Morgunblaðið - 08.04.2001, Blaðsíða 8

8 ÆVI OG STÖRF / SR. SIGURBJÖRN EINARSSON SUNNUDAGUR 8. APRÍL 2001
upphaflega af stað og síðan hefur kviknað neisti
af neista.
Mest af þessu hefur orðið til vegna tilmæla.
Það var mikið leitað til mín með texta, annað-
hvort þýðingar eða eitthvað frumsamið, sem
fellur að lögum, sem organistar hafa haft áhuga
á að fá texta við.
Þessi ljóðagerð er eingöngu í þeim flokki sem
kallast sálmar. Sálmar eru bænir og söngljóð,
sem túlka tilbeiðsluhug og þakklæti við Guð.
Sálmar gegna með öðrum orðum sérstöku hlut-
verki, verða til í ákveðnu skyni og lifa því aðeins
að þeir skili því hlutverki. Og hlutverk þeirra er
einskorðað við trúarlífið, bæði í einrúmi og í
samfélagi með öðrum.“
En þótt árin færist yfir hefur Sigurbjörn ekki
slíðrað orðsins brand, þegar honum finnst að
kirkju og kristni vegið. Ummæli hans vegna
gagnrýni á nýafstaðna kristnihátíð á Þingvöll-
um urðu umdeild og enduðu sum á borði siða-
nefndar Prestafélags Íslands.
Hann segir viðbrögðin við ummælum sínum
hafa verið furðuleg.
„Ég vissi alveg hvað ég var að tala um og þar
var ekkert vanhugsað. Ég beindi skeytum mín-
um engan veginn út í bláinn.
En það kom á óvart að svo hjáróma raddir
skyldu fá stuðning og sér í lagi eftir að hátíðin
var afstaðin og hafði tekizt með afbrigðum vel,
kirkju og þjóð til fyllsta sóma og flestum til
gleði. Og fíflskan, sem þú nefndir, vakti furðu.
En það er þeirra mál, sem gerðu sig blinda á
staðreyndir í þessu sambandi. Og megi þeim
farnast betur í öðru.“
Sigurbjörn Einarsson og Magnea Þorkels-
dóttir eiga átta börn, 22 barnabörn og 30 barna-
barnabörn.
„Við höfum átt miklu barnaláni að fagna og
það hafa engin áföll orðið í fjölskyldunni okkar.“
Eftirfarandi orð hefur Sigurbjörn látið falla í
Toyotablaðinu: „En langvaranlegast, nánast og
djúptækast andlegt samfélag hef ég átt við
Magneu konu mína. Við höfum fylgzt að í 70 ár,
verið gift nær jafnlengi. Okkar mörgu dagar
saman hafa átt helga umgjörð, bænargjörð að
morgni og kvöldi, einföld en sjálfsögð venja eins
og dagleg næring. Og á hinum mörgu stóru og
ábyrgðarmiklu tímamótum í lífi okkar höfum
við átt okkar hljóðlátu einkastundir með Guði.
Magnea hefur aldrei haft mörg orð um eitt eða
neitt. En hún hefur alla ævi afbrigðalaust verið
heil og einlæg trúkona. Þannig var móðir henn-
ar. Við hjónin erum meðal þeirra mörgu sem
búa að traustri arfleifð kirkjulegrar guðrækni
sem stendur rótum í ættlægum viðhorfum kyn-
slóða ... Hvernig hin kristna arfleifð hefur skilað
sér til barna okkar Magneu er mest henni að
þakka, næst Guði.“
Hér sér til enda þessarar samveru með Sig-
urbirni Einarssyni. Hann lætur tjaldið falla með
þessum orðum:
„Hvernig ætti ég að vita, hvað innlegg mitt
við hið mikla búðarborð tilverunnar kann að
leggja sig? Ég var í reikningi hjá kaupfélaginu í
Vík. Þar lagði ég inn hagalagðana mína. Kaup-
félagsstjórinn og bókhaldarinn voru miklir öðl-
ingar. En ekki gátu þeir lagt hærra mat á lagð-
ana mína en rétt var.
