Morgunblaðið - 14.11.2001, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 14. NÓVEMBER 2001 B 5
BÆKUR
Sú dimma raust –
Jón Sigurbjörns-
sonar leikarinn,
óperusöngvarinn
og hrossabóndinn
Jón Sigurbjörns-
son er skráð af
Jóni Hjartarsyni.
Í kynningu segir
m.a.: „Hæfileikar,
brennandi áhugi og einurð beindu Jóni
ungum inn á listabrautina og hann
stundaði nám víða erlendis og hefur
markað djúp spor í söng- og leiklist-
arsögu landsmanna.
Söngurinn, lífið og listin eru kjarni
þessarar bókar og við kynnumst líka
Jóni Sigurbjörnssyni á þeim vettvangi
sem hann hefur valið sér á seinni ár-
um, við hestabúskap austur í sveit.“
Í bókinni er fjöldi mynda frá lífi og
starfi Jóns og einnig fylgja með skrár
yfir hlutverk, leikstjórnarverk og þátt-
töku hans í kvikmyndum.
Útgefandi er Iðunn. Bókin er 184
bls., prentuð í Odda hf. Verð: 4.980 kr.
Endurminningar
Of stór fyrir Ís-
land Ævisaga Jó-
hanns risa er
skráð af Jóni
Hjaltasyni sagn-
fræðingi. Sagt er
frá lífsferli Jó-
hanns; barn-
æsku í Svarf-
aðardal og lífi á
erlendri grund. Árið 1945 fluttist Jó-
hann heim fluttist fljótt aftur til
Bandaríkjanna þar sem hann starf-
aði í stærsta og frægasta sirkus
heims.
Útgefandi er Bókaútgáfan Hólar.
Bókin er 260 bls., prentuð í Lett-
landi. Mikill fjöldi ljósmynda prýðir
bókina. Verð: 4.380 kr.
FYRIR ríflega hálfri öld var ungur
apótekari norður á Húsavík. Á milli
þess sem hann afgreiddi lyfseðla sat
hann í kompu sinni og undi sér við
forn fræði og hvers kyns fagurmál.
Við lestur á kveðskap fornsagna
komst hann að raun um, að margt var
torskilið eða óskýrt í getfræðum þeim
og sumar skýringar næsta hæpnar.
Hann tók sér nú fyrir hendur að
reyna að fá betri merkingu í ýmsa
torræða staði og að eigin sögn (for-
máli) taldi hann sér það helst til gildis
að vera leikinn í að lesa illlæsilega lyf-
seðla. Það sýnist þó þeim, sem kverið
les, vera alls óþarft lítillæti, því að
augljóslega var maðurinn firna vel að
sér í fornfræðum, hugkvæmur mjög
og bragvitur.
Þá reglu setti hann sér að breyta
ávallt sem minnstu þeim lesháttum,
sem bestir voru taldir. Þótti honum
sumir fræðimenn hafa verið fulldjarf-
ir í þeim efnum.
Er nú skemmst frá að segja, að árið
1954 birti hann í lítilli og yfirlætis-
lausri bók niðurstöður rannsókna
sinna. Þar bar kveðskap Egils Skalla-
grímssonar hátt, Sonatorrek, Höfuð-
lausn og Arinbjarnarkviðu, svo og
nokkrar lausavísur Egils. Þá glímdi
hann við vísur í Gunnlaugs sögu,
Bjarnar sögu Hítdælakappa, Heiðar-
víga sögu, Eyrbyggju, Gísla sögu
Súrssonar, Hallfreðar- og Kormáks
sögu.
Ekki hafði höfundur önnur gögn að
vinna með en Fornritaútgáfuna. Sú
ágæta útgáfa hefur þann kost, að í
vísnaskýringum er jafnan greint frá
því hvernig handritin eru stafsett og
sést því vel hverju hefur verið breytt í
hinum prentaða texta.
Nú eru handritin ekki
frumrit, eins og flestir
vita líklega, heldur mis-
góð afrit. Virðist sem
skrifaranir hafi stund-
um mislesið forrit sín og
stundum jafnvel skáldað
í eyður. Þar sem texti
reyndist skýrendum
torskilinn eða óskiljan-
legur, er líklegast að um
mislestur afritara hafi
verið að ræða. Hvað var
nú líklegast að afritarinn
mislæsi? Bókarhöfund-
ur taldi að þar væru
sumir bókstafir öðrum
líklegri til að verða fyrir barði mis-
lesturs, t.a.m. a fyrir o og i fyrir u á
undan n eða nm. Þá er og lílegt að l
hafi stundum misritast, svo og nokkr-
ir fleiri stafir. Þá er og þess að geta,
að orðaskipting var lítil í handritum
og því gat verið álitamál hvað var
heilt orð eða hvernig átti að skipta. Í
þriðja lagi lagði höfundur sig fram um
að huga að stuðlasetningu. Auk þessa
sá hann möguleika á ýmsum öðrum
lagfæringum.
