Morgunblaðið - 14.11.2001, Blaðsíða 8

8 B MIÐVIKUDAGUR 14. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Siðfræði – af
sjónarhóli guð-
fræði og heim-
speki er í þýð-
ingu Aðalsteins
Davíðssonar
cand. mag. Bókin
er eftir þá Göran
Bexell, prófessor
í siðfræði við há-
skólann í Lundi, og Carl-Henric
Grenholm, prófessor í siðfræði við
Uppsalaháskóla.
Bókin kynnir siðfræðiheimspeki
og raunhæf siðfræðileg vandamál
sem almennt eru rædd í samfélag-
inu. Þeirra á meðal er siðfræði í op-
inberu lífi, samlífs- og fjöl-
skyldusiðfræði, siðfræði lífvísinda
og lækninga, umhverfismál, mál-
efni réttlætis og friðar á alþjóð-
legum vettvangi.
Í kynningu segir m.a.: „Siðfræði
– af sjónarhóli guðfræði og heim-
speki endurspeglar vel hinn mik-
ilvæga þátt siðfræðinnar sem eru
rökræður manna með ólíkar skoð-
anir og misjafnan bakgrunn. Við
slíkar rökræður, þar sem mætast
fulltrúar ólíkrar menningar og mis-
munandi hefða, geta komið fram ný
sjónarmið.“
Útgefendur eru Skálholtsútgáfan
og Siðfræðistofnun Háskólans.
Bókin er 452 bls., prentuð í Guten-
berg. Verð: 4.980 kr.
Fræði
Strandarkirkja í
Selvogi er heim-
ildarit um sam-
nefnda kirkju í
samantekt séra
Magnúsar Guð-
jónssonar. Ritið
kemur nú út í
þriðja sinn í end-
urbættri útgáfu.
Formála skrifar biskup Íslands, herra
Karl Sigurbjörnsson, og Ólafur Skúla-
son biskup.
Ritið er 64 síður, prentað í Stein-
dórsprenti-Gutenberg. Ljósmynd á
kápu tók Kristófer Bjarnason.
LIST hins forna munnlega
menningarsamfélags á Íslandi náði
lengst í dróttkvæðunum. Í þeim
iðkuðu menn orðsins list af meiri
fágun, ögun og lærdómi en tíðkast
í almennum þjóðkvæðum. Nafn-
greind skáld ortu kvæði um sam-
tímamenn sína af sérstöku tilefni
og þau bestu gátu lifað af list sinni
og átt von á veglegum greiðslum ef
þau beindu kvæðum sínum að rík-
um höfðingjum. Þetta var atvinnu-
grein sem krafðist þess að menn
legðu á sig töluvert nám í brag-
fræði og tileinkuðu sér sérstakt
skáldamál sem byggðist á fjöl-
breytilegum orðaforða, djúpri
þekkingu á goðsögum og umtals-
verðri sköpunargleði sem beindist
að því hvernig hlutirnir voru sagð-
ir fremur en hvað væri sagt. Þess
vegna þykir okkur nútímamönnum
stundum rýr eftirtekjan þegar við
höfum brotist í gegnum flóknar og
margræðar vísur fornskáldanna og
sitjum uppi með skýringuna: „her-
maðurinn drap manninn með
sverði“.
Því miður hafa ekki varðveist
neinar uppskriftir frá lifandi flutn-
ingi dróttkvæða á meðan þau voru
hámóðins meðal heldra fólks á Ís-
landi og annars staðar á Norð-
urlöndum. Kvæðin eru flest til
okkar komin í miðaldaskinnbókum
sem hluti af bóklegri lærdómsiðk-
un og sagnaritun um
fyrri tíð. Þessi varð-
veisla hefur til dæmis
valdið miklum vanda-
málum í sambandi við
aldur einstakra kvæða
og hefur sumum þótt
fullt eins líklegt að þau
væru jafnvel ort af
þeim sem skrifuðu sög-
urnar fremur en að
þau hafi varðveist lítt
breytt um aldir sem
hluti af lifandi sagna-
og kvæðahefð.
Það hefur staðið
þessari umræðu fyrir
þrifum að menn hafa
ekki gert sér nógu ljósa grein fyrir
því hvernig kvæðin eru til okkar
komin á hinum rituðu bókum og í
hvaða samhengi þau eru hverju
sinni. Það er því mikið fagnaðar-
efni að Guðrún Nordal skuli nú
hafa nálgast dróttkvæði úr nýrri
og frumlegri átt í þeirri von að
byggja upp skilning á hlutverki
þeirra í því mennta- og lærdóms-
samfélagi sem skóp hinar rituðu
bækur.
