Morgunblaðið - 05.10.2002, Blaðsíða 12

12 ∼ Lesbók Handritasýning 2002 Morgunblaðið
F
riðrik 4. Danakonungur
skipaði Árna Magnússon
(1663–1730 ) prófessor í
dönskum fornfræðum við
Kaupmannahafnarhá-
skóla árið 1701. Áratug-
inn á eftir dvaldi Árni að
mestu á Íslandi vegna
jarðabókarvinnu með Páli Vídalín, en hélt
síðan til Danmerkur eins og Sigurgeir Stein-
grímsson greinir m.a. frá í ritgerð sinni um
Árna.
„Meðan Árni dvaldist á Íslandi vegna
jarðabókarvinnunnar hafði hann aðsetur sitt
í Skálholti í skjóli vinar síns, Jóns Vídalíns
biskups. Árni hafði tekið með sér til Íslands
mestallt handritasafn sitt og gáfust honum
margar stundir yfir vetrartímann til vinnu
við það, bréfaskrifta og eftirgrennslunar um
allt land í leit að fornum bókum og skjölum.
Í erindisbréfi þeirra Árna og Páls var
ákvæði sem heimilaði þeim aðgang að öll-
um skjalagögnum sem í landinu voru og er
ekki að efa að það ákvæði hefur verið frá
Árna runnið. Árni hélt að jafnaði hjá sér
skrifara í Skálholti sem voru sístarfandi að
eftirritun skjala og bóka sem hann fékk léð
víða að af landinu. Á ferðalögum sínum um
landið á þessum árum gat hann heimsótt
bændur sem hann vissi eða hafði grun um
að ættu bækur eða bókaslitrur. Þannig leit-
aði Árni uppi og bjargaði mörgum blað-
sneplinum sem að áliti eigendanna var
einskis nýtt rusl og hefði ella farið for-
görðum. Vestan úr Dýrafirði fékk Árni til
dæmis tvö blöð úr handriti sem skrifað hafði
verið og myndskreytt um 1200 og á var brot
af íslenskri 12. aldar þýðingu á grísku nátt-
úrufræðiriti, Fysíólógus. Þarna vestra höfðu
blöðin verið götuð og notuð í mjölsikti.
Hefðu þau varla enst lengi í því hlutverki.
Nú eru blöðin meðal helstu dýrgripa Árna-
safns.“
Árni fór til Kaupmannahafnar árið 1713
og tók upp fyrri störf sem hans höfðu beðið
meðan hann var á Íslandi en árið 1728 urðu
mikil straumhvörf í lífi hans.
Bruninn 1728
„Að kvöldi miðvikudagsins 20. október
kom upp eldur í húsi úti við Vesturport, og
varð það upphafið að miklum bruna sem
geisaði fram á laugardagsnóttina og lagði
stóran hluta borgarinnar í rúst, þar á meðal
háskólahverfið allt og bústaði prófessoranna
sem þar voru í næsta nágrenni, nokkrar
helstu kirkjur borgarinnar, þar á meðal Frú-
arkirkjuna og Þrenningarkirkjuna og þar
með háskólabókasafnið sem var á lofti
hennar, auk hundraða annarra húsa.“ „Þeg-
ar Árni frétti á fimmtudagsmorgun að turn-
spíra Frúarkirkju væri fallin og ljóst var að
eldurinn yrði ekki haminn hófst hann handa
við að bjarga bókasafni sínu með aðstoð
þjónustufólks síns og tveggja Íslendinga,
Jóns Ólafssonar og Finns Jónssonar síðar
biskups sem þá var við nám í Höfn. Hlóðu
þau bókum og húsgögnum á vagn og áður en
yfir lauk tókst vagnekli Árna, að brjótast í
gegnum mannþröngina á götunum með 3–4
vagnhlöss niður á Hallandsás að húsi Hans
Beckers timburkaupmanns sem verið hafði
skrifari Árna meðan á jarðabókargerðinni á
Íslandi stóð og nokkur ár á eftir og skaut nú
skjólshúsi yfir þennan gamla húsbónda
sinn.