Hér eru ekki tök á að tilgreina
mörg dæmi um leiðréttingar. En
drepið skal á fáein. Þegar sá sem
þetta ritar var stráklingur í skóla að
lesa Egils sögu féll honum allmjög
fyrir brjóst hið leiðinlega orð „ljóð-
pundari“ í upphafi Sonatorreks. Ég
skildi aldrei hvers konar pundara Eg-
ill var að burðast með. En þegar H.H.
benti á að „ljóðpundari“ þýddi að lík-
indum „ljóðsmekkur“ fannst mér
heldur batna um. Í einni vísu Höfuð-
lausnar eru þessar hendingar í prent-
uðum texta: „þars í blóði/enn brimlá-
móði“. Í frumriti afskrifarans telur
H.H. að hafi staðið: „þarsblóð ... en
brimla mði“. Hafi verið máð það sem
punktar sýna. Þá fyllti skrifarinn svo
út: þars blóð... / en brimla móði. Til að
fá fyrri hendinguna af réttri lengd
varð hún „þars í blóði“.
Eyðunni var sleppt þar
sem „blóði“ rímaði á
móti „móði“. „Brimla“
varð svo „brimlá“ til
þess að skiljanlegra
yrði. Þetta gerði H.H.
sig ekki ánægðan með.
Eðlilegra fannst hon-
um að síðari hendingin
væri „brim lamði“ og
„enn“ varð „ben“, sem
er ekki mikil breyting.
„Benbrim lamdi“ verð-
ur samkvæmt því
seinni hendingin. En þá
dugði sú fyrri ekki
lengur. Var nú víst að
standa ætti „blóði“? Eyðan var ófyllt.
Tilgáta hans var þá, að í hana kæmi
orðið „gamði“ (þf.), þ.e. haukur. Er þá
kröfu um stuðlasetningu fullnægt, ef
línurnar verða svo: „Þars blóðgamði/
benbrim lamði“ og framhaldið: „völlr
of þrumði/und véum glumði“. Er þá
komin góð merking í vísuhlutann.
Þetta er líklega með viðameiri
skýringum eða breytingum höfundar
Slettireku, því að þær ná til allra
þeirra þátta, sem að framan eru
nefndir.
Í Arinbjarnarkviðu kemur fyrir
orðið „drógseil“, sem er nánast óskilj-
anlegt. Því vill höfundur breyta í
Drags-eið og vísar það þá til landar-
eignar Arinbjarnar. Þá kemur fyrir í
sömu vísu í prentaða textanum orðið
Véþorms. Þennan Véþorm segist
H.H. ekki kannast við, enda sé hans
hvergi getið í fornum sögum. Auk
þess kemur hann þarna í algerri er-
indisleysu. Leiðrétting hans er ein-
föld. Ekki er annað en skrifa Vé-
þormr með litlum staf og fellur þá allt
í ljúfa löð.
Í einni vísu í Gunnlaugs sögu kem-
ur fyrir orðið „grásíma“, sem erfitt er
að skilja. Heldur H. H. að í handriti
hafi staðið „grasena“, sem er enn
óskiljanlegra. Hér leggur hann til að
eigi að standa „grásinna“, þ.e. grá-
lyndur og er þá komin góð merking í
vísuna með þessari smábreytingu.
Þetta litla kver varð vinsælt og
hygg ég að mörgum hafi þótt góður
fengur að skýringum höfundar. Að
minnsta kosti er bókin fyrir langa-
löngu uppseld.
Nú hálfri öld síðar er Slettireka
gefin út á ný. Mikið vatn hefur runnið
til sjávar. Apótekarinn er nú orðinn
níræður að aldri og hefur unnið ein-
stök afrek á bókmenntasviðinu, svo
sem alþjóð má vera kunnugt.
Hin nýja Slettireka er lítið breytt
frá þeirri fyrri. Breytingarnar eru að-
allega tvenns konar. Í fyrsta lagi eru
málfarsbreytingar. Hefði þó mörgum
fundist að ekki þyrfti þar úr að bæta.
