Morgunblaðið - 27.06.2003, Blaðsíða 2

hljóti að vilja, vona og bíða þess eins
að komast í sambúð eða ganga inn í
„hefðbundið“ fjölskyldumynstur.
Þetta viðhorf er því rótgrónara eftir
því sem þessir „aðrir“ eru eldri.
Ömmur og afar tauta að þetta eigi nú
allt eftir að koma, foreldrar bíða eftir
tilvonandi tengdabörnum … Það er
helst að jafnaldrarnir sýni skilning,
eða í það minnsta þá virðingu að vera
ekki alltaf að spyrja.
Ung kona sem Daglegt líf spjallaði
við sagðist vel kannast við þennan
þrýsting. „Jafnvel ég, sem er ekki
nema 23 ára, finn fyrir þessu – þótt
mér liggi ekkert á að festa ráð mitt.
Helst er það frá fjölskyldunni, ég
heyri ekki betur en þau vilji helst að
ég nái mér aftur í kærastann sem ég
átti einu sinni. Samt eru meira en tvö
ár síðan við hættum saman, þannig að
ég hristi bara höfuðið.“
Stúlkan bætti því við að samfélagið
gerði greinilega ráð fyrir því að sér-
hver einstaklingur ætti að vera í slag-
togi við annan, ekki síst í hagfræði-
legu tilliti. „Ég hef verið að hugleiða
að flytja úr foreldrahúsum en er ekki
viss um að ég treysti mér til þess. Ef
ég ætti mann væri þetta miklu hag-
kvæmara, þá deildum við leigu og
matarkostnaði og öðru,“ benti hún á,
án þess þó að ætla sér að nota ófund-
inn kærasta sem „farmiða“ úr for-
eldrahúsum.
Rúmlega þrítugur maður, laus og
liðugur, kvaðst finna fyrir þrýstingn-
um en tók fram að það væri ekki síður
í hópi jafnaldra – a.m.k. þeirra sem
þegar hefðu stofnað fjölskyldu. „Þeim
finnst ég bara vera að „leika mér“.
Auðvitað eykur það frelsi manns að
hafa ekki fyrir fjölskyldu að sjá, en ég
sé ekki hvers vegna menn þurfa að
gera of mikið úr þess konar skuld-
bindingum. Ég hef til dæmis oftar en
einu sinni farið til útlanda til tíma-
bundinna starfa, en þegar ég hef
stungið sambærilegum tilboðum að
þessum vinum mínum segjast þeir
ekki geta „leyft sér“ að „leika sér“ á
þann hátt. Þó felst ekki í
því annað en að skipta um
starfsstöð, eins og margir
fjölskyldumenn hafa
gert,“ sagði ungi maður-
inn. Honum dettur ekki í
hug að kvarta yfir „hlut-
skipti“ sínu, en segist þó fjárhagsins
vegna ekki geta slitið augun af hinum
sífelldu 2 fyrir 1-tilboðum sem rigni
yfir þá sem ferðaþráin þjakar. Oft
hafi honum þótt hann hlunnfarinn,
enda felist í slíkum boðum ákveðið
misrétti gagnvart hinum ógiftu. Hins
vegar megi leysa málið, ef vel hittist
á, með því að plata vin eða vinkonu
með í förina.
Er hinn óútgengni ófullkominn?
Í framhaldi af hagkvæmniumræð-
unni skal vitnað í 35 ára konu, sem
vildi endilega benda á eftirfarandi:
„Ég bjó lengi ein og þá var eitt sem
fór mjög í taugarnar á mér. Ég
hringdi kannski í vinkonur sem áttu
kærasta eða eiginmenn og spurði
hvort þau væru til í að koma í leikhús.
Þá var viðkvæðið mjög gjarnan að
það væri svo dýrt, vegna þess að þau
væru tvö! Mér var fyrirmunað að
skilja þessa röksemdafærslu og benti
ævinlega á það á móti að heimilishald
þeirra væri helmingi hagkvæmara en
mitt eins manns heimili, og þess
vegna gætu þau alveg látið sig hafa
það að borga tvo miða samtímis í leik-
hús, að minnsta kosti stundum.“ Kon-
an er nú í hamingjuríkri sambúð og á
von á barni, en hefur fullan skilning á
aðstæðum einhleypra og hefur ekki
hugsað sér að gleyma hvernig það
var.
Undir þetta tók móðir á fimmtugs-
aldri, sem heldur heimili ásamt þrem-
ur börnum sínum. Hún sagði oft
vanta að tekið væri tillit til einstæð-
isins, jafnvel af nánustu vinum og
ættingjum.