Eins og aðrir legg ég ævistarfið inn á reikn-
ing alheimsstjórans. Ætli við getum gert mikil
kaup út á það innlegg? Ég vona, að sá sem þar
afgreiðir og hefur bókhaldið, taki við hagalögð-
um barnsins. En þeir geta ekki verið þungir á
voginni. Ef þeir teljast tækir á vog yfirleitt hlýt-
ur það að byggjast á mati, sem er ofar mínum
skilningi.
Talsvert var liðið á ævi mína, þegar ég fékk
tilkynningu um inneign, sem ég ætti í kaup-
félaginu. Hún hafði verið á mínu nafni í mörg ár
og var orðin einskis virði fyrir löngu. Ég hef lík-
lega talið á sínum tíma, að ég hefði haft eitthvað
fyrir því að næla mér í þessa aura. Kannski
hefði samt verið nær að kaupa fyrir þá brjóst-
sykur eða kringlur og rúsínur heldur en að
geyma þá, týna þeim réttara sagt. Gildir þó einu
satt að segja.
En það er trúa mín, að það reikningshald sé
til, þar sem ekkert gleymist eða misfarist og þar
sem hagalagðar eða upptíningur ævinnar, sem
kann að vera leirstokkinn og óvandlega þveg-
inn, er tekinn og veginn á rétta vog og þó af því
örlæti, sem sker úr um það, að verðlaus vara
geti orðið færð til bókar eins og hún væri gjald-
geng.“
Auk samtala við Sigurbjörn Einarsson
skal eftirtalið tíundað til heimilda:
Sigurður A. Magnússon: Sigurbjörn biskup – Ævi og starf /
Setberg 1988.
Símon Jóh. Ágústsson sá um útgáfu: Játningar / Hlaðbúð
1948.
Baldur Guðlaugsson og Páll Heiðar Jónsson: 30. marz 1949
– Innganga Íslands í Atlantshafsbandalagið og óeirðirnar á
Austurvelli / Bókaútgáfan Örn og Örlygur hf. 1976.
Coram Deo – Fyrir augliti Guðs: Greinasafn gefið út í tilefni
sjötugsafmælis dr. theol. Sigurbjörns Einarssonar, biskups
30. júní 1981/ Bókaútgáfan Örn og Örlygur 1981.
Sálmar og ljóð Sigurbjörns biskups/ Friðrikskapella 1996.
Herra Sigurbjörn Einarsson, biskup – sjötugur / Afmælis-
greinar í Morgunblaðinu 30. júní 1981.
Jóhanna Kristjónsdóttir: Viðtal við Sigurbjörn Einarsson
biskup í Morgunblaðinu 22. desember 1976.
Þorgrímur Þráinsson: Viðtal við Sigurbjörn Einarsson
biskup í Toyotablaðinu, júní 2000.
þakka, að Sæmundaredda svonefnd er til? Líka
má spyrja: Ef ritmennska hefði á þeirri öld leit-
að í sömu farvegi og á 13. öld, hverjir hefðu þá
verið líklegastir til að vinna afrek? Mér þykir
ekki fráleitt að nefna til að mynda Hallgrím Pét-
ursson í því sambandi. Hann lék sér að því að
yrkja Aldarhátt, þar sem hann gerir heiðna for-
tíð að draumaheimi til þess að velgja samtíma-
kynslóð undir uggum.
Þeir kristnir menn fyrr og síðar, sem voru
sterkastir og heilbrigðastir í trúnni, mátu
mannlega yfirburði, hvar sem þeir birtust, og
nutu spekimála og listaverka, þótt runnin væru
undan heiðnum rifjum.