En hinn málhagi höfundur fann víða
sitthvað sem honum fannst að betur
mætti fara. Er verulega gaman að
skoða hversu vandlega þessi málsnill-
ingur endurskoðar texta sinn. Ætli
þeir séu ekki fáir, sem myndu telja
taka því að breyta eftirfarandi? „allt
að því óhugsandi“ í „nær óhugsandi“,
„allir þeir möguleikar til úrlausn-
ar“ í „allar þær leiðir ...“,
„... fráleitt með öllu ...“ í „fráleitt“,
„.... vera með slíka útúrdúra ...“ í
„vera með útúrdúra ...“
Um þetta mætti tilgreina mörg
fleiri dæmi.
Í öðru lagi eru allmargar styttingar
á texta. Sýnist mér að einkum sé burt
tekið það, sem höfundi hefur fundist í
hæpnara lagi eða óþarft eða þá of gal-
gopalegt. Á örfáum stöðum hefur
textinn lengst. Að öðru leyti er bókin
óbreytt. Sömu vísur eru skýrðar og á
sama hátt.
Ekki er því að neita, að undirrit-
aður hefði kosið að höfundur hefði
haldið áfram vísnaskýringum sínum,
því að vissulega er af nógu að taka.
Slettirekuafsökun hans get ég ekki
tekið undir, því að vissulega átti hann
fullt erindi á þennan fræðavettvang.
Ný Slettireka
BÆKUR
Fræðirit
SLETTIREKA
Helgi Hálfdanarson. Leikmannsþankar
um nokkrar gamlar vísur, 2. útgáfa. Mál
og menning, Reykjavík, 2001, 155 bls.
Helgi Hálfdanarson
Sigurjón Björnsson
NÝLEGA var skýrt frá því í frétt-
um að Íslendingar ættu Norður-
landamet í neyslu á svokölluðum
gleðipillum. Þá mun það vera stað-
reynd að stór hluti landsmanna þjáist
af þunglyndi á einhverju skeiði æv-
innar, aðrir geðrænir sjúkdómar eru
sömuleiðis algengir og tala þeirra
sem gera tilraun til sjálfsvígs er há.
Eigi að síður veigra menn sér ennþá
við að ræða þessi málefni opinberlega
og vel mætti í þessu sambandi tala
um eitt af síðustu „tabúum“ samtím-
ans. Ýmsir hafa þó reynt að rjúfa
þagnarmúrinn á síðastliðnum árum
og tekist það með áhrifaríkum hætti.
Hér má til dæmis nefna skáldsögu
Einars Más Guðmundssonar Engla
alheimsins og samnefnda kvikmynd
þeirra Friðriks Þórs Friðrikssonar.
Þessi tvö listaverk hafa vafalaust
stuðlað að auknum skilningi á geð-
rænum sjúkdómum og opnað um-
ræðuna á jákvæðan hátt.
Þórunn Stefánsdóttir hefur háð
erfiða baráttu við þunglyndi um ára-
bil og í bókinni Konan í köflótta stóln-
um lýsir hún reynslu sinni af sjúk-
dómnum og þeirri löngu glímu sem
hún háði við hann með dyggri aðstoð
sálfræðings og fjölskyldu sinnar. Til-
gangur Þórunnar með því að skrifa
þessa bók er öðrum þræði að stuðla
að opinni og heiðarlegri umræðu um
geðræna sjúkdóma og einnig vill hún
segja sögu sína til að hvetja þá fjöl-
mörgu sem deila reynslu hennar til
að gefast ekki upp í baráttunni fyrir
lífinu. Eins og hún bendir á í upphafi
frásagnarinnar þá eru félagar í þung-
lyndis-„klúbbnum“ margir og sjúk-
dómurinn „er í besta
falli sálarþjófur og í
versta falli sálarmorð-
ingi. En það eru ýmsar
leiðir færar til þess að
koma þeim arma þjófi
og morðingja undir lás
og slá þar sem hann á
heima“ (9).
Í bókinni lýsir Þór-
unn þeirri leið sem hún
fór til að takast á við
þunglyndið. Leiðin
reyndist löng og ströng
og Þórunn líkir hægum
bata sínum við ferðalag.
Titill bókarinnar er
dreginn af „farkosti“
ferðalagsins, köflótta stólnum á
læknastofu geðlæknisins sem var
„fararstjóri“ Þórunnar og eftir eftir
langa ferð „sem lá um eigin huga og
sál“ tókst henni að komast á leiðar-
enda. Ferðalagið hóf Þórunn eftir
áralanga þjáningu og tilraun til
sjálfsvígs og meðferðarformið sem
hún gekkst undir var sálgreining hjá
geðlækni, en hjá honum þurfti hún að
mæta þrisvar sinnum í viku, í 45 mín-
útur í senn, fyrstu árin. Meðferðin
var því bæði tímafrek og dýr (og ekki
niðurgreidd af ríkinu líkt og þegar
um líkamlega sjúkdóma er að ræða)
en Þórunn ákvað að takast ferðina á
hendur þótt hún þyrfti að greiða fyrir
hana nær öll mánaðarlaun sín.