„Ég er eina fyrirvinnan á mínu
heimili og hef fyrir unglingum að sjá,
með öllu sem því fylgir. Þegar kemur
að því að slá saman í gjafir eða sam-
eiginleg eignakaup í fjölskyldunni
borga ég alltaf jafnmikið og systkini
mín. Þau eiga hins vegar öll maka og
engin börn – inn á þeirra heimili koma
tvöfaldar tekjur til ráðstöfunar. Samt
dettur engum í hug að þau gætu þar
með borgað hlutfallslega dálítið meira
en ég. Þetta geta verið talsverðir fjár-
hagslegar bitar að kyngja í stærri
gjöfum eða framkvæmdum, en auð-
vitað reynir maður að halda andlitinu
og kvartar því aldrei,“ sagði konan og
yppti öxlum.
Hins vegar er vert að taka fram að
það er misjafnt hversu hagkvæmt,
eða óhagkvæmt, er að búa einn – eftir
því hvaða þjóðfélagshópi fólk tilheyr-
ir. Margir vilja meina að fráskildir
karlmenn á aldrinum 30–60 ára séu
einna verst settir í efnahagslegu tilliti
– ekki síst ef þeir eru feður og hafa
meðlagsskyldum að gegna. Þeir borgi
í raun mestu skattana og gjöldin fyrir
aðra, án þess að njóta margs á móti.
Einstæðar mæður búi hins vegar að
því að meðlagsgreiðslur (og barna-
bætur) eru skattfrjálsar. Þessi um-
ræða getur hins vegar farið út í flókn-
ar hártoganir því auðvitað njóta
einstæðar mæður ekki meðlags-
greiðslnanna til einkaneyslu, þær
renna til uppeldis og fjárhaglegs
framfæris barnanna sem vissulega
búa hjá þeim.
Ýmsir hafa ennfremur orðið til
þess að árétta skarðan hlut ókvæntra
karla sem ekki eiga börn. Meðal
þeirra er Davíð Logi Sigurðsson
blaðamaður sem skrifaði í athyglis-
verðum pistli hér í blaðinu í vetur:
„… ekki fæ ég, einhleyp-
ur karlinn, barnabætur
greiddar eða þriggja
mánaða fæðingarorlof
(…) Sannanlega get ég
ekki nýtt mér persónuaf-
slátt sambýliskonu/
manns sem hugsanlega hefði lægri
laun en ég sjálfur. Skattpíndur er ég
því sem enginn annar að því leyti að
ég fæ ekkert frá hinu opinbera, ef frá
eru taldar vaxtabæturnar í ágúst.
„Kerfið“ og raunar allir í kringum
mann líta semsé svo á að á meðan þú
ert „óútgenginn“ sértu „ófullkomin“
manneskja, ó-nýtur þjóðfélagsþegn,
ennþá ekki „fullorðinn“. Fáránleg af-
staða sem mætti alveg fara að breyt-
ast hér á landi, líkt og gerst hefur er-
lendis.“ Svo mörg voru þau orð og
undir þau tóku margir þegar greinin
birtist.
Þótt sumum einhleypingum takist
Einbýli fullorðinna er búsetuform sem gerist sífellt algengara hér á landi, rétt eins
og annars staðar. Ástæðurnar eru margar, allt frá auknu frjálslyndi til vaxandi
skilnaðartíðni; sumir tala um óheppni, aðrir um sjálfstæðan vilja. Sigurbjörg
Þrastardóttir ræddi við nokkra sem til þekkja um kosti og galla þess að búa einn.
DAGLEGT LÍF
2 B FÖSTUDAGUR 27. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
TUNGUMÁLIÐ gefur ýmsa athyglisverða möguleika þegarkemur að því að lýsa ástandi þeirra sem búa einir. Hugtökinþykja hins vegar misjafnlega aðlaðandi og sum hafa beinlínisaflað sér óvinsælda.
Einhleypur er líklega hlutlausasta lýsingarorðið og af því er dregið
nafnorðið einhleypingur, sem stundum er notað.
Einstæður þýðir í raun ‚sá sem stendur einn‘ (t.d. í lífsbaráttunni)
en orðið er einhverra hluta vegna nær eingöngu notað ef viðkomandi
er með börn á framfæri, sbr. samsetninguna einstæð móðir. Sumum
þykir hins vegar nokkur aumingjabragur á orðinu og kjósa frekar
sjálfstæður.
Nafnorðið einbúi lýsir fullkomlega þeim sem býr einn, en mál-
venjan gefur hins vegar hugboð um að viðkomandi búi að auki af-
skekkt og helst í sveit.
Þá er það hið ágæta lýsingarorð einstakur. Það hafa einhverjir tek-
ið upp í stað þess að segjast ógiftir eða lausir og liðugir. Orðið er já-
kvætt, fyrir þá sem vilja leggja áherslu á kosti ástandsins.
Lýsingarorðið stakur er af svipuðum meiði en heldur einmana-
legra, ef eitthvað er.