Ekki ætti það að vera ókunnugt, að latínu-
nám, sem var fyrr og síðar undirstaða klerk-
legra mennta, byggðist á lestri heiðinna höf-
unda. Fáir hygg ég að hafi unnað heiðingjanum
Hórasi heitar en séra Friðrik Friðriksson og
efast enginn um heilindi hans í trúnni. Og mikið
hélt hann upp á Eddurnar og gat vitnað í þær
ótæpilega. Ég fékk hjá honum grein, sem birtist
í Víðförla, sjöunda árgangi, um Ask Yggdrasils.
„Heiðingjana dreymdi sína drauma,“ skrifar
hann þar, „og draumar þeirra áttu sér djúpar
rætur í undirmeðvitund mannkynssálarinnar,
og margir þessara drauma höfðu einnig æðri
uppruna ...“
Ég hugsa, að klerklærðir og vígðir menn 13.
aldar og 17. aldar og annarra alda hafi hugsað
líkt þessu og þess vegna verið hirðusamir um
erfðagóss úr heiðni.
Það er kunnugt um hina merkilegu írsku
kristni til forna, að klerkar og munkar hennar
lögðu mikla ástundun á að skrásetja arfsagnir
úr keltneskri heiðni og fróðleik um siði og hug-
myndir þaðan. Þó að ekki sé gerandi ráð fyrir
áhrifum yfir hingað að þessu leyti, er hér um að
ræða hliðstæðu, sem vel má hafa í huga.
Það er með öllu vonlaust að rökstyðja þá
hégilju, að fornbókmenntirnar íslenzku hafi
sprottið upp af heiðnum rótum, sem kirkjunni
hafi ekki tekizt að uppræta. Þær eru ávöxtur af
metnaði og þroska, sem kristin menningarvakn-
ing hafði fætt af sér og ræktað upp í tvær aldir.
Annað mál er svo það, að þegar þessi menn-
ingaralda reis hæst var pólitísk óöld gengin í
garð. Þjóðin var komin í ógöngur. Það er fullt af
tilvísunum til þeirrar staðreyndar í sögunum,
fullt af viðvörunum, og þungur undirstraumur
af ugg og ótta við óbilgjarnt framferði. En líka
sterkar vonir um að landinu verði bjargað þrátt
fyrir allt. Að innlendur ofstopi og erlend ásælni
steyti á viðnámi af æðri uppruna.
Björn Þorsteinsson, sá merki sagnfræðingur,
skrifaði eitt sinn í Morgunblaðið að gefnu tilefni:
„Þá er ég svo illa að mér, að ég veit ekki betur en
að við Íslendingar höfum þegið siðmenninguna
af heilagri kirkju og að flest það, sem við teljum
okkur til gildis, sé frá þeirri stofnun komið.“
„Hástemmd rómantík um heiðnar drengskap-
arhugsjónir víkinga er ærið varasöm.““
Líf er að loknum biskupsferli. Efri ár Sig-
urbjörns spanna nú nær jafnmörg ár og þau
sem hann sat á biskupsstóli.
„Þetta hafa verið mjög góð ár. Ég hef fengið
að halda heilsu og starfskröftum og hef ekki
verið í neinum vandræðum með að finna mér
eitthvað til dundurs.
Ég hef oft fengið að stíga í stól, bæði í
kirkjum og annars staðar, og svo hef ég skrifað
allnokkuð.“
Ritaskrá Sigurbjörns Einarssonar er orðin
mikil að vöxtum, bæði frumsamið efni og þýtt.
Veturinn 1943–44 stofnar hann með fleirum
Bókagerðina Lilju og árin 1947–54 gefur hann
út Víðförla, tímarit um guðfræði og kirkjumál.
Sum ritverk Sigurbjörns hefur hér borið á
góma, en önnur fara fyrir ofan garð og neðan í
þessu spjalli, utan sálmarnir.
Fyrir fimm árum komu sálmar og ljóð Sig-
urbjörns út á bók.
„Ekki eru allar syndir Guði að kenna og kveð-
skapur minn er ekki mér að kenna að öllu leyti!