Guðrún byrjar rannsókn sína því
á upphafinu í hinum elstu bókum
og sýnir hvernig dróttkvæðin nýtt-
ust mönnum þegar verið var að
laga latneska mál- og stílfræði að
íslenskum veruleika. Höfundar
slíkra lærdómsrita gátu þá ausið af
sjóði dróttkvæðanna því skáldin
höfðu að sjálfsögðu glímt við sam-
bærilegar stílþrautir og stílbrögð í
kveðskap sínum – án þess að nota
um það hin latnesku hugtök. Sér-
lega mikilsvert er að Guðrún skuli
vekja svo rækilega athygli á því að
verkið Snorra Edda, sem við erum
vön að lesa sem sjálfstæða bók
með heiðnum goð-
sagnaarfi og kenna
við Snorra Sturluson,
er í raun varðveitt
sem síbreytilegur og
lifandi texti innan um
málfræðiritgerðir
annarra lærdóms-
manna. Hlutverk
Snorra Eddu í lær-
dómsiðkun 13. og 14.
aldar hefur til þessa
mjög fallið í skugg-
ann fyrir áhuga
manna á hinni fornu
goðafræði sem hún
er einnig heimild um.
Þetta samhengi text-
ans kallar á nýjar útgáfur svo fólk
geti lesið Snorra Eddu eins og hún
er varðveitt – en ekki eins og við
ímyndum okkur að Snorri hafi skil-
að henni frá sér.
Þá hugar Guðrún að stöðu skáld-
anna í samfélagi 13. aldar og sýnir
hvað list þeirra var tengd lífi yf-
irstéttarinnar – að minnsta kosti
eins og heimildirnar lýsa skáld-
unum. Hún fer síðan þá leið að
skoða nákvæmlega samtímaskáld-
skap heimildanna í þeirri von að
þar megi að minnsta kosti finna
nokkuð áreiðanlega tímasett
kvæði. Með því að greina helstu
einkenni þeirra er von til að hægt
verði að gera sér mynd af því
hvort hægt sé að greina einhverja
hugmyndaþróun í þessum kveð-
skap, þannig að þau kvæði sem
sögð eru vera eldri skeri sig á ein-
hvern hátt frá hinum yngri kvæð-
um. Í þessu ljósi eru niðurstöður
Guðrúnar ákaflega merkilegar um
að í skáldskap 12. og 13. aldar
megi greina heimsmyndarhug-
myndir nýplatónisma 12. aldar í
bland við kristilegt myndmál sem
komi meðal annars fram í líkam-
legu myndmáli þeirra skálda sem
þá yrkja. Þessara hugmynda gæti
hins vegar ekki í svokölluðum eldri
kveðskap, nema hjá einu skáldi.
Og þá er eins gott fyrir fólk að
halda sér fast því Guðrún finnur
þessu myndmáli einnig stað í þeim
kveðskap sem eignaður er Agli
Skallagrímssyni. Hún fer hins veg-
ar ákaflega varlega í að draga
ályktanir af þessari sérstöðu Egils,
enda er skáldskapur Egils mjög
persónulegur og frumlegur að öðru
leyti. Lesandinn situr þó uppi með
þá ónotatilfinningu að enn hafi ver-
ið grafið undan tiltrú hans á að 10.
aldar maðurinn Egill Skallagríms-
son hafi getað ort þessar vísur.
Þessi lesandi hér saknaði þess í
verki Guðrúnar að hún reiknaði
með hinni munnlegu menningu
sem skóp skipulega hugsun um
dróttkvæðalistina áður en ritun
kom til – eins og Stephen N.
Tranter hefur fjallað um í riti sínu
um Háttatal, Háttalykil og forn-
írska bragfræði frá 1997 (Clavis
Metrica, Beiträge zur Nordischen
Philologie 25). Einnig hefði mátt
vænta þess að hún glímdi af meiri
einurð við hina flóknu varðveislu
einstakra kvæða í handritum og
vekti máls á þeim vanda hve mikið
af myndmáli dróttkvæða er í raun
tilbúningur útgefenda fornrita sem
hafa verið að reyna að fá vit í mjög
torræðar vísur. Að öllu saman-
lögðu er rannsókn Guðrúnar þó
geysilega merk, frumleg og ítarleg
og breytir að verulegu leyti þeim
grunni sem rannsóknir á drótt-
kvæðum hafa staðið á.
Dróttkvæði og
lærdómslistir á miðöldum
BÆKUR
Bókmenntafræði
TOOLS OF LITERACY
The Role of Skaldic Verse in Icelandic
Textual Culture of the Twelfth and Thir-
teenth Centuries, eftir Guðrúnu Nordal.
440 bls. University of Toronto Press,
2001.
