og
hrjáð, saurguð, sár og blóðug, á það fyrirheit frá
honum, að hún eigi að breytast úr myrkvuðu
hæli flóttamanna undan þeirri skelfingu, sem
þeir eru sjálfum sér, og verða helgidómur, þar
sem Jesús Kristur er tilbeðinn, þar sem Guði
kærleikans er þjónað og friður hans ríkir? Þetta
vildi hann segja okkur í þessum dimma sal, þar
sem hann gaf svo marga bjarta stund.“
En þótt kirkja fyrirfinnist engin á þessum
tíma, eru stórhuga menn farnir að undirbúa
byggingu hennar. En mörgum þykir meira en
nóg um stórhuginn. Þegar 300 ár eru liðin frá
því Hallgrímur Pétursson var vígður til prests,
er efnt til útiguðsþjónustu á Skólavörðuhæð,
þar sem sóknarprestarnir, Sigurbjörn og Jakob
predika. Sigurbjörn leggur út af textanum; „Þá
sögðu þeir: Vér viljum fara til og byggja! Og
þeir styrktu hendur sínar til hins góða verks-
ins.“ Frá Jerúsalem víkur Sigurbjörn sér á
Skólavörðuhæðina: „Ágreiningur nokkur um
gerð fyrirhugaðrar kirkju hefir engu jákvæðu
til vegar komið, en fyrst og fremst verið mikill
fagnaður þeim óvinum málsins, sem enga kirkju
vilja, hvorki hjer nje annarsstaðar, og sem
minnstan kristindóm, bæði hjer í Reykjavík og
alstaðar annars. Og í þeim hópi, sem er vonandi
fámennur en sýnilega furðu öflugur, eru menn
með nákvæmlega sama smekk og sömu hollustu
við málefni Guðs og valdspersónan, sem kallaði
Hallgrím nývígðan „líðilegan slordóna“. Og á
sveif með þeim hefir lagst dómgreind og góðfýsi
sömu tegundar og birtist í orðunum frægu: „All-
an skrattann vígja þeir.“ Jeg legg ekki alla and-
stöðumenn þessa máls að líku. En þeir, sem hafa
beitt sjer fyrir þeirri andstöðu á bak við tjöldin
og opinberlega af metnaði einum, öfund og
hroka, eða blindum fjandskap við kirkju Krists,
þeir munu verða að svara fyrir það á sínum
tíma, að þeir höfðu illt verk með höndum,
myrkraverk. Því heiti jeg þeim í nafni Guðs.“
Þessi predikun Sigurbjörns verður tilefni
greinaskrifa í blöð og kemur hreyfingu á málið.
Nú má sjá langt að, hvar Hallgrímskirkja er ris-
in á Skólavörðuhæð.
„Þó að reglubundnar húsvitjanir væru óhugs-
andi í þessu prestakalli, þá kom ég að sjálfsögðu
víða, á heimili fermingarbarna, skírnir og hjóna-
vígslur fóru oftast fram í heimahúsum, oftast
raunar í litlu stofunni okkar heima. Þá var
Magnea organistinn. Hún var lengi ólaunaður
organisti bæði á Breiðabólstað og í Hallgríms-
sókn, hún hefur eiginlega verið í ólaunuðu leyfi
mestalla ævina, enda orðin níræð! Og þegar við
vorum að skíra eða gifta, urðu einhverjir að
passa óróabelgi hússins, svo að ekki yrðu
hneykslanleg helgispjöll. Það lenti lengstum á
ömmunni í húsinu.
Nærri má geta að ég þurfti að koma í margt
sorgarhús. Hver útför hófst með húskveðju á
heimili hins látna. Þá var enn algengt, að las-
burða fólk og aldrað væri í heimahúsum. Ég
fékk að kynnast helguðu fólki, sem alla ævi hafði
byggt á og ávaxtað með sér trúararfinn úr for-
eldrahúsum, oftast snauðum. Það kunni margar
bænir og mörg heilræði. Og fór ekki dult með
það, að þetta hefði dugað bezt í hörðum heimi,
strangri lífsbaráttu og miklu mótlæti stundum.
Þarna mætti ég lifandi Hallgrímskirkju, fólki,
sem kunni Passíusálmana jafnvel orði til orðs.
Það hafði fengið „blessun og nýja krafta“ við
brunninn þann. Þetta heyrði ég játað af reynslu
og þakkað í bæn. Og marga krónu fékk ég úr
lúnum lófa handa Hallgrímskirkju. Þar var eyr-
ir ekkjunnar, þar var ilmur af dýrustu
smyrslum, sem er þakklæti hjartans fyrir eilífa
hjálp Drottins, og hann gleðst yfir slíkri gjöf,
hvað sem smásálir segja eða hrópa.