Endurskoðun sálmabókarinnar kom þessu
gangi samstillist hugur manns, þegar hann ját-
ast friðarhöfðingjanum Jesú Kristi.
Það fer lítið fyrir hverjum einstökum í enda-
lausri fylkingu kynslóðanna. Ég get sagt þér
það, að faðir ömmu minnar fæddist árið 1798.
Hún var langminnug skýrleikskona. Móðir
hennar var til muna yngri, hún komst á tíræð-
isaldur og hana man ég vel. Hún hélt óskertu
minni fram undir ævilok. Ég hef sem sé verið í
snertingu við hlekkina í ættarfesti, sem nær yfir
full 2 hundruð ár. Ég á von á fyrsta langa-
langafabarni innan skamms. Fái ég að lifa það
að líta það augum hef ég séð 8 ættliði míns fólks.
Afi minn sagði mér söguna af landnámi eða ný-
býlisstofnun afa síns, sem fyrstur nam land á
Brunasandi eftir Eld. Sú saga, eins og hún hafði
varðveitzt í munnlegri geymd á aðra öld, kom
furðu vel heim við skjöl, þegar tengdasonur
minn, Kjartan Ólafsson, tók sig til og kannaði
það. Mér þykir því síður en svo ólíklegt, að Ari
fróði hafi verið óljúgfróður um mikilvæga at-
burði, sem gerðust öldum fyrir hans dag. Að ég
ekki nefni höfunda Nýja testamentisins, sem
mega heita samtíða þeim viðburðum, sem þeir
lýsa. Fyrri tíðar menn höfðu þjálfað og trútt
minni, létu sig ekki muna um að læra lög lands-
ins bókarlaust, svo og kviður og drápur og sög-
ur. Annað mál er það, að listamenn binda sig
ekki við áþreifanlega og hversdagslega hluti.
Þeir sjá meira í veruleikanum en annálaefni.
Það eru listamenn, sem rituðu hinar bestu
Íslendingasögur. Kristnir listamenn. Þeir nota
fólk og atburði liðins tíma sem kveikju. Vel get
ég trúað því, að mörg slík saga hafi verið fallega
sögð af góðum sagnamönnum, áður en þær voru
ritaðar. Ég hef heyrt slíka sagnamenn, sem
kunnu að segja sögu svo að unun var á að hlýða.
Ég nefni í því sambandi afa minn, séra Árna
Þórarinsson, og flakkarann svonefnda Gvend
kíki. Þeir gátu sagt sömu sögu hvað eftir annað
án þess að skeikaði um orð, áherzlu eða
raddblæ. En stórvirkin í fornum bókmenntum
Íslendinga eru afrek afburðamanna, engu síður
en grísku leikbókmenntirnar, en höfundar
þeirra byggja verk sín á aldagömlum arfsögn-
um. Og gerði ekki Shakespeare hið sama? Ís-
lenzkar bókmenntir 13. og 14. aldar eru kristin
arfleifð, kristnir menn skópu þær, kristin menn-
ing ól þær af sér. Höfundarnir voru glöggir á
bresti og kosti manneðlisins, þeir hafa djúpa
samúð með manninum í baráttu hans við
óheillaöflin í sjálfum sér og umhverfi sínu. Og
þeir virtu forfeður sína, þó að þeir væru heiðnir,
og gerðu suma þeirra að helgum mönnum í
kristnum skilningi, svo sem Ingimund gamla og
Ingjald í Hergilsey. Þá er einkennilega ályktað
og túlkað, þegar slíkar sögupersónur eru gerðar
að fulltrúum löngu útdauðrar heiðni og því er
haldið fram, að engir hafi eftir að landið varð
kristið staðið þeim á sporði um manndyggðir.