Síðustu dagar Árna Magnússonar
Tjónið á handritasafni Árna verður aldrei
að fullu upplýst. Árni gaf sér aldrei tíma til
þess að gera tæmandi skrár yfir handrit sín,
skjöl og bækur meðan hann var og hét og er
því ýmislegt óljóst um bókaeign hans fyrir
brunann. Þann skamma tíma sem hann átti
eftir ólifaðan bjó hann við þröngan húsakost
og gat aldrei komið safni sínu þannig fyrir
að hann fengi yfirsýn yfir það sem hafði
bjargast. Hann áleit því tjónið hafa orðið
meira en síðari tíma athuganir benda til að
það hafi verið. Víkur hann að því víða í
þeim bréfum sem hann skrifaði heim til Ís-
lands árið eftir brunann. Í einu þeirra segir
Árni að hann hafi að sönnu getað bjargað
flestum sínum sögubókum og er nú talið víst
að elsti og dýrmætasti kjarni safnsins,
skinnbækurnar fornu, hafi sloppið og aðeins
örfáar þeirra orðið eldinum að bráð.“
Handritasafnarinn Árni Magnússon
Árni Magnússon (1663-1730).
eitt hið glæsilegasta með fagurlega lýstum upphafsstöfum og margs konar
flúri. Skrifararnir voru prestar tveir, Jón Þórðarson og Magnús Þórhallsson,
en Magnús skreytti einnig bókina.“
Menning í blóma hjá ýmsum höfðingjaættum
Vésteinn segir ennfremur að þegar á tólftu öld hafi menning staðið í blóma
hjá ýmsum höfðingjaættum, svo sem Oddaverjum og Haukdælum. „Á þrett-
ándu öld bættust Sturlungar í hóp þeirra sem höfðu ritlistina fullkomlega á
valdi sínu þegar Snorri Sturluson settist að í Borgarfirði þjálfaður til bókar í
Odda. Um þessar mundir taka veraldlegir höfðingjar til að rita eða láta rita
sögur af forfeðrum sínum, frásagnir sem fljótt á litið eru harla ólíkar kristi-
legum bókmenntum. Þær hafa síðar hlotið heitið Íslendingasögur, einkum
þær sögur sem segja frá lífi fólks á tímabilinu frá landnámi og fram undir
miðja elleftu öld. Um svipað leyti var raunar einnig farið að setja saman sög-
ur af nýliðnum atburðum, og var slíkum sögum safnað saman í Sturlunga
sögu skömmu eftir aldamótin 1300. Upphaf þessara veraldlegu sagna er að
nokkru leyti þoku hulið, sumar eru nátengdar sögum af konungum, aðrar
öldungis óháðar þeim. Íslendingabók og Landnámabók sýna að margs konar
fróðleikur um menn og viðburði var skráður eftir minni fólks á tólftu öld, en
samfelldar sögur af ævi og átökum bænda og bændahöfðingja hafa varla ver-
ið samdar fyrr en komið var fram yfir 1200, og er þá hægt að hugsa sér að
bæði konungasögur og biskupasögur hafi verið fyrirmyndir, jafnvel einnig
þýddar riddarasögur og ævisögur helgra manna. Elstu handrit Íslend-
ingasagna eru öll glötuð og ekki til nema fáein brot sem ætla má að séu frá
því fyrir 1300. Það eru brot úr Egils sögu og Laxdæla sögu. Frá því um alda-
mótin 1300 er til brot úr Eyrbyggja sögu, nokkur brot úr Njáls sögu og elstu
heillegu handrit hennar. Frá fjórtándu öld eru til mörg handrit og hand-
ritabrot með Íslendingasögum. Mest þeirra og merkast er Möðruvallabók,
AM 132 fol, rituð nálægt miðri öldinni, en þar eru 11 Íslendingasögur: Njáls
saga, Egils saga, Finnboga saga, Bandamanna saga, Kormáks saga, Víga-
Glúms saga, Droplaugarsona saga, Ölkofra saga, Hallfreðar saga, Laxdæla
saga og Fóstbræðra saga. Allmikið vantar í sumar þeirra af því að blöð hafa
glatast úr handritinu.
