Morgunblaðið - 14.11.2001, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 14. NÓVEMBER 2001 B 7
BÆKUR
Tvö ný rit eru
komin út í flokki
Lærdómsrita
bókmennta-
félagsins:
Yfirlýsingar í
þýðingu Áka G.
Karlssonar,
Árna Bergmann
og Benedikts
Hjartarsonar,
sem jafnframt
ritar inngang og
skýringar. Í ritinu eru teknir nokkrir af
markverðustu textum þeirra fram-
úrstefnuhreyfinga sem fram komu
víðs vegar í Evrópu á fyrstu áratugum
tuttugustu aldar. Sú róttæka end-
urnýjun listrænnar skynjunar og tján-
ingar sem komið er á framfæri í yf-
irlýsingunum felur þannig í sér
margvísleg tengsl við aðra strauma
innan evrópskrar menningar, þar
sem leitast er við að móta nýja vit-
und sem sprengir upp heimsmynd
rökhyggjunnar.
„Yfirlýsingar er 49. Lærdómsrit
Bókmenntafélagsins og eftir því sem
næst verður komist er hvergi annars
staðar til í einni bók samansafn yf-
irlýsinga evrópsku framúrstefn-
unnar,“ segir í kynningu.
Ritið er 537 bls. Ritstjóri: Vil-
hjálmur Árnason. Umsjón með útgáf-
unni hefur ásamt ritstjóra Ástráður
Eysteinsson, bókmenntafræðingur.
Verð: 4.490 kr.
Tómasarguð-
spjall er í þýð-
ingu Jóns Ma.
Ásgeirssonar,
sem jafnframt
ritar inngang og
skýringar.
Einn merkasti
handritafundur
20. aldar varð
árið 1945 nærri
bænum Nag
Hammadi í Suð-
ur-Egyptalandi, skammt undan
klettagarðinum Jabal-al Tarif. Á með-
al papírusarbókanna sem þar litu
dagsins ljós var Tómasarguðspjall.
Ritið geymir upprunalegustu hefð-
ir, ýmis ummæli og dæmisögur sem
eignaðar eru Jesú frá Nasaret í Gal-
íleu, margt sem aðeins á sér hlið-
stæður í elstu heimildum að baki
guðspjalla Nýja testamentisins, eins
og við þekkjum það í dag.
Ritið er 218 bls. Ritstjóri: Vil-
hjálmur Árnason. Verð: 2.390 kr.
Fræði
Líndæla er af-
mælisrit gefið
út í tilefni af
sjötugsafmæli
Sigurðar Lín-
dals prófess-
ors, 2. júlí sl.,
eftir ýmsa höf-
unda.
Í kynningu
segir m.a.:
„Flestar rit-
gerðanna voru
sérstaklega samdar af tilefninu og
fjalla nokkrar þeirra um brýn álitamál í
lögfræði sem marka má af því að þeg-
ar hefur verið vitnað til þeirra í fræði-
ritgerðum, þjóðmálaumræðu og í mál-
flutningi fyrir Hæstarétti. Aðrar
ritgerðir draga m.a. fram það nýjasta í
fræðilegri umfjöllun á sínu sviði.“
Sigurður er m.a. kunnur fyrir þátt-
töku sína í þjóðmálaumræðunni, fyrir
fræðastörf í lögfræði, sagnfræði,
stjórnmálafræði og fleiri vísinda-
greinum auk þess að vera rithöf-
undur, ritstjóri, fyrirlesari og ráðgjafi.
Útgefandi er Hið íslenska bók-
menntafélag. Ritið er prentað í Stein-
holti, en umbrot annaðist Egill Bald-
ursson. Bókin er 706 bls. Formaður
ritnefndar er Garðar Gíslason. Verð:
6.500 kr.
HARALDUR Bessason er allt í
senn: Skagfirðingur, heimsborgari
og húmoristi. Ljóst er að umsjón-
armenn þessa afmælisrits hafa falið
bréfriturunum að taka mið af þeim
staðreyndum, en þeir eru fjörutíu og
sex talsins, hvorki meira né minna.