Þá væri hugsanlegt að taka upp gamla, óbeygjanlega lýsing-
arorðið einlagi, en það er haft um þann sem er ‚einn um eitthvað‘.
Nafnorðið eintrjáningur hefur ennfremur skotið upp kolli og er
býsna fyndið. Hins vegar er til hliðarmerking sem vísar til þröng-
sýni og þráa, svo tíma gæti tekið að koma orðinu í almenna umferð.
Hjá því verður ekki komist að nefna tvö hugtök að auki, þótt við-
kvæm séu; piparsveinn og piparmey. Þau vísa til fólks sem aldrei hef-
ur gifst (og útlit er ekki fyrir að gangi út). Hins vegar er misjafnt
við hvaða aldur fólki þykir við hæfi að hengja þennan vafasama
heiður á einhleypa. Einnig er tilhneigingin sú að telja piparsvein
heldur jákvæðari og eftirsóknarverðari stimpil en piparmey – hvað
þá piparjónku eða piparkerlingu – sem lýsir engu öðru en karllægu
viðhorfi til (kyn)frelsis einstaklingsins.
Og karllæg viðhorf gægjast víðar fram, nánar tiltekið í ávarps-
orðum á íslensku og öðrum málum. Venjan er að titla karlmenn sem
herra, óháð því hvort þeir eru kvæntir eður ei, en gerður er grein-
armunur á fröken og frú. Svo hefur verið um aldaraðir og virðist und-
arlega lítið hafa breyst, þrátt fyrir aukið frjálslyndi og jafnrétti á
flestum sviðum. Á þetta benti Steinunn Þorvaldsdóttir, MA í ensku, í
grein í Lesbók síðast- liðið haust og tók sambærileg dæmi úr öðr-
um tungumálum. Niðurstaða hennar var sú að notkunarleysi
titilsins Fr. (sem fundið var upp til þess að brúa bil Frk. og
Frú og vísa þannig eingöngu í kynferði en ekki hjúskap-
arstöðu) bæri vott um hversu mikilvægt okkur þykir
enn „að tilgreina hjúskaparstöðu íslenskra
kvenna en látum okkur einu
gilda um karla í þeim efn-
um“.
Hvað kallast sá eini?NÝLEGAR tölur Hagstof-unnar varpa ljósi á breyt-ingar á búsetuformi full-orðinna Íslendinga, en
samkvæmt þeim býr nær fjórðungur
landsmanna einn. Nánar tiltekið eru
einhleypir, einstæðir foreldrar, ekkj-
ur og ekklar samtals 26,57% Íslend-
inga, sé miðað við 18 ára og eldri.
Þetta er stærri hópur en margir hafa
gert sér grein fyrir, enda er gamla,
góða vísitölufjölskyldan enn sem
komið er mest áberandi í allri þjóð-
félagsumræðu. Hvort sem gripið er
niður í pólitík, auglýsingar eða sam-
félagslegt rabb er kastljósið iðulega
haft á (ætluðum) hornsteini þjóð-
félagsins; hamingjusamlega giftu
fólki (nær alltaf gagnkynhneigðu) og
einu til þremur börnum þeirra. Þann-
ig fólk er fengið til þess að auglýsa
jógúrt og tryggingar og þannig fólk
er efst í huga þeirra sem útbúa sum-
arferðir ferðaskrifstofanna (sbr.
smáa letrið: m.v. hjón með tvö börn á
aldrinum 2–11 ára). Og í fjölmiðlum
er í dagsins amstri rætt um barna-
bætur, forgangsröðun á leikskól-
um, gæði
menntakerfis-
ins, forvarnir á
unglingastigi,
pakkaferðir til
útlanda,
neysluvenjur
fjölskyldunn-
ar, brúðkaup
og húsnæðis-
kaup, sam-
nýtingu
skattkorta,
fjölskyldubif-
reiðar og jafn-
rétti á heimil-
um. Í umfjöll-
un um alkal-
ískemmdir og
húsamálningu
eru svo iðu-
lega einbýlis-
hús á myndun-
um sem fylgja.
Sumir eru
einmana
Og þó. Er alveg satt að þetta sé
svona einsleitt? Er þetta kannski
smám saman að breytast? Vissulega
má færa rök fyrir því að margir,
þ.á m. auglýsendur, séu loks að átta
sig á því að fólk býr alla vega; vinir
leigja saman, einhleypir kaupa hólf í
húsi, sumir eiga fimm börn og ekkjur
eru aldeilis ekki allar á dvalarheim-
ilum. Upp í hugann koma nýlegar
auglýsingar frá Sjóvá-Almennum,
Kringlunni og Íslandsbanka þar sem
einstaklingurinn er í brennidepli og
ekki gert ráð fyrir því að hann deili
endilega neyslu eða
reynslu sinni með öðrum.