Í Íslendingasögum eða þeim handritum sem geyma þær er aldrei orð að
finna um höfundinn eða tilurð þessara verka, og þegar varðveislan er eins og
raun ber vitni má nærri geta að torvelt er að gera nákvæma grein fyrir aldri
þeirra eða hvenær ritun slíkra sagna hófst. Skoðanir hafa verið skiptar, en nú
er yfirleitt talið að ritun Íslendingasagna hafi átt upphaf sitt á öndverðri
þrettándu öld og meiri hluti þeirra hafi verið ritaður fyrir 1300, en þó séu
margar sem ekki hafi verið ritaðar fyrr en á fjórtándu öld, einhverjar jafnvel
enn síðar.
Íslendingasögur eru skrifaðar eins og sagnfræði. Fólk er kynnt til sögu,
gerð grein fyrir ætterni þess og bústöðum og hvenær það var á dögum, stund-
um eru ættir raktar niður til tólftu eða þrettándu aldar. Hvert er sannleiks-
gildi slíkra frásagna og hvernig er háttað tengslum þeirra við það líf sem lifað
var í landinu frá landnámi til ritunartímans? Um þetta hefur löngum verið
deilt. Sögurnar eru svo vel sagðar að lesanda finnst eðlilegt að trúa hverju
orði, og það gerðu Íslendingar um aldir, en fræðimenn tóku þó snemma að
efast um að þetta væru sannar sögur. Langfyrstur til að orða þær efasemdir
var Árni Magnússon sem fannst að í sögunum væri margt aukið og ósatt og
Íslendingar heimskulega hafnir til skýjanna, en blygðunarlausastur allra
hefði höfundur Njálu verið. Svo gagnrýnin afstaða var þó fjarlæg flestum sem
til sagnanna þekktu. Á nítjándu öld mótuðust hugmyndir um að sögurnar
hefðu orðið til á manna vörum fljótlega eftir að atburðir gerðust og síðan varð-
veist með litlum breytingum mann fram af manni uns þær voru skráðar.
Rannsóknir á varðveislu þjóðsagna leiddu síðar í ljós að litlar líkur voru til
að svo langar sögur hefðu nokkurn tíma orðið til eða varðveist með þessum
hætti, og smám saman hefur sú skoðun orðið ofan á að sögurnar séu mótaðar
af rithöfundum sem settu þær saman og bundu í orð, en sóttu bæði efnivið og
fyrirmynd að frásagnarstíl sínum til sögumanna sem sögðu sögur um forn
minni. Rætur í munnlegri geymd eru þó engin trygging fyrir sannfræði því að
sögumenn breyta sögum sínum bæði viljandi og óviljandi, steypa saman og
skapa nýtt. Fyrirmynd að forminu sjálfu, hinni löngu sögu sem einatt hefst
við landnám eða segir frá aðdraganda þess og rekur síðan átök og örlög einn-
ar kynslóðar eða fleiri þangað til meginátökum er lokið, hlýtur að vera skráð-
ar sögur, ævisögur konunga eða kirkjuhöfðingja og helgra manna. Til slíkra
bókmennta gátu rithöfundar einnig sótt margvíslegt efni til að auðga það sem
fengið var úr munnlegri geymd.