Ekki dreg ég í efa, að til hafi verið göfugir menn
í heiðni. En allt um það liggur beinast við að
álykta, að menn þeirrar gerðar, sem hér er um
að ræða, birti hugsjón þeirra höfunda, sem
sömdu sögurnar. Eða skálduðu þær. Ég minni
á, að hið sanna skáld er ekki lygari, heldur mað-
ur, sem sér dýpra og lengra en aðrir og tjáir það
betur. Samanber ummælin: „Það ætla ég að þú
yrkir betur en páfinn.“ Og það, að guðspjalla-
menn eru nefndir guðspjallaskáld í fornu máli.
Þá má minna á það, að það sem Eddurnar
geyma, varðveittist af því að kristnir menn
héldu því til haga, skráðu það í upphafi vegna
þess að þeir höfðu áhuga á fortíðinni og skildu,
að hér var um verðmæta arfleifð að ræða.
Oft er því haldið fram, að hér hafi ekki klerk-
lærðir menn getað verið að verki, né heldur við
samningu Íslendingasagna. Leikmenn, verald-
lega sinnaðir, eða kannski heiðnir, hljóti að eiga
heiðurinn af því.
En skreppum þá fram til 17ndu aldar. Hverj-
ir sýndu þá mestan áhuga og beztan skilning á
hinum forna bókmenntaarfi? Voru aðrir fremri í
því en biskuparnir Þorlákur Skúlason og Brynj-
ólfur Sveinsson? Er það ekki Brynjólfi mest að
skeið. Í tilefni bókarinnar á Morgunblaðið viðtal
við Sigurbjörn Einarsson og er fyrirsögn þess: „
Ég hef talið mitt hlutverk að vera sameining-
arafl í kirkju en ekki sundrungar.“
Í viðtalinu segir Sigurbjörn m.a.: „... En mér
hefur skilist að spíritismi væri sannfæring um
að fundnir væru nýir farvegir og þar sé um að
ræða vísindalegt spor af harla mikilvægu tagi.
Þetta hefur verið boðað af miklu kappi. Hugboð
um nánd látinna, meira og minna sterkt og
áþreifanlegt, er enginn spíritismi, ekki heldur
berdreymi og annað slíkt. Þjóðtrú, svo ég nefni
hana í leiðinni, er margs kyns, en hún er yfirleitt
ekta og mörg hver runnin af rótum tærra mann-
legra kennda. Og hún læst aldrei vera annað en
hún er. Spíritismi er það viðhorf, að menn eigi
að leita sambands við framliðna eftir tilteknum
farvegum. Nú er það ekkert smámál, hvort líf er
eftir dauðann eða ekki og ekki lítilvægara fyrir
vísindin en hvað annað. Ef það er í færi við vís-
indi. Það má vera. Vísindin um það. Og þó að
samviskusamlegar vísindarannsóknir á sálarlífi
kæmust ekki lengra en að vekja heilbrigðar
spurningar væri nokkuð unnið. En hér á landi
hefur meira borið á háværri boðun en rannsókn-
um.
Á blaðsíðu 313 segir sr. Jón Auðuns sjálfur,
að spíritsmi sé tíðum borinn fram í óhrjálegum
myndum og margir hafi af kynnum sínum við
slíkt snúið baki við spíritismanum með eðlilegu
ógeði. Mér finnst að á það hafi skort, að Sálar-
rannsóknafélag Íslands hafi tekið hispurslausa
afstöðu gegn slíku. Þvert á móti hefur, að mér
virðist, forystulið þess félags átt sinn þátt í að
spíritisminn í þessum óhrjálegu myndum hefur
grafið um sig með þjóðinni á þann hátt sem öll-
um mætti vera í augum uppi. Nú ef þessi stað-
reynd blasir við og ef sr. Jóni Auðuns þykir
ástæða til að víkja að þessu með fyrrgreindum
orðum í bók sinni, hvers vegna brugðust menn
þá svo ókvæða við, þegar prestastefnan gerði
samþykkt í þá átt að vara við óhollu og óheil-
brigðu dultrúarföndri?“
Biskupsferill Sigurbjörns Einarssonar
spannar 22 ár. 27. september 1981 setur hann
eftirmann sinn, Pétur Sigurgeirsson, inn í emb-
ætti biskups.