Sama gildir um Hag-
stofuna. Hugtakið vísitölu-
fjölskylda (sem var hjón
með 1,7–2,2 börn, breyti-
legt milli ára) er þar ekki
lengur til í opinberum útreikningum.
Við hefur tekið svonefnd kjarnafjöl-
skylda sem getur allt eins verið ein-
hleypingur með barn: „Frá árinu
1999 teljast til kjarnafjölskyldu hjón
og fólk í óvígðri sambúð, börn hjá
þeim 17 ára og yngri, einhleypir karl-
ar og konur, sem búa með börnum 17
ára og yngri. Börn 18 ára og eldri,
sem búa með foreldrum sínum, teljast
ekki til kjarnafjölskyldu og sama gild-
ir um einhleypa sem búa með börnum
sínum 18 ára og eldri,“ segir á heima-
síðu Hagstofunnar.
Og ekki má gleyma félagslegu hlið-
inni. Nýverið var stofnað í höfuðborg-
„Auðvitað
gefur þetta
manni ótrúlegt
frelsi.“
Teikningar/Halldóra Ana Purusic
Afeintrjáningum …
inni félag fólks sem býr eitt, að frum-
kvæði konu sem verið hefur ekkja í
fjórtán ár. Hún heitir Elísabet Jóns-
dóttir. „Ég varð alveg steinhissa þeg-
ar ég sá hvað margir mættu á kynn-
ingarfundinn en um leið mjög
ánægð,“ sagði Elísabet við Morgun-
blaðið eftir að um 250 manns sóttu
kynningu á félaginu fyrirhugaða í
apríl, en markmið þess er að skapa
vettvang fyrir samveru og kunnings-
skap þeirra sem búa einir. Nú hefur
félagið verið formlega stofnað og í
kjölfarið verða myndaðir hópar eftir
áhugasviðum, svo sem bíóhópur, leik-
húshópur, ferðahópur og þar fram
eftir götum, enda telja aðstandendur
félagsins að samfélag samtímans sé
býsna lokað og erfitt að kynnast nýju
fólki nema helst á skemmtistöðum,
þar sem áfengi er haft um
hönd. Þá kvíði margir
einbúar stórhátíðum eða
öðrum tímamótum
þar sem almenn
áhersla er á samvist-
ir vina og ættingja.
Félaginu er ætlað að
veita öllu
þessu
fólki tæki-
færi til
innbyrðis
kynna og upplyftingar
af ýmsu tagi – því mað-
ur er manns gaman.
Finnst ég vera
að „leika mér“
Af 99.400
heimilum árið
2002 á Ís- landi
voru 23.300
þeirra einstak-
lingsheimili, eða
23,4% af heildinni,
samkvæmt árlegri
vinnumarkaðs-
könnun Hag-
stofunnar.
Hlutfall ein-
taklingsheimila
hefur farið stig- vaxandi allan
síðasta áratug, eins og sjá má á með-
fylgjandi töflu, og rennir stoðum und-
ir það sem áður var sagt um að einbýli
gerist sífellt algengara hérlendis.
Stefnir í að einstaklingsheimili verði
brátt fjórðungur allra heimila í land-
inu. Á sama tímabili hefur hlutfall
heimila einstæðra foreldra verið upp
undir og yfir níu prósentustig, var
9,5% árið 2002.
Og það er ekki aðeins hér á landi
sem æ fleiri kjósa að búa einir síns
liðs. Á 31% heimila í Þýskalandi býr
einn einstaklingur, og sagt er að árið
2000 hafi það gerst í fyrsta sinn í
Bandaríkjunum að fjölskyldugerðin
einhleypir varð algengari
en fjölskyldugerðin hjón
með börn.
Í síðarnefnda landinu
mætti jafnvel álykta að
einhleypir væru „í tísku“,
ef marka má vinsældir
amerískra sjónvarpsþátta á borð við
Sex and the City, The Bachelor, Joe
Millionare og The Bachelorette, að
ógleymdum kvikmyndum eins og
Bridget Jones og About a Boy. Í þeim
tveimur síðastnefndu er sjónum beint
að daglegu lífi einhleypra; einsemd-
inni í sjónvarpssófanum, óreiðunni í
stofunni, frelsinu, voninni, örvænting-
unni og þrýstingi ættingja og vina.
Þrýstingurinn er einmitt áleitinn
þáttur þegar kemur að því að ræða
lífsstíl fólks. Ef marka má þá sem til
þekkja er það nær ófrávíkjanleg regla
að „aðrir“ líti á einbýlið sem tíma-
bundið ástand. Að hinir einhleypu
„Ekki fæ ég,
einhleypur
karlinn,
barnabætur.“