Morgunblaðið - 06.11.2002, Side 2

2 B MIÐVIKUDAGUR 6. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
1
„Biblían er stórmerkileg bók og
ég hef mikla ánægju af að grípa í
hana,“ segir Stefán Máni en tekur
strax fram að áhugi hans á hinni
helgu bók stafi ekki af trúarþörf
heldur einskærum áhuga á trúar-
brögðum og trúarbragðasögu.
Spurningin sem kveikti svarið
beindist að titli bókarinnar Ísraels,
og ýmissa annarra samlíkinga við
biblíuna sem sjá hefur mátt í fyrri
bókum Stefáns Mána. „Í Hótel Kali-
forníu (2001) voru öll nöfn persón-
anna fengin úr biblíunni. Nú er það
bara aðalpersónan. En ég heillaðist
af sögninni þar sem Jakob gengur út
í eyðimörkina og hlýtur umbun í
formi æðra sjálfs. Að einhverju leyti
er saga míns Jakobs byggð á þeirri
dæmisögu.“
2
Jakob, kallaður Ísrael, er far-
andverkamaður sem fer stað úr stað,
kynnist sífellt nýju umhverfi og nýju
fólki án þess að mynda varanleg
tengsl við nokkurn mann. „Kveikjan
að þessari sögu er löngun til að
skrifa um tímabil í sögu okkar sem
er liðið. Tími farandverkafólksins
var 1970–1990. Hinir íslensku síg-
aunar sem fóru verstöð úr verstöð,
fóru þangað sem vinnu var að hafa.
Atvinnuhættir hafa breyst þannig að
þetta er ekki til lengur. Kvótakerfið
hefur breytt þessu og vinnan dreifist
jafnar yfir árið, tæknibúnaður er
annar. Þetta er kannski ekki ýkja
merkilegur kafli í þjóðarsögunni og
honum hafa verið gerð lítil skil í bók-
menntum og listum, nema þá helst í
tónlist Bubba Morthens. Í dag er
farandverkafólk helst að finna í röð-
um forstjóra sem flakka á milli stóla
eftir því sem fjármagnið hreyfist í
samfélaginu.“
3
Ísrael er frásögn í fyrstu persónu
og Stefán Máni hefur skrifað fyrri
bækur sínar í þeim stíl, bæði
Myrkravél (1999) og Hótel Kali-
forníu. Hann segist ekki hafa verið
viss um hvort rétt væri að hafa Ísr-
ael í fyrstu persónu en að lokum hafi
sú frásagnaraðferð orðið ofan á þar
sem honum fannst það skapa nauð-
synlega nálægð við hugarheim Ísr-
aels. „Það eru reyndar kaflar í bók-
inni sem sagðir eru í 3. persónu og
þeir verða fyrirferðarmeiri eftir því
sem líður á frásögnina.“
Hann svarar því játandi að at-
burðir og hugsanir persónunnar séu
af ýmsum lesendum heimfærðir upp
á hann sjálfan þegar skrifað er í
fyrstu persónu. „Það fylgir bara og
ég kippi mér ekkert upp við það.
Margt af því sem ég skrifa er byggt
á eigin reynslu og ég er hluti af per-
sónunum og þær hluti af mér.“
4
Frásagnarstíll Stefáns Mána ein-
kennist af gríðarlegri natni við smá-
atriði og hann kveðst með því vilja
byggja upp tilfinningu fyrir um-
hverfi og líðan persónanna. „Þetta
er nánast eins og kvikmynd á papp-
ír. Vélar skipta mjög miklu máli í lífi
aðalpersónunnar enda fer hann stað
úr stað og kynni hans við fólk á
hverjum stað eiga sér ekki framhald.
Honum gengur í raun betur að
mynda tengsl við vélar sem hann
vinnur við, hann skilur þær betur en
fólk og á auðveldara með að átta sig
á því hvað til þarf til að þær gangi
snurðulaust. Samskipti hans við fólk
einkennast af árekstrum og brotn-
um tannhjólum. Þegar Jakob fær
ógeð á vinnunni í prentsmiðjunni
ætti lesandinn að fara nærri um
hverju hann hefur ógeð á.“
5
Ísrael er fjórða skáldsaga Stefáns
Mána á sex árum. Hann hóf skriftir
23 ára gamall eftir stuttan aðdrag-
anda, hafði enga drauma um að
verða rithöfundur á barns- eða ung-
lingsárum. „Ég datt inn í þetta og
þekkti engan í bókmenntaheiminum
og hafði lesið frekar lítið af íslensk-
um samtímabókmenntum. Þetta hef-
ur auðvitað haft bæði kosti og galla í
för með sér. Gallarnir eru þeir að ég
hafði engin tengsl við fólk í bók-
menntaheiminum og hef líklega af
þeim ástæðum átt lítt upp á pall-
borðið við úthlutun starfslauna.