Egils saga Skallagrímssonar hlýtur að vera með elstu Íslendingasögum, og
því hefur jafnvel verið varpað fram að hún kunni að vera elst þeirra allra. Svo
mikið er víst að eitt af varðveittum handritsbrotum, AM 162 A ϑ fol, er talið
ritað um 1250, og tvö blöð önnur eru til talin rituð á síðari hluta þrettándu
aldar og um 1300. Flestir fræðimenn eru sammála um að Snorri Sturluson
hafi sett söguna saman, en þá getur hún ekki verið yngri en frá árinu 1241
þegar Snorri var tekinn af lífi. Heillegasti og besti miðaldatexti Egils sögu er
í Möðruvallabók og þar vantar þó tvö blöð í söguna. Sagan er einnig skrifuð á
aðra skinnbók frá því um miðbik fjórtándu aldar, sem varðveitt er í Wolfen-
büttel í Þýskalandi, en í hana vantar allmörg blöð. Þá er sagan til í papp-
írshandriti frá sautjándu öld, svo kallaðri Ketilsbók, sem kennd er við skrif-
arann, séra Ketil Jörundarson afa Árna Magnússonar, en hann hefur farið
eftir glötuðu miðaldahandriti sem hefur verið óháð hinum tveimur. Í nokkr-
um ungum pappírshandritum er einnig að finna fornlegan texta sem á rætur
að rekja til glataðra miðaldagerða sögunnar, þar á meðal eru nokkur mjög
ung handrit úr Eyjafirði, varðveitt í Landsbókasafni, skyld þeirri gerð sem er
að finna í ϑ-brotinu. Egils saga er að því leyti skyld konungasögum að hún
segir frá samskiptum við konunga og meginátök verða því á öðrum löndum,
einkum Noregi og Englandi, en söguhetjan er bóndasonur, afsprengi norskr-
ar ættar sem er í sífelldu andófi við norskt konungsvald. Aðalpersónan Egill
er með eftirminnilegustu persónum heimsbókmenntanna: bóndi og víkingur,
hirðmaður og uppreisnarmaður, harður og ósveigjanlegur ruddi en þó tilfinn-
ingamaður sem ann konu og börnum heitt. Umfram allt er hann skáld, og
skáldskapurinn, sem er hluti af sögu hans, er fjölbreytilegur, myndríkur og
þróttmikill eins og maðurinn, en gefur tilfinningum hans dýpt og tjáir þær
með áhrifaríkum hætti. Agli eru í sögunni eignuð þrjú löng kvæði, Höf-
uðlausn, Sonatorrek og Arinbjarnarkviða. Öll eru þau glæsilegur skáld-
skapur, en Sonatorrek jafnframt einhver máttugasti sorgaróður sem kveðinn
hefur verið á íslensku. Ýmsir handritaskrifarar hafa sleppt því að skrifa
kvæðin, eða þau hafa ekki verið skrifuð í heild í frumgerð sögunnar. Þannig
er Sonatorrek aðeins varðveitt í Ketilsbók frá sautjándu öld, og er það eitt af
kraftaverkum varðveislusögunnar að það skuli ekki vera okkur glatað.“
H ann var allra manna fríðastur, þeirra er fæðst hafa á Íslandi; hann var mikilleitur ogvel farinn í andliti, manna best eygður og ljóslitaður; mikið hár hafði hann og fagurt
sem silki og féll með lokkum, mikill maður og sterkur, eftir sem verið hafði Egill, móðurfaðir
hans, eða Þórólfur. Kjartan var hverjum manni betur á sig kominn, svo að allir undruðust
þeir er sáu hann; betur var hann og vígur en flestir menn aðrir; vel var hann hagur og synd-
ur manna best; allar íþróttir hafði hann mjög umfram aðra menn; hverjum manni var hann
lítillátari og vinsæll svo að hvert barn unni honum; hann var léttúðigur og mildur af fé.
( L a x d æ l a s a g a , 2 8 . k a f l i . M ö ð r u v a l l a b ó k )
K j a r t a n Ó l a f s s o n
H erjúlfur var Bárðarson Herjúlfssonar. Hann var frændi Ingólfs landnámamanns. ÞeimHerjúlfi gaf Ingólfur land á milli Vogs og Reykjaness. Herjúlfur bjó fyrst á Drep-
stokki. Þorgerður hét kona hans en Bjarni son þeirra og var hinn efnilegsti maður. Hann
fýstist utan þegar á unga aldri. Varð honum gott bæði til fjár og mannvirðingar og var sinn
vetur hvort, utan lands eða með föður sínum. Brátt átti Bjarni skip í förum. Og hinn síð-
asta vetur er hann var í Noregi þá brá Herjúlfur til Grænlandsferðar með Eiríki og brá búi
sínu. Með Herjúlfi var á skipi suðureyskur maður, kristinn, sá er orti Hafgerðingadrápu.
( G r æ n l e n d i n g a s a g a , 1 . k a f l i . F l a t e y j a r b ó k )
H e r j ú l f u r B á r ð a r s o n