Morgunblaðið - 05.10.2002, Blaðsíða 7

Lesbók Handritasýning 2002 Morgunblaðið ∼ 7
S
offía Guðný Guðmundsdóttir og Laufey Guðnadóttir fjalla
um bókagerð á miðöldum í samnefndri ritgerð sinni þar sem
fram kemur að á fárra færi hafi verið að eignast bækur, enda
efnið í þær vandunnið og dýrt. „Bækur voru að öllu leyti
handunnar og urðu engar tvær eins, hver bók varð einstakur
gripur,“ segja þær.
„Þegar ritöld hófst á Íslandi voru bækur búnar til úr
skinni. Fyrir um 4500 árum var fundin ákveðin aðferð við
að verka skinn og gera úr því gott og handhægt efni til að skrifa á. Slíkt skinn
nefnist bókfell eða pergament og í það má nota skinn af sauðkindum, geitum
og kálfum. Bókfell er ólíkt leðri að því leyti að skinnið hefur ekki verið sútað
eftir afhárun heldur strekkt og síðan þurrkað. Strekkingin veldur breytingum
í skinninu og gerir það afar endingargott sé það geymt við réttar aðstæður,
þar sem hvorki er of þurrt né of rakt.
Í fyrstu var bókfell skorið í ferhyrninga sem síðan voru saumaðir saman og
vafðir upp í rollur eins og gert var við egypska papýrusinn. Nokkrum öldum
eftir Kristsburð komu síðan bækur til sögunnar. Í stað þess að sauma saman
lengjur voru tilsniðin blöð lögð saman og bundin í bækur. Miklu handhægara
þótti að finna ákveðinn stað í texta með því að fletta bókum en að snúa roll-
um og þar af leiðandi öðlaðist bókarformið vinsældir.
Bókfell var dýrara efni en papýrus og flóknara að framleiða það, en sökum
þess að það var mun endingarbetra náði það fljótlega útbreiðslu. Bókfell
barst til norðvesturhluta Evrópu með kristni og var algengasta efni í bóka-
gerð á miðöldum. Frá 14. öldinni breiddist síðan notkun pappírs út í Evrópu,
ekki síst í kjölfar prentlistarinnar, en á Íslandi leysti pappír bókfell smám
saman af hólmi í bókagerð á 16. öld.
Bókagerð á miðöldum var mikið og margþætt verk. Fyrst þurfti að útvega
skinn og verka það, því næst að undirbúa skrifflötinn, sjóða blek og skera til
penna. Þá var hægt að hefja skriftir. Þegar búið var að skrifa textann voru litir
blandaðir og notaðir í kaflafyrirsagnir og stundum myndskreytingar. Að síð-
ustu var bókin bundin inn og þá loks var hún fullgerð.
Frá kálfi til bókar
Fyrsta skrefið í bókagerð var að verka skinn í bókfellið. Engar íslenskar
frásagnir eru til sem lýsa bókagerð og skinnaverkun á miðöldum en tvennt
getur þó gefið vísbendingar um hvernig bókfell var unnið hér á landi. Annars
vegar má kanna lýsingar á bókagerð í Evrópu á miðöldum þar sem aðferðin
barst þaðan til Íslands. Hins vegar er hægt að skoða útlit íslenskra skinnbóka
og athuga bókfellið í þeim.
Skinnaverkun í Evrópu
Fyrsta verk skinnaverkandans var að afhára húðirnar. Algengast var að með-
höndla þær með kalki en þá losnuðu hárin nógu vel af skinninu til að auðvelt
væri að skafa þau af. Eftir vandlega skolun var skinnið strengt á ramma, skafið
og síðan þurrkað en þurrkun undir þenslu er mjög mikilvægur liður í verkun
bókfells og einkennandi fyrir gerð þess. Þurrkun skinnsins tók mislangan tíma
en gæði bókfellsins fóru eftir því hversu vel tókst að stjórna þurrkunarferlinu. Í
heitu loftslagi reyndu menn að tefja þurrkunina með því að væta skinnið en í
kaldari veðráttu var kalkduft borið á skinnið til að flýta ferlinu. Þegar skinnið
var farið að þorna í rammanum var borið á það þurrt kalk til að leysa upp leifar
af fitu og raka en síðan var það skafið með bjúghníf. Gott bókfell átti að vera
þunnt, sterkt en samt sveigjanlegt og með sléttu yfirborði.
Bókfellsgerð á Íslandi
Íslensk skinnhandrit frá miðöldum eru yfirleitt mun dekkri en evrópsk
handrit. Það stafar að verulegu leyti af mikilli og aldalangri notkun bókanna
sem og af geymslu þeirra í sótfylltum og rökum torfbæjum. Íslensk handrit
sem varðveist hafa í Noregi við önnur skilyrði eru til dæmis ljósari og í mun
betra ástandi en þau sem hlutu vist hér á landi. Nokkur munur virðist samt
hafa verið á verkun bókfells hér og annars staðar í Evrópu því að íslenskt
bókfell er aðeins frábrugðið evrópsku bókfelli.
Þar sem engar lýsingar eru til á bókfellsgerð Íslendinga á miðöldum er gert
ráð fyrir að handverkið hafi í meginatriðum verið hið sama og í Norður-
Evrópu. Þó hefur verið bent á mun á evrópsku bókfelli eftir löndum sem staf-
ar af mismunandi aðstæðum, hráefni, efnivið og kröfum til afurðarinnar.