Gísli Sigurðsson
Guðrún Nordal
„FÓLK heldur að stríðinu sé
lokið. Okkar stríð er hins vegar
rétt að byrja,“ segir móðir mín
gjarnan. Eftir að sjálfum bardög-
unum lauk hafa sjúkdómar, at-
vinnuleysi og fátækt stjórnað dag-
legu lífi okkar. ... Fjölskylda mín
berst við að halda í sér lífinu.“ (bls.
7). Þetta eru upphafsorð bókarinn-
ar um Leilu.
Árið er 2000 og tæp 5 ár frá op-
inberum stríðslokum. Leila er að
undirbúa vitnisburð sinn fyrir
Stríðsglæpadómstólnum í Haag
vegna réttarhalda þar yfir nauðg-
urum í Bosníustríðinu.
Leila var 15 ára þegar stríðið
braust út og tilviljun réð því að
hún var fjarri heimahögum þegar
hún var hneppt í fangabúðir. Hún
var að heimsækja frænku sína sem
sór hana af sér til að bjarga eigin
skinni.
Bókin segir frá æsku og upp-
vexti Leilu og fylgjum við henni
allt til ársins 2000. Inn í lýsingar
Leilu, á því sem fyrir hana bar í
stríðinu, fléttast brot úr dagbók
móður hennar sem heyrir ekki af
henni í 6 ár. Þetta er meðal annars
gert til að við fáum línulega frá-
sögn í tíma því áföllin sem dynja
yfir Leilu ræna hana tilfinningum
og tímaskyni. Þessi brot gera text-
ann líka ríkari og margradda. Ótt-
inn og óvissan um örlög dótturinn-
ar naga móðurina stöðugt.
Í þorpinu þar sem Leila ólst upp
bjó fólk af ólíkum uppruna og með
ólíkar trúarskoðanir.
Öll börn sóttu sama
skólann og léku sér
saman en það var
samt lítið um blönduð
hjónabönd. Þegar
móðir Leilu, sem er
múslimi, skilur við eig-
inmann sinn eftir
margra ára heimilisof-
beldi og giftist kaþól-
ikka snúa flestir við
þeim baki. Í stríðinu
reynist þetta þeim líka
erfitt þar sem hjálp-
arstofnanir kaþólsku
kirkjunnar og músl-
ímanna neita þeim um
mat vegna ráðahagsins. Þeim eru
allar bjargir bannaðar.
Munurinn á fangabúðum og
nauðgunarbúðum er töluverður
þrátt fyrir að nauðganir viðgangist
í þeim báðum. Í fangabúðunum eru
fangarnir bæði konur og karlar.
Þau eru látin vinna allan daginn.
Þess á milli er konunum nauðgað
en karlarnir pyntaðir til dauða fyr-
ir framan fjöldann. Í nauðgunar-
búðum er innilokunin algjör og
ekkert sem gerist annað en nauðg-
anir og aftur nauðganir. Í fyrstu
búðunum er Leila eina konan í
bækistöðvum hermannanna. Síðar
er hún flutt annað þar sem eru
fleiri konur. Það reynist þó lítill fé-
lagsskapur af þeim því konurnar
tala ekkert saman. Einangrunin er
alger og þær geta hvorki rætt um
það sem er að gerast né aðra hluti.
Þær eru andlega dauðar. Sumar
ganga af göflunum, verða vitskert-
ar og eru þá drepnar. Leila var
lokuð inni með 11 öðrum konum í
einu herbergi í heilt ár, þá voru
eftir þrjár. Þær fengu aldrei að
fara út úr því né þrífa
það. Þar mötuðust
þær óreglulega,
gengu örna sinna,
sváfu, var nauðgað og
notaðar í rússneska
rúllettu. Bað eða
þvottar voru ekki í
boði. Þær fengu ekki
önnur föt fyrir þau
sem slitnuðu eða voru
slitin af þeim. „Af öll-
um þessum mönnum
var ekki einn einasti
sem vesaldómur okk-
ar hafði þau áhrif á að
hann næði honum
ekki upp.“ (bls. 76).
