Morgunblaðið - 14.11.2001, Blaðsíða 4

4 B MIÐVIKUDAGUR 14. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Bóla – með Bólu í
bæjarferð er fyrsta
skáldsaga Sigrún-
ar Eddu Björns-
dóttur leikkonu.
Sagan birtist fyrst
á skjá Ríkissjón-
varpsins 1990.
Bóla býr á Þing-
völlum og henni
finnst tími til kominn að fara til
Reykjavíkur með Hnúti vini sínum og
taka þátt í 17. júní hátíðahöldunum.
Ferðin til borgarinnar gengur ekki
átakalaust fyrir sig og það er alveg
ævintýralegt að hve mörgu þarf að
hyggja áður en farið er í slíkan leið-
angur. Þau hitta margt áhugavert fólk,
svo sem Vestur-Íslending sem á
tyggjó, Grana lögregluþjón, lífsglaða
róna og síðast en ekki síst hitta þau
Jón Sigurðsson forseta.
Útgefandi er Iðunn. Bókin er 64
bls., prentuð í Prentsmiðju Odda hf.
Verð: 1.980 kr.
Farðu nú að sofa!
og Pétur og putti
konungur eru ætl-
aðar fólki á leik-
skólaaldri. Bæk-
urnar eru eftir
þýska höfundinn
Bärbel Spathelf,
þar sem tekið er á
hvunndagslegum
vandamálum á
ævintýralegan
hátt. Þýðandi er
Nanna Rögnvalds-
dóttir.
Farðu nú að
sofa! fjallar um
Kötlu sem á erfitt
með að sofna á
kvöldin því hún er
hrædd við skrímsl-
in sem kunna að leynast í náttmyrkr-
inu. Pétur, stóri bróðir Kötlu, gefur
henni svefnmúsina sína og með
henni vinnur Katla bug á hræðslunni
við myrkrið.
Bókinni fylgir mjúk svefnmús.
Pétur og Putti konungur segir frá
Pétri sem er kominn á eldri deildina í
leikskólanum en sýgur ennþá þum-
alfingurinn þegar hann fer að sofa.
Mamma Péturs fær snjalla hug-
mynd og teiknar lítið andlit á þum-
alfingurinn. Þar með er Putti konungur
kominn til sögunnar og hann vill ekki
að Pétur stingi sér í munninn.
Útgefandi er Iðunn. Bækurnar eru
30 bls. hvor, prentaðar í Belgíu. Sus-
anne Szesny myndskreytti. Verð:
1.490 kr. hvor bók.
Börn
Björg – ævisaga
Bjargar C. Þor-
láksson er skráð
af Sigríði Dúnu
Kristmunds-
dóttur prófessor í
mannfræði.
Björg fæddist
árið 1874 í Vest-
urhópshólum í
Húnaþingi. Hún
varð fyrsta íslenska konan til að
ljúka doktorsprófi.
Í kynningu segir m.a.: „Hér er
greint frá fræðistörfum Bjargar og
þátttöku hennar í kvennabaráttunni
á fyrstu áratugum tuttugustu aldar,
veru hennar í Þýskalandi og Frakk-
landi og baráttu hennar við illvíga
sjúkdóma. Þetta er saga konu sem
skóp sig sjálf í trássi við viðteknar
hugmyndir um hlutverk kvenna,
hetjusaga og harmsaga mikillar
konu og merks brautryðjanda.“
Útgefandi er JPV útgáfa. Bókin er
403 bls., prentuð í Odda. Hunang
hannaði kápu. Verð: 4.980 kr.
Ævisaga
Gersemar goð-
anna er fyrsta
skáldsaga Selmu
Ágústsdóttur.
Höfundur sæk-
ir í arf norrænnar
goðafræði og
spinnur vef þar
sem goðsagnir
og skáldskapur
tvinnast saman.
