Morgunblaðið - 05.10.2002, Blaðsíða 9

Lesbók Handritasýning 2002 Morgunblaðið ∼ 9
en ekki virðist hafa tíðkast að menn ynnu við skriftir í einrúmi þó aðstaða til
þess hafi gefist.
Óvíst er hvort aðstæður hafi verið með svipuðum hætti í íslenskum
klaustrum enda hefur smæð samfélagsins sett svip sinn á starfsemina. Í sam-
anburði við evrópsk klaustur voru þau íslensku fremur fámenn. Af spáss-
íukroti má ráða að skrifarastarfið hafi stundum verið einmanalegt á Íslandi:
„Nú þykir mér langt einum saman í skrifstofunni,“ stendur í handriti af Mar-
grétar sögu.
Vinnubrögð og leiðréttingar
Þegar skrifari skrifaði upp texta hefur hann annaðhvort haft forrit fyrir
framan sig sem hann skrifaði eftir eða einhver lesið upp textann fyrir hann.
Skrifarar gerðu oft villur er þeir skrifuðu upp texta og af þeim má stundum
draga ályktanir um vinnuaðferðir. Sumar ritvillur geta bent til þess að skrifari
hafi misskilið upplestur. Algengari eru villur sem benda til að annaðhvort sá
sem las fyrir eða skrifarinn sjálfur hafi farið línuvillt eða hlaupið yfir texta í
forritinu.
Á miðöldum fengust fá efni til að afmá eða leiðrétta villur sem oft hentu við
skrifin. Ef villan uppgötvaðist strax var þó hægt að skafa blekið burt með
leiðréttingarhníf. Skrifarar höfðu einnig ýmis önnur ráð til að leiðrétta texta.
Deplar voru til dæmis settir undir stafi sem ofaukið var í textanum en þá stafi
átti ekki að lesa. Ef orð gleymdist var það gjarnan skrifað fyrir ofan línu eða
út á spássíu en stundum strikað yfir þau orð sem var ofaukið. Sérstök merki,
oftast skástrik ofan línu, gáfu til kynna að breyta ætti orðaröð í texta.
Ef til vill hafa skrifarar stundum notað vaxtöflur og skrifað uppkast til að
forðast villur áður en þeir hófu skriftir, meðal annars ef um var að ræða mik-
ilvæg skjöl. Þær voru þannig gerðar að bráðnu vaxi var rennt í litla tréramma,
það látið storkna og síðan skrifað á vaxið með stíl. Töfluna mátti svo nota aft-
ur og aftur með því að strjúka yfir vaxið uns það var uppurið en þá var nýju
vaxi hellt í rammann.
Erfiði og augnaraun
Ýmiss konar líkamleg óþægindi, svo sem bakverkir, þjáðu skrifarana eins
og umkvartanir margra í lok bóka og á spássíum bera með sér. Einn þeirra
sem uppi var á 8. öld í Evrópu fer fram á að notendur bókarinnar umgangist
hana af varúð og nærgætni enda liggi miklar þjáningar að baki gerð hennar:
„Ó, lánsami lesandi, þvoið hendur yðar og snertið þannig á bókinni, flettið
blöðunum mjúklega, haldið fingrunum í góðri fjarlægð frá bókstöfunum. Sá
sem ekki stundar skriftir trúir ekki að það sé vinna. Ó, hve erfitt er að skrifa:
það sljóvgar augun, þrýstir á nýrun og kvelur þar að auki alla liði. Þrír fingur
skrifa, allur líkaminn þjáist …“ Þegar þessi lýsing er höfð í huga er ekki að
undra að vinna við skriftir hafi stundum verið notuð sem yfirbót í klaustrum
Evrópu.
Sjónleysi var algengur atvinnusjúkdómur skrifara enda þurftu þeir oft að
rýna í texta í lélegri birtu. Fyrir tíma gleraugna var sjóndepurð mörgum hug-
leikin eins og dæmin sýna á spássíum íslenskra handrita: „Augnaveikur er
aulinn“ kemur úr penna eins þeirra sem ákallar síðan frelsarann sér til
hjálpar: Jesús Máríuson, sjá þú til augna þræls þíns.“
Ekki er að undra að skrifarar hafi orðið þreyttir á vinnu sinni. Það gat tekið
langan tíma að skrifa bók, jafnvel nokkur ár, en afköst skrifarans hafa eflaust
farið eftir líðan hans og aðstæðum. Skrifari nokkur á Írlandi er sagður hafa
lokið við að skrifa 248 blaðsíðna bók á 12 dögum sem þótti skammur tími.