Vegna einangrunar og dýrra aðfanga hafa Íslendingar væntanlega lært að
nýta þau efni sem náttúran hafði upp á að bjóða. Jarðvarmi og ýmiss konar
gosefni hafa ef til vill verið nýtileg til afhárunar. Líklega hefur loftslagið, sér í
lagi hin stuttu sumur, einnig haft áhrif á aðferðir við verkun bókfells.
Helsti munur á verkun bókfells hér á landi og víðast í Evrópu virðist liggja
í aðferðum við afhárun skinna sem yfirleitt voru lögð í kalkbað erlendis. Bók-
fell varð hvítara fyrir vikið þar sem kalkið gekk inn í skinnið og gaf því ljós-
ara yfirbragð. Sú staðreynd að kalk var af skornum skammti hérlendis á ef til
vill sinn þátt í útliti og gerð íslenska bókfellsins. Þó engum miðaldafrásögn-
um sé til að dreifa nefna síðari tíma heimildir um skinnaverkun á Íslandi
þrjár aðferðir við afhárun skinna sem gætu hafa viðgengist frá alda öðli en
engin þeirra felur í sér að skinnin séu meðhöndluð með kalki.
Samkvæmt heimildum voru skinn stundum rökuð en önnur aðferð við afhár-
un, og ef til vill algengari, var svokölluð rotun. Skinnin voru þá bleytt með
keytu en síðan staflað í hrúgu og látin rotna uns hárin losnuðu. Að sögn var
þriðja aðferðin sú að binda skinnin nýflegin á bak kvígu og láta hárahliðina, há-
raminn, snúa niður. Að sólarhring liðnum áttu hárin að vera laus frá skinninu.
Íslenskar skinnbækur eru flestar taldar skrifaðar á kálfskinn. Sú kenning
hlýtur stuðning af þeim sárafáu rannsóknum sem gerðar hafa verið á íslensku
bókfelli. Frá fornu fari var nautgriparækt meiri hér á landi en síðar varð og gæti
það rennt enn frekari stoðum undir þá skoðun manna að íslenskt bókfell hafi að
mestu verið verkað úr kálfskinnum. Líklega hefur skinn af ljósum eða rauðleit-
um dýrum gefið af sér hvítara bókfell og því verið eftirsóttara til bókfellsgerðar.
Fullverkað bókfell var tekið úr römmunum áður en næsti liður í gerð bók-
arinnar hófst. Fyrst hafa allir skæklar verið skornir af þannig að hvert skinn
yrði ferningur að lögun. Bókfellsarkirnar sem þannig fengust þurftu að vera
jafnstórar ef þær áttu að fara í eina bók. Eftir að stærð bókar hafði verið
ákveðin var bókfellið í hana valið en síðan var það skorið til í samræmi við
stærð hennar.
Ef örkin var brotin einu sinni fengust tvö bókarblöð eða fjórar síður til
skriftar. Slíkar bækur eru í arkarbroti eða folio. Í næstu bókastærð var skin-
nörkin skorin í tvennt áður en hvor helmingur var brotinn saman, þá fengust
fjögur blöð eða átta síður. Þær bækur eru sagðar í fjögurra blaða broti, táknað
4to (quarto). Þriðja stærðin fékkst þegar arkir voru skornar í fernt áður en
hver partur var brotinn saman, það kallast átta blaða brot, 8vo (octavo), með
16 síðum. Minnsta stærðin 12mo (duodecimo) eða tólfblöðungur er 24 síður í
örk, en í þeim bókum er hver örk skorin í sex hluta. Pappírsstærðir nútímans
eru sambærilegar við brot skinnbóka. Nærri lætur að eitt blað í folio-broti
jafngildi einu A3 blaði, 4to stærð samsvari A4 en 8vo blað sé svipað A5
blaði að stærð. Þegar vísað er til staðar í handriti er oftast vísað til blaðs en
ekki blaðsíðu, og er á bætt við blaðtöluna r(ecto = hægri) þegar um framhlið á
blaði er að ræða en v(erso = vinstri) um bakhliðina.
Varðveitt handrit í bókasöfnum eru meðal annars flokkuð eftir broti en
bækur innan sama stærðarflokks geta þó verið misstórar. Oft er skýringin sú
að skorið hefur verið af spássíum þegar bók var bundin inn eða bókband
endurnýjað. Ástæða þess gæti verið sú að blöðin hafi verið orðin slitin á jöðr-
unum eða til hafi verið bókarkápa sem reynt var að fella stærð blaðanna að.
Einnig má vera að misstórum handritum með sama eða skyldu efni hafi verið
ætlaður staður hlið við hlið í hillu og því hafi þurft að skera af sumum þeirra
til að samræma stærðir. Greinileg merki um að skorið hafi verið af blöðum
má sjá þegar hluta spássíumyndar vantar í skreyttum handritum.
Bókagerð á miðöldum
Hér hefur grænn litur étið sig í gegnum bókfellið. Úr Svalbarðsbók AM 343 fol. Greinileg merki fyrir línum, dálkum og spássíum, úr Konungsbók Grágásar frá miðri 13. öld.
Hvernig bjuggu menn til bækur á Íslandi fyrr á öldum og hvernig leið skrifurum við hið mikla
þolinmæðis- og nákvæmnisverk? Hvernig pennar voru notaðir og voru skrifararnir ánægðir með skriffæri sín?