Systkinin Baldur og Sóley eru í
heimsókn hjá Nóa afa sínum sem
er um margt óvenjulegur karl. Hann
er einfari og býr í bát sem rak upp
á land í fárviðri fyrir áratugum síð-
an. Fyrstu nóttina hjá afa á Baldur
erfitt með að sofna og einhverra
hluta vegna vekur báturinn óhug
innra með honum. Dularfull og
ágeng hljóð berast inn til hans og
þegar hann loksins sofnar taka ill
öfl völdin og leiða hann inn í
skuggalega veröld. Útgefandi er Ið-
unn. Bókin er 77 bls., prentuð í
Prentsmiðjunni Odda hf. Ingibjörg
Ágústsdóttir myndskreytti bókina.
Verð: 1.980 kr.
Gilitrutt er í nýjum
búningi lista-
mannsins Krist-
ins G. Jóhanns-
sonar.
Í kynningu seg-
ir: „Vatns-
litamyndir hans
gæða Gilitrutt ein-
stæðu lífi og
kveikja hugmyndaflug allra barna.“
Útgefandi er Bókaútgáfan Hólar.
Bókin er 32 bls., prentuð í Lettlandi.
Verð: 1.890 kr.
SJÁVARPLÁSS hafa löngum
orðið að sögusviði íslenskra skáld-
sagna. Enn eru þau útverðir ís-
lensks mannlífs þótt víða halli undan
fæti. Í skáldsögunni, Hótel Kali-
fornía, eftir Stefán Mána er varpað
ljósi á slíkt mannlíf í tilbúnu plássi,
Gömluvík. Það er ekki upphafið og
ekki fagurt, mestanpart einkennist
það af harðri lífsbaráttu, fiski og
slori. Ein persóna sög-
unnar segist aldrei
venjast því. Að koma „í
þetta guðsvolaða
krummaskuð, svona
um haust, er eins og að
ganga ofan í niðdimmt,
ískalt grafhýsi, fullt af
dauða og myrkri og
andskotans engu“.
Við lestur sögunnar
fær lesandi tilfinningu
fyrir þessu tómi, þess-
ari auðn andans og til-
verunnar og ef til vill
hefur sú upplifun víð-
tækari skírskotun en
bara til þorpsveruleik-
ans. Eigi að síður er það sá veruleiki
sem við skoðum. Sögutíminn er í
kringum 1980. Tilveran markast af
vinnu í fiski, pylsuáti í sjoppuræfli,
einhæfum skemmtunum, drykkju,
vonleysi og lágkúru. Jafnvel heil-
brigt líferni, nánd við náttúru og
fjölskyldu nær ekki að fylla tómið.
Samt má líta á söguna sem þroska-
sögu ungs manns, aðalpersónunnar
sem reynir að fóta sig í tilverunni og
hefur háleitari markmið en að bíða
alla ævi eftir þúsund þorskum á
færibandinu sem færast nær. En
lífsskilyrði og brothætt persónugerð
kemur í veg fyrir þau markmið ná-
ist. Þá gengur allt á afturfótunum í
kvennamálum og ungi maðurinn
verður stöðugt innhverfari og óör-
uggari með sig. Höfundur leitast við
að skapa innri spennu með unga
manninum uns hún nær suðumarki
og upp úr sýður.
Að því leytinu til er sagan grimm-
úðleg, lífssýnin full af bölmóði og
sneydd allri bjartsýni. Sögustíllinn
einkennist af 1. persónu frásögn.
Sagan er allt að því natúralísk í
raunsæi sínu framan af, uppfull af
smáatriðum, jafnvel nákvæmum
skírskotunum til vörumerkja og
popphljómsveita en um fram allt er
sú veröld sem lýst er hráslagaleg.
Höfundur veltir sér töluvert upp úr
slori, óþrifnaði, neyslu vímugjafa og
ælupollum til að túlka tómlega til-
veru sögumanns en raunar leysist
raunsær textinn upp í
lokin með innri upp-
lausn persónunnar í
anda expressíonískrar
frásagnar. Þessi upp-
lausn gerir sögunni
gott því hún hæfir efn-
inu.
Í heild virkar þessi
skáldsaga nokkuð vel á
mig því að auk þessa
fer höfundur þokkalega
með samtöl sem mikið
er af í skáldsögunni.