Skáld og fræðimenn eru þar í meiri-
hluta, en stjórnmálamenn og al-
mennir borgarar láta sig ekki heldur
vanta. Þarna er víðast hvar slegið á
létta strengi þótt sumir höfundanna
séu þekktari fyrir annað. Þannig
reyna þeir að líkja eftir afmælis-
barninu. Og með þokkalegum ár-
angri – allflestir. Sum bréfin eru
harla persónuleg. Til dæmis segir
Steinþór Guðbjartsson frá ferðum
þeirra félaganna austan hafs og
vestan og kátlegum uppákomum á
langferðaleiðum. Bréfið stílar hann í
annarri persónu, eins og reyndar
fleiri. Guðrún Jörundsdóttir segir
líka ferðasögu frá Ameríku. En hún
varð þeirrar ánægju aðnjótandi að
aka með Haraldi eftir víðáttumikl-
um sléttum Vesturheims. Með þeim
í för var sonur hennar og aldurhnig-
in vestur-íslensk heiðurskona sem
syninum þótti í meira lagi athyglis-
og skoðunarverð! Guðrún býr með
sama hætti og Haraldur yfir þessum
ísmeygilega undirliggjandi húmor
sem seint verður skýrður né skil-
greindur en ratar þó alltaf rétta leið
að hjörtum áheyrenda. (Leiðrétt
skal að þáttur Guðrúnar hefst á bls.
165 en ekki 164 eins og stendur í
efnisskrá.) Ingibjörg Hjartardóttir
segir frá leiklist og sauðfjárbúskap
og kynnum sínum af Haraldi, allt í
einum pakka. Emma Eyþórsdóttir
hnykkir á sömu staðreynd, það er að
íslensk bókmenning sé ekki »langt
frá landbúnaðinum«. Kristján Krist-
jánsson gerist bæði opinskár og ein-
lægur og gefur afmæl-
isbarninu þessa
ágætiseinkunn: »Þú
ert, kæri Haraldur, lík-
lega skemmtilegasti
maður sem ég hef
kynnst um dagana.«
Víða er drepið á mál-
efni landsbyggðarinn-
ar. En Haraldur varð –
auk þess að vera fædd-
ur og uppalinn í sveit –
fyrsti rektor Háskólans
á Akureyri. Birgir Guð-
mundsson ræðir um
þátttökusamfélagið á
landsbyggðinni, þar
sem allir verði að
leggja fram sinn skerf í menningar-
lífinu, og áheyrendasamfélagið á
höfuðborgarsvæðinu eins og hann
orðar það. Hvor tveggja skilgrein-
ingin er sannleikanum samkvæmt.
Guðrún Gyða Sveinsdóttir rekur
bernsku- og æskuminningar úr
Þykkvabænum og segir í leiðinni frá
lífsbaráttunni þar um slóðir eins og
hún gekk og gerðist fyrir daga véla-
vinnu. Hún getur þess og hversu
sveitungar hennar urðu endur fyrir
löngu frægir fyrir ósvinnu þá – að
ýmsum þótti – að leggja sér til
munns hrossakjöt. Það var að sjálf-
sögðu ári og öld áður en íslenskur
almenningur bætti því almennt á
matseðil sinn! Guðrún Gyða telur
hrossakjötið hafa bjargað ófáum frá
kröm og neyð á harðindaárum 19.
aldar.
Íslenskufræðingar eru að sjálf-
sögðu fjölmennir í hópnum. Jónas
Kristjánsson fer ofan í Grænlend-
inga sögu og Eiríks sögu rauða sem
hann varð skiljanlega að styðjast við
þegar hann samdi skáldsögu sína,
Veröld víð. Þokkalega var henni tek-
ið þegar hún kom út fyrir þrem ár-
um, en engan veginn eins og hún átti
skilið. Það er Vínlandsþáttur sögu
sinnar sem Jónas ræðir sérstaklega.