Kostirnir eru hins vegar þeir að ég
hef náð þangað sem stend núna al-
gjörlega á eigin verðleikum og þarf
ekki að standa neinum skil á neinu.“
6
Hann segist ekki finna til mikils
skyldleika við aðra höfunda sömu
kynslóðar og hann sjálfur. „Mér
finnst ég frekar finna samhljóm í
höfundum á borð við Pétur Gunn-
arsson og Einar Kárason. Af eldri
höfundum sé ég mig helst í Þórbergi
enda eru sögur mínar með sjálfs-
ævisögulegu ívafi. Ég hef auðvitað
haft mikið gagn og ánægju af því að
lesa Halldór Laxness eins og líklega
flestir aðrir íslenskir rithöfundar.“
Eins og kvik-
mynd á pappír
eftir Hávar
Sigurjónsson
Morgunblaðið/Árni Sæberg
STEFÁN MÁNI: „Farandverkafólk er helst að finna í röðum forstjóra sem
flakka á milli stóla.“
 Forlagið gefur út skáldsöguna Ísrael
eftir Stefán Mána.
en áður. Minning hans dofnaði í vit-
und þjóðarinnar, hann varð í senn
fjarlægari og upphafnari. Þar áttu
þau rit, sem til voru um Jón, ekki síst
ævisagan mikla eftir Pál Eggert Óla-
son, sem út kom á 3. og 4. áratug 20.
aldar, ef til vill nokkurn þátt. Hún er
afar ýtarleg, en barn síns tíma, hetju-
saga, þar sem fáir skuggar falla á
söguhetjuna og engir dimmir. Ber þá
að hafa í huga, að þegar sú ævisaga
var rituð var sjálfstæðisbaráttan enn
ekki til lykta leidd og enn var á dög-
um fólk, sem vel mátti muna Jón á
efstu árum hans, eða hafði hlýtt á frá-
sagnir samtímamanna af honum.
Þeir voru margir mótaðir af sjálf-
stæðisbaráttunni og þeim anda sem
Jón átti sjálfur mikinn þátt í að
skapa.
Nú er öldin önnur, og ef mig mis-
minnir ekki, lýsti Guðjón Friðriksson
því yfir um það bil er hann hóf und-
irbúning að ritun ævisögu Jóns, að
hann hyggðist reyna að skyggnast á
bakvið hetjuljómann, lýsa manninum
Jóni Sigurðssyni eins og hann var,
ekki styttunni á Austurvelli. Þetta
var í sjálfu sér gott markmið og að
minni hyggju hefur Guðjóni tekist að
ná því. Engum sem bókina les getur
að vísu dulist, að Guðjón dáist að
Jóni, en það hljóta allir að gera, sem
kynna sér ævi hans og starf. Sá Jón
Sigurðsson sem við lesum um á síð-
um þessarar bókar er hins vegar
ákaflega mannlegur, bráðgreindur
og metnaðargjarn dugnaðarforkur –
á köflum nánast vinnufíkill – en
breyskur rétt eins og við hin og átti
bæði slæma og góða daga.
Aðferð Guðjóns við söguritunina
er í senn einföld og klassísk og hin
sama og margir bestu ævisagnarit-
arar úti í heimi beita um þessar
mundir. Hann rekur ævi Jóns nánast
ár frá ári, byrjar á fæðingu hans á
Rafnseyri við Arnarfjörð 17. júní
1811 og fellir þráðinn þar sem Jón
gengur ásamt samherjum sínum út
af Þjóðfundinum 9. ágúst 1851. Þá
stóð hann á fertugu og var þegar orð-
inn leiðtogi Íslendinga í sjálfstæðis-
baráttunni.
Nú myndu kannski sumir segja, að
fátt væri auðveldara þjálfuðum
sagnaritara en að rekja frá einu ári
til annars ævi einstaklings sem mikl-
ar heimildir eru til um. Það má til
sanns vegar færa, en ekki er sama
hvernig að verki er staðið og vissu-
lega hefði einföld ævirakning Jóns
orðið harla dauflegt lesefni og
trauðla dugað til að lýsa manninum
til nokkurrar hlítar.