Að vísu er ekkert getið um það hversu mikill texti var á hverri síðu eða
hversu stór bókin var. Landi hans og starfsbróðir Timothy O’Neil mun hafa
skrifað 200 orð á klukkustund að meðaltali en hann þurfti líka að taka sér
hlé reglulega. Á spássíum má lesa kvartanir undan þreytu, lengd verksins og
létti yfir því að hafa loks lokið erfiðu verki. Sumum er alls ekki hlátur í huga
eins og þessum íslenska skrifara: „Leiðist mér að skrifa.“ Hann er einnig
óánægður með blekið: „Vont er skrif því veikt er blek,“ og ennfremur er
kvartað undan illa skornum penna. Sumir óska þess að uppskera árangur erf-
iðisins, aðrir kvarta beinlínis undan lélegum launum eða vanþakklæti yf-
irmanna sinna. Íslenskur skrifari er heldur óánægður með vinnuveitanda
sinn er hann kvartar undan matarskorti: „Illa gjörir þú við mig, Dóri minn,
þú gefur mér aldrei fiskinn nógan.“ Vænta má að Dóri þessi hafi gert eins
konar samning við skrifarann um laun, gistingu og uppihald eins og jafnan
tíðkaðist meðal erlendra skrifara. Líklegt má telja að vinna skrifarans hafi oft
og tíðum verið dýrasti þátturinn í framleiðslu bókarinnar eða rúmlega þriðj-
ungur heildarkostnaðar. Ef marka má erlendar heimildir má ætla að í sumum
tilvikum hafi skrifarinn þurft að útvega sér bókfellið sjálfur og greiða fyrir
það, en þá hefur eflaust verið gert ráð fyrir því í verksamningi.
Þó að skrifarar noti spássíur bókanna oftast sem vettvang fyrir kvartanir
um líkamlega vanlíðan, slæman aðbúnað eða léleg launakjör, þegar frá eru
taldar guðrækilegar hugleiðingar, láta þeir stundum persónulegar kvartanir
flakka, til dæmis ef illa gengur í ástarmálunum: „Úti það er, hún unni mér“
stendur í íslensku rímnahandriti sem áður hefur verið vitnað til og geymir
fjölmargar athugasemdir skrifarans á spássíum.
Þrátt fyrir erfiðar aðstæður og ýmiss konar atvinnusjúkdóma sýna heim-
ildir að bæði lærðir og leikir skrifarar í Evrópu álitu starf sitt andlega göfugt
enda þótt þeir hafi oft jafnað því við verkamannavinnu. Klausturskrifararnir
börðust gegn djöflinum sjálfum með pennann og blekið að vopni þegar þeir
afrituðu hið guðdómlega orð. En það voru ekki aðeins skrifararnir sjálfir sem
álitu starfið göfugt, þeir virðast einnig oft hafa notið virðingar í samfélaginu.
Myndlist í handritum
Eftir að lokið var við að skrifa textann var bókin lýst eða skreytt ef svo bar
undir. Þá skildi skrifarinn eftir hæfilegar eyður til að hægt væri að bæta við
fyrirsögnum, myndstöfum og upphafsstöfum kafla. Það var svo ýmist hann
eða sérstakur myndlistarmaður sem skrifaði fyrirsagnir og teiknaði og málaði
stafi í eyðurnar. Kaflafyrirsagnir voru nær alltaf rauðskrifaðar án tillits til
þess hvort handritið var skreytt að öðru leyti. Af varðveittum handritum má
sjá að þeir sem skrifuðu og lýstu handrit náðu býsna langt í list sinni hvort
sem um var að ræða stafagerð, skrautverk eða myndir. Myndlistarmenn mið-
alda voru, eins og skinnaverkendur og skrifarar, flestir óþekktir verkmenn.
Þær fáu heimildir sem gefið geta til kynna nöfn þeirra benda til þess að þeir
hafi í flestum tilvikum verið karlmenn. Ekkert er þó því til fyrirstöðu að kon-
ur hafi einnig komið að þessari vinnu eins og raunin var í erlendum nunnu-
klaustrum.