Að mínum dómi er skáldverk hans
þó merkilegra fyrir annað. Helga
Kress skrifar um setstokka og skír-
skotar meðal annars til Eiríks sögu
rauða og skáldsögu Jónasar. En
hvers konar áhöld voru þessir set-
stokkar? »Ég leyfi mér
hér í þessu afmælis-
bréfi að setja fram
formlega þá tilgátu-
kenningu að setstokk-
ar Eiríks séu kamars-
setur sem ekki hafi
þótt við hæfi að lýsa
nánar í sögu hans,
enda ástæðulaust að
gera ráð fyrir að svo
miklir landafunda-
menn … hafi þurft á
slíkum setum að
halda.« Þetta segir
Helga. Annars er þátt-
ur hennar skrifaður
með nokkrum ádeilu-
brag. Hún er að sneiða að Íslend-
ingum fyrir meintan tepruskap. Sá
ágæti málfræðingur, Gísli Jónsson,
stjakar vísindunum til hliðar en rek-
ur sig þess í stað eftir rótum limr-
unnar í íslenskum kveðskap. Af
dæmum þeim, sem hann tekur, er
nokkuð ljóst að bragarháttur sá
mun tíðast viðhafður þegar menn
láta alvöruna lönd og leið en bregða
fyrir sig þversögnum og gamanmál-
um. Vésteinn Ólason dregur upp
mannlífsmyndir úr Austfjarðaþok-
unni. Hermann Pálsson fer í mann-
jöfnuð: Húnvetningurinn andspænis
Skagfirðingnum. Útkoman verður
nánast sú að báðir standi fremstir.
Bragi Guðmundsson fetar eftir
sömu slóð en horfir til manna og
málefna út frá öðru sjónarhorni.
Matthías Johannessen rifjar upp
endurminningar frá lokaprófi í Há-
skólanum og minnist um leið nem-
enda og kennara í norrænudeildinni
eins og hún var þá almennt kölluð,
þeirra á meðal Haralds; drepur
einnig á síðari tengsl sín við Háskól-
ann. Bjarni Guðnason skyggnist inn
í hugarheim þeirra sem færðu í letur
Íslendingasögurnar sem mönnum
hafa hingað til fundist lítið kristi-
legar enda þótt þær væru skrifaðar
allt að þrem öldum eftir að Íslend-
ingar höfðu játast undir kristna trú.
Niðurstaða Bjarna verður sú að Ís-
lendingasögurnar séu »ekki annað-
hvort heiðnar eða kristnar. Þær eru
hvort tveggja«.
Eins og gefur að skilja koma
Vestur-Íslendingar og afkomendur
þeirra víða við sögu í bréfum þess-
um. En Haraldur starfaði lengst af á
Íslendingaslóðum vestanhafs. Guð-
rún Björk Guðsteinsdóttir fer
grannt ofan í síðari ára framlag
þeirra til kanadískra bókmennta.
Jafnframt telur hún sig geta bent á
að »ritlistin liggi í ættum« eða eins
og hún orðar það á öðrum stað »að
ritlistin sé alveg bráðættgeng«.
Kenningin sú er reyndar bæði göm-
ul og ný. En Guðrún Björk setur
jafnframt þann sjálfsagða fyrirvara
að erfðirnar séu hvergi nærri ein-
hlítar, mótunaráhrifin vegi líka
þungt og ljóst sé »hversu miklu máli
hvatning og þjálfun skipta fyrir þá
sem þegið hafa í vöggugjöf eyra fyr-
ir orðsins list«.
Þótt hér hafi aðeins verið drepið á
þriðjung þáttanna – og það af
handahófi nánast – ætti upptalning-
in og fáorð umsögn um hvern og
einn að nægja til að gefa nokkra
hugmynd um fjölbreytni þessarar
áhugaverðu bókar. Afmælisrit af
þessu tagi hafa tíðast verið fræðileg,
stundum háakademísk, og lítt höfð-
að til hins almenna lesanda. Hér er
brugðið út af venjunni. Hvort kenna
skal til frjálslegri aldarháttar eða al-
mannahylli fræði- og embættis-
manns sem er að ljúka löngu og mik-
ils metnu ævistarfi og hér með er
verið að heiðra? Því verður ekki
svarað hér og nú. Vinsældir og áhrif
eru ættgeng eins og skáldgáfan og
engan veginn hróssverð. Hitt má
segja Haraldi til verðugs lofs að í
vali sínu á vinum hefur hann hvergi
farið í manngreinarálit. Þar af leið-
andi fer þessi vinafundur hans
furðunærri því að vera þverskurður
af þjóðinni, að minnsta kosti þeim
hluta hennar sem getur komið fyrir
sig orði á prenti.
Umsjónarmenn útgáfunnar
minna á fyrir sína parta að þessi
Bréf til Haralds séu jafnframt
fræðirit. Því hafa þeir tekið saman
skrá yfir mannanöfn sem fyllir
þrettán smáleturssíður.
Gaman og alvara
BÆKUR
Afmælisrit
BRÉF TIL HARALDS
til heiðurs Haraldi Bessasyni sjötugum
14. apríl 2001. 430 bls. Baldur Hafstað
og Gísli Sigurðsson önnuðust útgáfuna.