Sálgreiningaraðferðin sem geð-
læknir Þórunnar beitti á rætur að
rekja til Freuds. Greining læknisins
byggist á frjálsum hugrenninga-
tengslum sjúklingsins, draumum
hans og bernskuminningum. Margar
lýsingar eru til á þessari aðferð, í rit-
um Freuds til að mynda, en sjaldséð-
ara er að lesa lýsingu á henni frá
sjónarhóli sjúklings, það eitt og sér
gefur frásögninni mikið vægi. Les-
andi getur líka tekið undir með lækn-
inum þegar hann segir við Þórunni:
„Þunglyndi þitt er
óvenju myndrænt og
fallegt“ því einmitt
þannig eru lýsingar
hennar á jafnvel svört-
ustu hliðum sjúkdóms-
ins. Hún kallar þung-
lyndið „svörtu holuna“
og barátta hennar snýst
um að reyna að komast
upp úr holunni og að
þreyja vistina í henni
þegar uppgangan reyn-
ist henni um megn. Þá
lýsir hún baráttu and-
stæðra afla í sál sinni
sem baráttu viðkvæms
fiðrildis og stórrar, eld-
rauðrar köngulóar sem reynir að
veiða fiðrildið í vef sinn.
Frásögn Þórunnar af læknismeð-
ferðinni er mjög einlæg og lesandinn
fær á tilfinninguna að fátt sé dregið
undan; hún lýsir sigrum jafnt sem
ósigrum og á hreinskilinn hátt lýsir
hún því hvernig tilfinningar hennar í
garð læknisins sveiflast frá trúnaðar-
trausti og trú á að hann geti hjálpað
og til mikillar reiði og fyrirlitningar í
hans garð. Ferðin var farin með
hléum og takmarkið virtist á stund-
um óralangt í burtu.
Þá er lýsing Þórunnar á því hvaða
áhrif sjúkdómurinn hefur á fjöl-
skyldulífið mjög hreinskilin. Engum
dylst hversu erfitt getur verið fyrir
aðstandendur þunglyndissjúklinga
að halda fjölskyldulífinu í sæmilegu
horfi á meðan sjúkdómurinn herjar á
og ekki er annað hægt en að dást að
því hvernig fjölskylda Þórunnar
studdi við bakið á henni í gegnum alla
erfiðleikana.
Konan í köflótta stólnum er bók
sem á brýnt erindi við lesendur og
geta margir mikið af henni lært, bæði
þeir sem þekkja sjúkdóminn af eigin
raun og ekki síður hinir sem eru svo
heppnir að teljast ekki til klúbb-
félaga. Lesendum bókarinnar dylst
heldur ekki að höfundur hennar er
mjög vel ritfær því frásögn Þórunnar
er vel upp byggð, lifandi og trúverð-
ug. Lesandinn dregst inn í frásögnina
og fylgist spenntur með því hvernig
hún nær smám saman tökum á tilver-
unni og fagnar með henni að leiðar-
lokum.
BÆKUR
Sjálfsævisaga
KONAN Í KÖFLÓTTA STÓLNUM
Eftir Þórunni Stefánsdóttur. JPV útgáfa
2001, 190 bls.
Þórunn Stefánsdóttir
Soffía Auður Birgisdóttir
Barist við sálarþjóf og sálarmorðingja
Eyðimerkur-
blómið er eftir
Waris Dirie í þýð-
ingu Höllu Sverr-
isdóttur.
Í bókinni er frá-
sögn Dirie sem
veitir bæði innsýn
í daglegt líf sómal-
skrar hirðingja-
fjölskyldu og glæsiveröld heimsþekkt-
rar fyrirsætu. Um leið er bókin
mikilvægur vitnisburður um þær þján-
ingar sem umskurður kvenna hefur í
för með sér. Hún starfar sem fyr-
irsæta í New York, en er auk þess sér-
legur sendiherra Sameinuðu þjóð-
anna, með það að markmiði að
berjast gegn umskurði kvenna.
Útgefandi er JPV útgáfa. Bókin er
234 bls. auk myndasíðna. Verð:
3.980 kr.
Lífssaga