Þess vegna lætur Guðjón sér ekki
nægja að draga upp einfalda mynd af
manninum Jóni Sigurðssyni. Hann
gerir einnig glögga grein fyrir mörg-
um samferðamönnum hans, þeim at-
burðum sem mótuðu ævi hans og
störf og lýsir á skemmtilegan hátt því
umhverfi sem hann lifði og hrærðist
í, fyrst í föðurranni vestur í Arnar-
firði, þá í Reykjavík og Laugarnesi
og síðan í Kaupmannahöfn. Í Kaup-
mannahöfn bjó Jón mikinn hluta æv-
innar og þar er sögusvið bókarinnar
öðrum stöðum fremur. Til að kynnast
því sem best dvaldist Guðjón lang-
dvölum í Kaupmannahöfn, skoðaði
þar götur og hús er við sögu koma og
kynnti sér heimildir um sögu borg-
arinnar og Danmerkur á sögutíman-
um. Það gerir honum kleift að draga
upp einkar lifandi mynd af sögusvið-
inu og setja söguhetjuna í rétt sögu-
legt samhengi, ef svo má að orði
kveða. Fjölmargar bráðskemmtileg-
ar götulífsmyndir frá Kaupmanna-
höfn lífga frásögnina enn, ekki síst
myndir af húsum sem Jón bjó í og
stöðum þar sem íslenskir stúdentar
komu gjarnan saman til funda og
skemmtana.
Glögg mynd er einnig dregin upp
af mörgum helstu samferðamönnum
Jóns og nánustu samstarfsmönnum,
jafnt í Kaupmannahöfn sem hér
heima. Til að lýsa samskiptum Jóns
við þá og varpa um leið ljósi á hugs-
anagang þeirra og viðfangsefni notar
Guðjón mikið persónulegar heimild-
ir, ekki síst sendibréf. Árangurinn
verður sá, að fjölmargir þeirra sem
til sögu eru nefndir standa lesand-
anum ljóslifandi fyrir hugskotssjón-
um og öllum verður ljóst, að Jón Sig-
urðsson stóð aldrei einn. Hann átti
sér jafnan dyggan hóp stuðnings-
manna og án atbeina góðra manna er
hætt við því að saga hans hefði orðið
önnur en raun bar vitni. Í þessu sam-
bandi er rétt að geta þess, að hlutur
Ingibjargar Einarsdóttur, konu
Jóns, er hér gerður meiri en áður og
er það vel. Eldri höfundar töluðu
sumir um hana af lítilli virðingu og
hún sjaldan notið sannmælis í ís-
lenskri söguritun.
Í svo mikilli sögu sem þessari hlýt-
ur ávallt að vera álitamál hvað beri að
taka með og hverju eigi að sleppa.
Guðjóni tekst að sönnu vel að tengja
málefni Íslands og pólitíska stefnu
Jóns Sigurðssonar á seinni hluta 5.
áratugs 19. aldar við þá atburði sem
urðu í Danmörku á þessum tíma og
bendir á augljós tengsl málefna Ís-
lands og hertogadæmanna, Slésvíkur
og Holtsetalands. Þar hefði þó að
ósekju mátt fara aðeins ýtarlegar í
sakirnar og gera nánari grein fyrir
afstöðu fólks í hertogadæmunum og
baráttu þess gegn Dönum.
Annað atriði, sem ég sakna um-
fjöllunar um, er íslensk efnahagsmál
á fyrri hluta 19. aldar. Sjálfstæðis-
baráttan snerist ekki einvörðungu
um pólitísk og lagaleg réttindi. Hún
fól í sér allsherjar viðreisn Íslands,
og ekki síst efnahagslega. Þar gegndi
þilskipaútgerðin miklu hlutverki og
hún var einmitt blómlegust í kjör-
dæmi Jóns Sigurðssonar, Ísafjarðar-
sýslum. Eftir 1850 efldist útgerðin þó
mjög og er þess að vænta að umfjöll-
un um þetta efni bíði 2. bindis.
Guðjón Friðriksson hefur löngu
skipað sér í röð allra fremstu ævi-
sagnaritara íslenskra og ekki verður
þessi bók til að rýra orðstír hans á því
sviði, miklu fremur hið gagnstæða.
Hún er afbragðsvel skrifuð og öll er
frásögn höfundar einkar trúverðug.