Það undarlega er að lýsingarnar
á nauðgununum eru ekki endilega
það versta heldur afleiðingar
þeirra. Þegar Leila losnar úr
nauðgunarbúðunum er hún mjög
illa farin og svo tortryggin að hún
læst vera mállaus. Fyrir tilviljun
leitar hún á náðir Serba sem starfa
í herbúðaeldhúsi. Með þeim þvælist
hún um í nokkur ár, fram og aftur
eftir því sem víglínan færist. Þar
fær hún í raun góða meðhöndlun
og trú lesandans á manninn er
byggð upp eftir að hafa beðið skip-
brot. Það dugir samt ekki til að
hjálpa Leilu. Þegar Leila fer að
borða reglulega koma líkamlegu
verkirnir fram, afleiðingar með-
höndlunarinnar. Verkirnir hverfa í
raun aldrei. Mörgum árum síðar er
hún enn með verki en óbærileg til-
hugsunin um snertingu kemur í
veg fyrir að hún leiti læknis, jafn-
vel eftir að hún hefur sagt sögu
sína. Í fyrstu er það ekki síst ótt-
inn við hvað læknarnir muni upp-
götva. Skömmin og feluleikurinn
koma í veg fyrir að Leila geti í
raun hugsað rökrétt. Hún treystir
engum og meðal annars þess vegna
er hún svo lengi að finna fjölskyldu
sína eftir stríðslok.
Konurnar, sem var nauðgað,
segja engum frá reynslu sinni af
ótta við útskúfun samfélagsins og
eða þeirra nánustu. Þær óttast
einnig að rekast á nauðgara sína
úti á götu. Að allt endurtaki sig.
Og það gerir það. Í martröðum
þeirra. Leila er nær dauða en lífi
þegar hún fer á læknasetur ætlað
konum sem urðu illa úti í stríðinu.
Þar er hún í um hálft ár að byggja
sig upp og í sálfræðimeðferð. Þá
eru liðin fjögur ár frá því hún var
látin laus úr nauðgunarbúðunum
og hún nær loks örlitlum tökum á
tilverunni.
Verkið lýsir lauslega gangi mála
í stríðinu og ekki er tekin hlið
neins aðila þess. Þvert á móti lýsir
það því hve tilgangslaust stríðið sé
og hvernig allir tapa. Leila verður
aldrei þjóðernissinni enda pyntarar
hennar og bjargvættir sömu þjóð-
ar.
Þegar sest er niður með þessa
bók veit lesandinn að hann verður
ekki samur á eftir. Ótti við það
sem bíður manns við lesturinn
tekst á við viljann til að vita og
skilja. Þessi bók á erindi við alla.
Alla sem vilja þekkja þann heim
sem við búum í. Ein spurning læt-
ur mig ekki í friði eftir lesturinn.
Gátu þeir sem svo auðveldlega
breyttust í pyntara, nauðgara og
morðingja breyst aftur í venjulegt
fólk?
Ég mæli samt ekki með því að
fólk lesi bókina á sjálfri jólahátíð-
inni.
Er líf eftir stríð?
BÆKUR
Lífsreynslusaga
LEILA, BOSNÍSK STÚLKA
eftir Alexandra Cavelius. Ingunn Ásdís-
ardóttir þýddi. Forlagið, 2001, 205 bls.
Kristín Ólafs
Leila
Flýgur fiskisagan
er barnabók eftir
Ingólf Steinsson.
Myndir teiknaði
Hrönn Arnars-
dóttir.
Sagan er
spunnin út frá
orðatiltæki titils-
ins, þeirri stað-
reynd að alltaf var fljótt að spyrjast
þegar fiskur barst á land. Í henni segir
frá fæðingu tvíburanna Lóu og Óla og
uppvexti þeirra á síldarárunum.
Í kynningu segir m.a.: „Á árunum
áður en síldin birtist voru eldri bræður
tvíburanna mikið í róðrum með Óla
steinbít ömmubróður sínum. Þeir lágu
þá á skaki úti í fjarðarkjafti. Svo þurfti
að gogga fiskinn og henda honum
upp á bryggju. Þetta var á þeim árum
er frystihús og togari voru að boða
komu sína í litla bæinn en sagan ger-
ist langt, langt úti á landi.“
Í bókinni eru einnig stuttlega teknar
saman upplýsingar um fiskveiðar Ís-
lendinga.
Útgefandi er Tunga. Bókin er 32
bls., prentuð í Odda hf. Á heimasíðu
Tungu er hægt að nálgast kennslu-
leiðbeiningar með bókinni, en efni
hennar hentar til kennslu yngri barna.
Verð: 2.190 kr.
Börn
Vonarbarn er eftir
Marianne Frede-
riksson í þýðingu
Sigrúnar Á. Eiríks-
dóttur.
Hér segir frá
móður, dóttur og
barnabarni. Yfir
móðurinni hvílir
skuggi fortíðar og
dóttirin stendur frammi fyrir mik-
ilvægri ákvörðun; ákvörðun sem á eft-
ir að hafa örlagaríkar afleiðingar um
leið og hún leiðir til þess að dóttirin
sér líf sitt og móðurinnar í nýju ljósi.
Útgefandi er Vaka-Helgafell. Bókin
er 267 bls. Verð 4.280 kr.
Skáldsaga