Aftur á móti finnst mér
sumt í henni nokkuð
klisjukennt, t.d. öll
þessi lágkúra þorps-
búa. Einhvern veginn hef ég á til-
finningunni að þar mótist sögu-
hneigðin af of þröngu sjónarhorni og
vanmati á því lífi sem lifað er í þorp-
um. Þá þykir mér það nokkur brota-
löm á verkinu að upplausn aðalper-
sónunnar og óöryggi er ekki nógu
vel undirbyggð. Framan af er unga
manninum lýst sem sjálfstæðu nátt-
úrubarni, e.t.v. ofurlitlum einfara en
hann er fremur heilsteyptur; úr-
ræðagóður og viljasterkur. Þegar á
söguna líður virkar hann hins vegar
sem rekald. Persónugerðin og til-
vistarnauðin falla ekki saman svo að
skáldsagan verður dálítið ótrúverð-
ugari fyrir bragðið.
Hvað sem því líður er skáldsagan
virðingarverð tilraun til úttektar á
íslensku samfélagi, einkum tilver-
unni í sjávarplássi. Jafnframt má
túlka hana sem tilvistarlega könnun
því að höfundur reynir að varpa ljósi
á örlög einstaklinga við erfið skil-
yrði. Maðurinn er býsna einn í þeirri
lífssýn sem okkur birtist í sögunni
og virðist ekki eiga í neitt skjól að
venda. Öll samskipti eru harð-
neskjuleg og allt að því grimm.
Kannski er þetta sú upplifun sem
kynslóð Stefáns Mána hefur af líf-
inu. Í þessari úttekt er raunar fólg-
inn meginstyrkur skáldsögunnar
hvað sem líður einstökum þáttum
hennar.
Þúsund þorskar
á færibandinu
BÆKUR
Skáldsaga
HÓTEL KALIFORNÍA
eftir Stefán Mána. Forlagið. 2001,
232 bls.
Skafti Þ. Halldórsson
Stefán Máni
NOKKUR dular- og ævintýra-
ljómi lék löngum um nafn Jóhanns
Péturssonar Svarfdælings, eða Jó-
hanns risa, eins og hann var oft
nefndur í daglegu tali. Eins og svo
oft vill verða um landa, sem dveljast
mikinn hluta ævinnar í útlöndum,
vissi fólk hér heima fátt um hann
með nokkurri vissu og þess vegna
spunnust um hann sögur. Voru þær
margar með nokkrum ævintýrablæ
og mögnuðust frekar en hitt eftir því
sem á leið og þær voru oftar sagðar.
En hver var Jóhann Svarfdæling-
ur, hvað gerði hann svo sérstakan
sem raun bar vitni og hvers vegna
eyddi hann miklum hluta ævinnar
fjarri heimahögum? Þessum spurn-
ingum er öllum skilmerkilega svarað
í þesari nýju ævisögu Jóhanns eftir
Jón Hjaltason sagnfræðing. Jóhann
Kristinn Pétursson, eins og hann hét
fullu nafni, fæddist á Akureyri árið
1913, en ólst upp á Dalvík og víðar í
Svarfaðardal, þar sem hann átti
heima allt þar til hann hleypti heim-
draganum og hélt utan í atvinnuleit
árið 1935. Eftir það átti hann heimili
sitt í útlöndum nánast alla ævi, fyrst
í Evrópu en síðar í
Bandaríkjunum. Einu
undantekningarnar
voru árin 1945–1948, er
hann reyndi árangurs-
laust að skapa sér lífs-
viðurværi hér á landi,
og síðustu tvö æviárin
sem hann eyddi hér
heima, fyrst í Reykja-
vík en síðan á Dalvík.
Hann lést á Dalvík und-
ir árslok 1984.
Jóhann vakti ungur
athygli fyrir stærð sína
og hlaut af þeim sökum
ýmis viðurnefni, hin al-
gengustu voru að lík-
indum „Jóhann risi“ og „Jói risi“.