Útg. Ormstunga. Prentun: Steindórs-
prent-Gutenberg. Reykjavík, 2001.
Haraldur Bessason
Erlendur Jónsson
ÞAÐ er ekki víst að öllum þyki
heiti þessarar ljóðabókar upplýs-
andi um inntakið því að yfirleitt
bera ljóðin þungvægt efni sem er
meira í ætt við stofnbrautir en hlið-
argötur. Þau skríða áfram og taka í
sinnið.
Grímsnes í myrkri er fimm þátta
ljóð þar sem stofnbrautin er myrk
og myrkrið kallast á við sig sjálft í
mörgum myndum. Eina hald mæl-
andans í ógagnsæjum óendanleika
er daufhvítt strikmerki vegarins.
Myrkrið er samt ekki ógnvænlegt
heldur veitir það „sama öryggi og
landslag dagsbirtunnar“. Jafnvel
einsemdin hverfur, bleksvart
ómælið leysir hana upp. Naum-
hyggja er nefnd í ljóðinu og varla
verður betur lýst
meginkennd þessa
ljóðs og ljóðabókar-
innar í heild í einu
orði. Skáldinu er tölu-
vert niðri fyrir en
tekst oft að pakka
kenndum sínum í orð
tengd öðrum skyn-
sviðum. Ólík skynsvið
eiga það til að renna
saman: „…ósýnilegt
fótatak / er varla til að
byggja tilvist sína á
–“.
Fyrsta ljóðið, Um-
brot, hefur jörð sem
meginuppistöðu:
og ástarfjall rís –
lyftir landslagi ævinnar
við erum síkvik jörð
Ástin er nærtækt efni en svið-
setning hennar er með fjölbreyti-
legu móti. Stigagangur í Brussel
umhverfist í tónstiga sem aftur um-
hverfist í löngun eftir öðru: ástar-
leik? Og frá Brussel í
söguþrungna íslenska
náttúru: Systravatn.
Þar hefur mælandinn
þolað skin og skúrir og
djúpa sælu:
ég hef bæði elskast þar uppi
og ekki elskast
og játa reyndar fúslega
muninn –
hreint guðdómlegt hún var
engin nunna
Þessi ljóðabók er
vegferð um staði og
stundir. Ljóðin bregða
ljósi á ólíkar sveitir og
misjafna tíma og víða glittir í
margs konar fólk, þótt fátt af því
geti talist vera í aðalhlutverki.
Hjalteyri, Langanes, Grímsey eru
meðal sviðsmynda ljóðanna. Þótt
mælandinn þjóti á ævi sinni milli
sömu staða og flest virðist hið ytra
óumbreytt þá verður umbreytingin
hið innra ekki umflúin:
…og fátt sem hefur breyst við þetta rif
Húnavatnssýsla eins og hún er
ég sami ég: förin dýpka…
Í þessari ljóðabók spilar höfund-
urinn á ýmsar kenndir. Þráin eftir
þar og þá er nærtæk. Yfirborð
ljóðanna er gjarnan værðarlegt en
undir niðri er myrkrið, hlýtt eða
ógnvænlegt eftir aðstæðum. Undir-
tónninn jafnan þungur.
Ef við játumst heiti ljóðabókar-
innar verður lokaljóðið (Á brún-
inni) magnþrunginn endapunktur á
vegferðinni. Stærri hliðargötu er
vart hægt að hugsa sér en bjarg-
brúnina. Sá sem stendur við hengi-
flugið talar um „bilið sem alltaf er
óbrúað“ og löngunina til að ná alla
leið. Fordæmið, fuglarnir, er hæpið
fyrir venjulegt fólk til eftirbreytni.
Lokalínurnar eru bláþráður sem
hefur möguleikann til að halda eða
slitna – enginn veit: „hann horfir á
sjóinn / alopinn geislandi faðm“.
Margt býr í myrkrinu
BÆKUR
Ljóð
HLIÐARGÖTUR
eftir Jónas Þorbjarnarson
JPV-útgáfa 2001 – 57 bls. Prentun og
bókband: BookPartner A/S Danmörku.
Ingi Bogi Bogason
Jónas Þorbjarnarson
Stórhöfða 21, við Gullinbrú, s. 545 5500.
www.flis.is
netfang: flis@flis.is
flísar