Ég fann orð og anda, traust og trú Hallgríms.
Húsin eru horfin mörg, en sum standa enn og
minna mig á ógleymanleg augnablik.“
„Haustið 1943 var ég allt í einu staddur á
vegamótum, algerlega fyrirvaralaust og óvænt.
Magnús Jónsson, prófessor og þáverandi for-
seti guðfræðideildar, kom til mín og bað mig að
taka við kennslu í deildinni. Svo væri mál með
vexti, að Sigurði Einarssyni yrði vikið úr starfi,
því samkennarar hans hefðu kært hann fyrir
vanrækslur og óreglu. Yrði nefnd kvödd til að
rannsaka ákæruefnin. Taldi Magnús ekki vafa
á, hver niðurstaða hennar hlyti að verða. Þar
með myndi sú staða losna, sem Sigurður hafði
skipað. Nú þyrfti deildin mann, sem leysti vanda
hennar í bili og myndi þá væntanlega taka við
starfinu til frambúðar, ef hann kærði sig um.
Þetta kom flatt upp á mig. Ég vissi að vísu, að
Sigurður átti í erfiðleikum og alkunnugt var, að
hann hafði komizt að deildinni með sögulegum
hætti og mjög gegn vilja þeirra mætu manna,
sem þar voru kennarar fyrir.
En að þessi stórræði væru á döfinni varði mig
ekki.
Ég vissi meira um erfiða einkahagi séra Sig-
urðar en margur annar. Líka vissi ég, að stúd-
entar voru honum hliðhollir. Það var augljóst, að
hér var verið að tefla mér í vanda, sem ég hefði
ekki kosið yfir mig að sjálfráðu.
Í fyrsta lagi hafði mér ekki komið til hugar að
hverfa frá Hallgrímssöfnuði. Ég undi mér hið
bezta þar, þrátt fyrir erfiða starfsaðstöðu, og
ekki hafði ég haft tök á að sinna fræðastörfum
að neinu marki jafnframt kröfufreku prests-
starfi. Í öðru lagi var ekki fýsilegt að ganga með
þeim hætti, sem hér var um að ræða, inn í vand-
ræði manna, sem allir voru vinir mínir en áttust
illt við, svo að með fádæmum var.
Magnús Jónsson var mikill mælskumaður og
eitt mesta glæsimenni samtímans, bæði í sjón
en einkum að gáfum, miklum og fjölþættum. Úr
honum hefði sannarlega mátt gera marga menn
og alla æði gervilega og atkvæðamikla.
En svo fór hann frá mér í þetta sinn, að ég
hafði ekki gefið honum ádrátt um að taka þetta
að mér.
Ég hef víst ekki staðizt annað eins áhlaup
öðru sinni, nema þegar Haraldur Guðmunds-
son, þremur árum seinna sat yfir mér lengi næt-
ur til þess að fá mig á framboðslista Alþýðu-
flokksins við alþingiskosningar, og þar á lista, að
ég ætti þingsæti víst. Hann fór hryggbrotinn frá
mér.
En seinna gafst ég upp fyrir öðrum vinum
mínum og þá vegna þess, að ég gat með því að
taka fjórða sæti á listanum tryggt að Gylfi Þ.
Gíslason yrði þar í öruggu sæti og kæmist á
þing, annars gat það ekki orðið í það sinn. Ég
hef víst ekki unnið óumdeilanlegt þarfaverk í
stjórnmálum annað en þetta.
Það fór líka svo eftir mikinn þrýsting og um-
brot í huganum, að ég tók að mér kennsluna í
guðfræðideild þennan vetur samhliða prests-
starfinu.“
Rannsóknin yfir séra Sigurði leiðir ekkert í
ljós, sem staðfestir kæruna á hendur honum.
Hann getur þess vegna horfið aftur að starfi
sínu. En hann kýs að segja af sér og þiggja
stöðu, sem ráðherra býður honum, heldur en að
stríða áfram á fyrri hólmi. Eftir tvö ár gerist
hann prestur í Holti undir Eyjafjöllum, þar sem
hann að sögn Sigurbjörns nýtur sín vel sem sá
kennimaður og skáld, sem hann er að upplagi.
En eftirleikur tekur við. Það kemur í ljós, að
kennarar guðfræðideildar vilja fá bættan að
fullu þann ósigur, sem þeir biðu sjö árum áður
fyrir Haraldi Guðmundssyni, kennslumálaráð-
herra, og fá að deildinni þann mann, séra Björn
Magnússon, sem þá hafði orðið að rýma sæti
fyrir séra Sigurði.
Þetta er ekki í samræmi við það, sem Sig-
urbjörn hefur ástæðu til að ganga út frá. Hann
langar ekki til að standa í vegi fyrir séra Birni,