Fram yfir fermingu var að vísu ekk-
ert óeðlilegt við líkamsvöxt hans, en
eftir það tók hann að vaxa hraðar og
meira en aðrir menn og varð að lok-
um vel á þriðja metra á hæð. Sem
ungur maður vann hann ýmis venju-
leg störf til sjós og lands, en fótar-
mein, sem átti rætur að rekja til of
þröngra stígvéla, olli því að hann
varð að hætta sjómennsku. Þá hélt
hann utan að undirlagi Steingríms
Matthíassonar læknis og lifði eftir
því á því að sýna sjálfan sig í ýmsum
sirkusum og sýningarflokkum aust-
an hafs og vestan. Því hlutskipti undi
hann jafnan illa, en átti vart annarra
kosta völ.
Í þessari bók rekur Jón Hjaltason
ævihlaup Jóhanns Péturssonar og
tekst það vel. Svo sem
vænta mátti frá hendi
Jóns er bókin ágætlega
skrifuð og skemmtileg
aflestrar. Mestu skiptir
þó að hann er trúr
söguhetjunni, reynir
hvergi að fegra ævi
hans eða sveipa hana
töfraljóma, en sýnir
lesandanum Jóhann
eins og hann var og
dregur enga dul á, að
hlutskipti hans í lífinu
var næsta ömurlegt.
Með miklum rétti má
kalla ævisögu Jóhanns
harmsögu. Hann var
sjálfur ósáttur við að þurfa að lifa á
því að sýna sig, þjáðist af einsemd
hin síðari ár ævinnar og saknaði þess
lífs, sem hann hefði getað lifað á Ís-
landi, þrátt fyrir stærðina. Þá er frá-
sögnin af samskiptum hans við dótt-
ur sína í Danmörku einkar fróðleg og
varpar ljósi á skoðanir hans og lífs-
viðhorf.
Ekki fer hjá því að ýmsar spurn-
ingar vakni við lestur þessarar bók-
ar, og þá fyrst, hvers vegna lék ís-
lenskt samfélag Jóhann svo grátt
sem raun bar vitni? Fótarmein olli
því að hann varð að hætta sjó-
mennsku, sem honum hafði annars
líkað vel, og þá mælti Steingrímur
Matthíasson með því að hann héldi
utan og reyndi að fá vinnu þar. Far-
areyri var safnað, Svarfdælahreppur
lánaði fé og utan hélt Jóhann í fylgd
Steingríms, sem hafði hann m.a. með
sér sem hálfgerðan sýningargrip á
læknaþing. Þar svaraði hann gagn-
rýni sænsks starfsbróður síns með
því að halda fram sama bulli og dr.
Helgi Pjeturss hafði áður gert um að
ofvöxtur Jóhanns væri tákn um kom-
andi glæsileika Íslendinga, sem
væru augsýnilega að ná sömu hæð
og á víkingaöld og myndu bráðlega
vaxa a.m.k. öðrum Norðurlandaþjóð-
um yfir höfuð! Svona hundalógikk
hefði vitaskuld átt að verða þeim
Steingrími og Helga til ævarandi
skammar og einhvernveginn læðist
sá grunur að lesandanum, að Stein-
grímur hafi ekki verið alls kostar
sáttur við þátt sinn í málinu. Hann
reyndi að hjálpa, en of seint.
Þá hljótum við líka að spyrja hvort
ekki hefði verið útlátaminna fyrir
alla aðila að búa svo að Jóhanni að
hann gæti stundað atvinnu hér
heima en að senda hann til útlanda.
Sama máli gegnir um undirtektir
bæjaryfirvalda í Reykjavík við
beiðnum hans um aðstöðu til versl-
unarrekstrar hér eftir stríðið. Þeim
var ýmist hafnað eða ekki sinnt.
Voru Íslendingar kannski undir niðri
svolítið montnir af þessum stóra
landa sínum í útlöndum?
Margar bráðskemmtilegar ljós-
myndir prýða bókina og allur frá-
gangur hennar er til sóma.
Lífshlaup Svarfdælings
BÆKUR
Ævisaga
OF STÓR FYRIR ÍSLAND.
ÆVISAGA JÓHANNS RISA
Höfundur: Jón Hjaltason. Bókaútgáfan
Hólar, Akureyri 2001. 255 bls., myndir.
Jón Þ. Þór
Jóhann Pétursson