Með kristnitökunni kynntust Íslendingar ekki aðeins rittækni heldur gáf-
ust einnig ný tækifæri til listsköpunar. Landnámsmenn höfðu borið listhefð
heimalanda sinna með sér á nýjar slóðir, svo sem útskorna gripi, útsaumuð
tjöld, málaða skildi og aðra listmuni. Engu að síður hefur sá efniviður sem ís-
lensk náttúra býður upp á ráðið nokkru um farveg listiðkunar, líkt og gerðist
með aðra þætti bókagerðar eins og skinnaverkun, blekgerð og litablöndun.
Efni til litunar finnast í íslenskri
náttúru en ekki hefur úrvalið verið
jafn fjölskrúðugt og víða erlendis.
Varðveitt handrit og skreytingar
þeirra eru auk útskurðar helst til
vitnis um íslenska miðaldalist.
Myndskreytingar í handritum eru
ekki síst mikilvægar vegna þeirra
vísbendinga sem þær gefa um að
kirkjulist hafi staðið hér með blóma og
máluð verk, svo sem helgimyndir, sem
síðar hafa farið forgörðum, hafi skreytt
kirkjur. Myndlist í íslenskum handritum
hefur lítið verið rannsökuð en þær rann-
sóknir sem gerðar hafa verið sýna að Íslend-
ingar sóttu áhrif víða að úr Evrópu, einkum
frá Englandi.
Lýsingar
Algengasta lýsing í handritum er í upphafs-
stöfum og myndstöfum. Myndstafir standa við
upphaf nýrrar sögu eða nýrra bálka í lögum og
tengist myndefni þeirra gjarnan efni textans eða
er lýsandi fyrir hann á einhvern hátt. Upphafs-
stafir eru oftast flúraðir eða skreyttir, standa við
upphaf kafla eða efnisgreina, eru minni en mynd-
stafir og algengari í textanum.
Menn hafa notað mismunandi myndstíl og liti svo
nærri má segja að hvert myndskreytt handrit hafi sín
einkenni. Sögur af heilögum mönnum og biblíuþýð-
ingar eru margar listilega skreyttar og bera vitni um
íburð og ríkidæmi kirkjunnar. Lögbækur eru enn-
fremur fagurlega myndskreyttar en mikill fjöldi ís-
lenskra lögbóka hefur varðveist. Á sumum þeirra, til
dæmis Reykjabók og Heynesbók, eru spássíur nær
hverrar síðu skreyttar með fjölbreyttum og litskrúðugum mannlífsteikningum
sem greinilega eru gerðar af hæfileikaríkum teiknurum.
Sagnahandrit eru oft með skrautlegum upphafsstöfum sagna og kapítula,
stundum í lit, enda þótt myndstafir séu ekki í þeim. Nær einu varðveittu
sagnahandritin sem hafa að geyma myndlýsingar eru Njáluhandritið Kálfa-
lækjarbók, sem í eru þrír myndstafir, og konungasagnahandritið Flateyj-
arbók sem er ríkulega myndskreytt. Rímna- og kvæðabækur eru yfirleitt ekki
skreyttar þó finna megi undantekningar eins og rímnahandritið AM 604 4to.
Lýsingarnar í þeirri bók eru nær allar unnar með bleki og standa oftast á
spássíum. Á sama hátt er lítil bók með Margrétar sögu skemmtilega mynd-
skreytt með blekteikningum en annars voru litlar bækur sjaldnast skrauti
hlaðnar.
Merkilegt handrit, Íslenska teiknibókin, hefur að geyma safn fyrirmynda
sem listamenn á miðöldum hafa nýtt sér, til dæmis er þeir lýstu handrit eða
máluðu altarismyndir. Bókin er sú eina sinnar tegundar sem varðveist hefur
á Norðurlöndum og fáar hennar líkar hafa varðveist annars staðar í Evrópu.
Á einni síðu bókarinnar má sjá hvernig stungin hafa verið göt í skinnið um-
hverfis mynd af manni og dreka til að marka fyrir útlínum hennar, sem svo
mátti nýta sem grunn í nýja mynd.
Stíltegundir í handritalýsingum
Á Norðurlöndum, ekki síst í Noregi, var tréskurður þjóðarlist allt aftan úr
heiðni. Menn ófu saman keltneska fléttinga og Úrnesstílinn af mikilli snilld.