Eins og í sumum fyrri ævisögum sín-
um leyfir hann sér að krydda frá-
sögnina með því að geta í stöku eyð-
ur, en aldrei svo að það rýri fræðilegt
gildi verksins. Þvert á móti verður
sagan öll læsilegri fyrir vikið. Mestu
skiptir þó að Guðjón hefur náð því
markmiði að færa Jón Sigurðsson
nær okkur sem nú lifum. Eftir lestur
þessarar bókar hljóta allir að skilja
Jón og samtíð hans betur en áður.
Þetta bindi ævisögu Jóns Sigurðs-
sonar nær frá fæðingu hans og til
loka Þjóðfundar. Síðara bindi mun
væntanlegt að ári.
Jón Þ. Þór
KRISTJÁN Þórður Hrafnsson er
löngu kunnur sem ljóðskáld og leik-
ritaskáld með einlægni, húmor, þekk-
ingu á bókmenntaarfinum og raun-
veruleikatengingu sem aðalsmerki.
Viðfangsefni hans er lífið hér og nú.
Þessi litlu atriði sem lýsa upp hvers-
dagsleikann og gera hann litríkari.
Öll þessi smáatriði sem mynda eina
heild og verða að lífi einstaklings. Og
svo ástin auðvitað. Alltaf ástin.
Fyrsta skáldsaga hans, Hugsanir
annarra, er sama marki brennd. Hér
er sögð ástarsaga úr
Reykjavík samtímans.
Ást í meinum, að forn-
um sið, ást manns í
sambúð og ungrar
stúlku sem hrífur hann
svo mjög að hann er
tilbúinn að lifa í blekk-
ingu og lygi. En samt
efast hann um tilgang-
inn:
Kannski er samband
mitt við hana tilraun til
að lifa drauminn um að
eiga annað líf. Eiga mitt
raunverulega líf en líka
annað líf. (bls. 70).
Sagan er sögð í
fyrstu persónu út frá
sjónarhóli elskhugans
og tjáir fyrst og fremst
ást hans á stúlkunni og
þau átök sem hann á í
við sjálfan sig vegna
þessa forboðna ástar-
sambands. Þau átök eru
raunar furðu lítil þegar
tekið er mið af aðstæð-
um hans. Samviskubitið
hrjáir hann ekki til
baga og hann virðist lít-
ið velta því fyrir sér að
ást hans á einni konu sé
svik við aðra. Öll hans
hugsun er hjá stúlk-
unni. Það sem hann
kallar sitt „raunveru-
lega“ líf er í raun orðið
aukaatriði, skáldsaga sem búið er að
gefa út og þarf ekki frekari hugsunar
við. Það eina sem veldur honum sýni-
legum sálarkvölum er þegar ástkon-
an vill „bara vera vinur“ hans og
byrjar samband við annan mann. En
sá sársauki ristir heldur ekki djúpt.
Innan skamms er allt fallið í ljúfa löð
innra með honum og eftir stendur að-
eins falleg minning. Og manni dettur
ósjálfrátt í hug setning úr gömlu
dægurlagi: Var hún kannski ímyndun
þessi eina sanna ást?
Þessi skortur á dýpt tilfinninganna
er í senn styrkur og veikleiki sögunn-
ar. Lesandinn á erfitt með að sætta
sig við að tilfinningar sem lýst er svo
fjálglega risti ekki dýpra, en um leið
verður það átakanlegur vitnisburður
um það hvernig ástin er nýtt sem
uppfylling í tómarúm hversdagsleik-
ans án þess að viðtakandi hennar eða
veitandi skipti höfuðmáli. Það sem
raunverulega skiptir máli er hver
maður sjálfur er í augum hins aðil-
ans.
Bókin er sett saman úr örstuttum
köflum; myndum, minningabrotum,
hugleiðingum, sem miðla þessari
sögu á lágstemmdan og einlægan
hátt. Stíllinn er tær og einfaldur, eng-
ir stælar, ekkert orðskrúð, aðeins
lágvær kliðandi sem leiðir söguna
áfram án átaka eða uppbrota. Og það
eru einmitt þessi lágværð og ein-
lægni sem valda því að textinn situr
lengi í huga lesandans. Fast og lengi.
Í huganum á maður alltaf annað líf
Friðrika Benónýs
Skáldsaga
HUGSANIR ANNARRA
Kristján Þórður Hrafnsson.
Mál og menning 2002, 125 bls.
Kristján Þórður
Hrafnsson