„Biskupsárin voru það tímabil ævi minnar,
sem leið miklu hraðast að mér fannst. Sjálfsagt
var það meðfram vegna þess, að tíminn virðist
herða því meir á sér sem æviárum fjölgar.
Tímaskynið breytist af því að maður lifir minna í
því, sem gerist. Ungur hugur lifir svo mikið í at-
vikum lífsins. Næmleikinn minnkar með aldri.
En hér kemur það líka til, að annir biskups-
áranna voru miklar, verkefnin margbreytileg og
mörg kröfufrek og aldrei tími til að doka við,
alltaf kallaði eitthvað að. En þetta voru gjöful
ár. Ég myndi ekki þiggja að lifa þau upp aftur,
ef mér væri boðið það. En ekki myndi ég heldur
kjósa, að þau væru máð út úr bók lífsreynslu
minnar.
Ég er allra manna ófærastur til þess að dæma
um sjálfan mig, meta störf mín og leggja dóm á
þau. Ég get aðeins gert mér einhverja grein fyr-
ir því, hvað ég þráði, vonaði og vildi. Sumt gekk
eftir svo sem vonir stóðu til, sumt framar von-
um, annað miklu miður. Sumir menn reyndust
betur en ég þóttist hafa ástæðu til að ætla. Aðrir
verr. Fáir koma ósárir af vígvelli, ef þeim er
teflt í fremstu víglínu. En sumar atlögur eru
ekki annað en það, sem búast má við, aðrar
koma á óvart og valda sárum, sem svíða mest.
Ég held upp á vísu, sem ég lærði ungur:
Hnossin geymum þessi þrenn,
það ríður á að muna:
Frið við Guð og frið við menn,
frið við samviskuna.
Flestum mönnum er svo farið, að þeir kjósa
og meta það meira en flest annað að lifa í friði
við aðra menn. Um það hnoss gildir hið sama og
annað dýrmætt, að enginn veit hvað átt hefur
fyrr en misst hefur. Það eru ólánsmenn, sem sí-
fellt vekja þrætur og illindi eða ganga með ein-
hverjar hvellhettur inni á sér, sem þeir þurfa
alltaf að vera að sprengja án þess að annar til-
gangur sé finnanlegur en að spilla friði, af því
þeir geta ekki unnt öðrum að njóta hans. Allt
annað mál er það, að menn hlýtur að greina á
um mörg efni og það er nauðsyn að ræða slíkt og
takast á um það, ef því er að skipta. Það er unnt
að gera í sátt og samlyndi og er þá vel, ef svo
getur tekist. Og hvað ætti fremur að vera hug-
sjón og keppikefli manna, sem gangast undir
ábyrgðarstörf í kristinni kirkju, en að ástunda
það?
En málavextir eru margvíslegir. Það getur
ekki ævinlega farið saman að eiga frið við Guð
og samvizku sína annars vegar og við menn
hinsvegar. Sofandi samvizka nýtur þess friðar,
sem fylgir dauðanum. Slík samvizka er skjól
skálksins, hún réttlætir glæpsamlegt hátterni,
hún lokar á Guð. Þetta hefur Kristur í huga,
þegar hann segist ekki vera kominn til þess að
færa frið á jörð. Hann semur ekki frið við rang-
lætið, grimmdina, dauðann fyrr en það er að
velli lagt og upprætt. Af því að það er satt, sem
hann segir í öðrum samböndum, og boðberar
hans, að það sé einmitt erindi hans að gefa frið,
færa og skapa þann frið eða ríki kærleikans,
sem er tilgangur sköpunarverksins. Og þeim til-
Sigurbjörn Einarsson og Magnea Þorkelsdóttir ásamt börnum sínum: Gíslrúnu, Rannveigu, Þorkeli,
Árna Bergi, Einari, Karli, Birni og Gunnari.