Þegar rómanski blómsveigastíllinn, sem hafði vínviðarteinunginn að fyr-
irmynd, barst til Norðurlanda um miðja tólftu öld varð til sérstakt afbrigði
sem sameinaði þessar listhefðir og varð vinsælt um aldir á Íslandi, bæði í út-
skurði og silfurvíravirki. Frá gotneska stílnum tóku Íslendingar síðan inn
blómamyndir, eikarlauf og rósir þrátt fyrir fastheldni sína á notkun róm-
anskra skrautsveiga.
Á elsta skeiði íslenskrar bókagerðar hlýtur rómönsk lýsingahefð upphafs-
stafa að hafa staðið í miklum blóma. Að minnsta kosti náði hún hér slíkri fót-
festu að allar götur síðan var hún ráðandi í íslenskum handritalýsingum mið-
alda og talsvert fram yfir siðaskipti. Grunnform rómanska stílsins er
hringlaga myndflötur en innan hans var ákveðin myndbygging, oftast var
meginatriði myndarinnar fyrir miðju hringsins. Hvert myndatriði var kyrr-
stætt og raðað í myndreitinn af miklum hagleik.
Gotneski stíllinn átti upphaf sitt í húsagerðarlist þegar menn fóru að nota
oddboga í stað sveigboganna sem einkenndu rómanskan stíl. Í skreytilist,
höggmyndalist, útskurði, myndlist og handritalýsingum sjást gotnesk áhrif á
því að teikningar verða fíngerðari og minna stílfærðar. Meira er lagt upp úr
hreyfingu í myndum, svo sem eðlilegri fellingum í klæðum manna, sveigðari
líkömum og nostrað er við smáatriði þannig að myndir urðu raunverulegri.
Bókband á Íslandi
Um bókband á Íslandi fyrstu aldir bókagerðar er lítið vitað enda eru fá
miðaldahandrit varðveitt í upprunalegu bandi. Styðjast má við þekkingu
manna af erlendu bókbandi frá sama tíma en auk þess er stundum getið um
bókband í íslenskum fornbréfum. Á miðöldum voru skrautlegar bækur í
kirkjum, oft bundnar í leðurklædd tréspjöld með rykkskreytingum, stundum
skreyttar gulli, silfri eða messing, settar steinum eða skornu fílabeini.
Við bókband þurfti fyrst að sauma einstök kver saman með garnþræði en síð-
an voru öll kver bókarinnar ýmist saumuð í kápu úr skinni eða bundin í tré-
spjöld. Þess finnast dæmi að bækur hafi verið bundnar í selskinn en nauts-
húðir, kálfskinn eða sauðskinn var líka notað. Kverin voru saumuð við kápuna
með skinnþvengjum og var þetta einfaldasta gerð bókbands. Njáluhandritið
Gráskinna er gott dæmi um bók í skinnbandi sem gæti verið gamalt.
Þegar bækur voru bundnar inn í tréspjöld voru kverin saumuð í réttri röð með
sterkum þræði á uppistöður, leðurþvengi eða hörtauma, sem lágu með ákveðnu
millibili þvert á kjölinn og langt út fyrir hann. Uppistöðuendarnir voru síðan
dregnir gegnum göt á spöldunum og festir niður með ýmsu móti, til dæmis tré-
fleygum, í götin að innanverðu. Spjöld voru aðallega unnin úr eik, beyki eða
furu og að líkindum oft úr rekaviði. Bókin var stundum klædd með skinni og
spennur eða leðurreimar festar á hana til að halda henni lokaðri.
Úreltar og úr sér gengnar skinnbækur voru oft endurnýttar og skinn þeirra
meðal annars notað í bókband utan um nýjar bækur. Þegar prent kom til sög-
unnar fundu skinnaverkendur erlendis ný not fyrir framleiðsluvöru sína og
héldu áfram að verka skinn til bókagerðar. Það var þó ekki lengur ætlað í bók-
ina sjálfa heldur sem bókband utan um bækur úr pappír.“
Á síðu AM 604 4to má sjá dæmi um
nýtni við bókagerð. Þar fylgir skrift-
in lögun skinnsins en einnig var
skrifað umhverfis gatið.