Morgunblaðið - 05.10.2003, Síða 7

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. OKTÓBER 2003 B 7
að vinna með honum þegar hann fengi áhuga á leik-
urum.“ Það er greinilegur púki í Skarsgård, kannski
einmitt þessi sami púki og býr í von Trier.
Og Skarsgård sparar heldur ekki stóru orðin þegar
hann lýsir aðdáun sinni á mótleikkonunni Nicole Kid-
man. „Af Hollywood-leikkonu að vera þá er hún sér-
lega greind og hugrökk. En það kom mér ekkert á
óvart að hún skyldi slá til, því að ég vissi að hún væri
svolítið sér á báti hvað þetta varðar.“
Leikur særingamanninn
Stellan Skarsgård er 53 ára gamall og fæddist í
Gautaborg. Hann var innan við tvítugt er hann varð
þekkt andlit í heimalandinu þegar hann lék aðal-
hlutverkið í þáttunum Bombi Bitt og ég. Fór hann með
fjöldamörg hlutverk í sjónvarpsþáttum og myndum í
Svíþjóð á áttunda áratugnum samhliða því sem hann
var fastráðinn hjá Konunglega leikhúsinu í Stokk-
hólmi. Sem kvikmyndaleikari sló hann í gegn fyrir
stöðu sína í myndinni Einfaldi morðinginn (Den enfaldige
ren) frá árinu 1982. Vann fyrir hann sænska Guldbaggen og
örninn á Berlínarhátíðinni. Í kjölfarið varð hann meira og
berandi í betri sænskum myndum á borð við Hip hip hurra!
þar sem hann túlkaði Skagen-málarann Sören Kröyer og sem
sænski sendiherrann Raoul Wallenberg í Góða kvöldið, herra
Wallenberg (God afton, Herr Wallenberg). Skarsgård lék aðal-
hlutverkið í Uxanum (Oxen), mynd tökumannsins Svens Nykvists
sem tilnefnd var til Óskarsverðlauna. Þá var hann þegar farinn að
leika í enskumælandi myndum, fyrst í Óbærilegum léttleika tilver-
unnar (Unbearable Lightness of Being) og svo í hverju smáhlut-
verkinu á fætur öðru, eins og í Leitinni að Rauðum október (The
Hunt For Red October). Það var svo frammistaðan hans í Brim-
broti Lars Vons Triers sem vakti fyrst á honum verulega heims-
athygli og færði honum hlutverk í vel þekktum myndum eins og
Væni Will Hunting (Good Will Hunting) og mynd Stevens Spiel-
bergs Amistad. Spielberg hafði áður haft augastað á Skarsgård og
íhugaði alvarlega að ráða hann í hlutverk Oscars Schindlers fyrir
Lista Schindlers, hlutverk sem Írinn Liam Neeson fékk á endanum
og hlaut lof fyrir og vegtyllur.
Í það heila hefur Skarsgård leikið í hátt í 80 myndum. Hann lauk
nýverið við að leika sitt stærsta hlutverk til þessa í Hollywood-
stórmynd, hlutverk særingamannsins séra Lankesters Merrins í
fjórðu Exorcist-myndinni, og fetar þar með í fótspor landa síns og
átrúnaðargoðs Max von Sydow sem fór með sama hlutverk í fyrstu
myndinni fyrir tuttugu árum síðan. Þessa dagana er hann við tökur
á nýrri mynd um Arthúr konung, þar sem hann leikur Cedric.
Skipulögð óreiða
„Lars er vissulega ráðríkur með afbrigðum. En hann kemst upp
með það vegna þess að það er vit í því sem hann er að segja manni
að gera, jafnvel þó maður fatti það ekki fyrr en eftir á. Og hann er
líka þannig stjórnandi að þótt hann stjórni öllu og öllum á tökustað
þá fær maður um leið að gera sitt, því hann vill einmitt það, og nóg
af því. Hvetur eindregið til frumkvæðis og frjáls hugmyndaflæðis.
Þannig að jafnvel þó óreiða ríki stundum á tökustað þá hefur hann
fullt vald yfir óreiðunni.“
Skarsgård segist hafa notið þess sem endranær að vinna með
von Trier, að Dogville. Leikhópurinn hafi þurft að eyða löngum
stundum saman og það hafi þjappað honum saman, sem hann seg-
ist vona að skili sér í frammistöðu hans í myndinni.
Þá hafi engu máli skipt ólíkur aldur og þjóðerni leikara. „Leik-
arar koma ekki úr ólíkum áttum, heldur frá einu og sama landinu
sem er „Leikaraland“. Það eigum við alltaf sameiginlegt.“
Hann notar þó tækifærið í samtali við blaðamann Morgunblaðs-
ins til að leiðrétta þann misskilning sem kann að koma upp við að
horfa á myndina, að leikararnir hafi þurft að vera á tökustað í
hverri töku vegna þess að sviðsmyndina vantaði.
Allt slíkt hafi verið „fiffað til“ í klippiherberginu og með góðu
skipulagi.
n-
anna.
ð hinir þröngsýnu og tor-
fyrir Bandaríkin og að
nflytjandann eða þá aðra
íu um samskipti Banda-
ndsins, og viðhorf þeirra
mkoma þorpsbúa gagn-
endurspegli framgöngu
m tíðina, en þó einkum
jóðasamskipta.
t af fólki í Bandaríkjunum
anirnar og ég, alveg 10%
eigi reyndar við í Dan-
gglega fleiri skoð-
n mínu eigin heimalandi,“
lin bandarísku þjóðinni í
ku. Hvernig er hægt að
n stjórnmálaástandið þar
o að skapi og ég var mjög
r þykir bæði heimskulegt
m upp þannig að Vest-
Að mannkynið sé eitthvert
ólíku blokka og að sú þró-
rfi að deila uns önnur
t okkur eitthvað þá gerist
ðsúthellingum og viðlíka
llmótaðar áður en stríðið í
nt frekari stoðum undir
rst að ég er hér staddur í
a rétthugsun – nokkuð
on Trier og hlær.
ennir þessa opinskáu
éttar hann að þessar skoð-
i hefur sótt Bandaríkin
Bandaríkin í fjölmiðlum í
Það er rétt, ég hef aldrei
ssar skoðanir á þeim
st í gegnum fjölmiðla, í
gegnum alla þá upplýsingamiðla sem
við höfum völ á og Bandaríkjamenn
ráða flestir yfir. Þetta eru því for-
dómar hjá mér að vissu leyti. En ég
er ekki viss um að viðhorf mitt til ut-
anríkisstefnu bandarískra stjórn-
valda myndi breytast eitthvað ef ég
kæmi til Bandaríkjanna. En hugs-
anlega hefði myndin sem slík orðið
eitthvað öðruvísi.“
Hefndin er að auki áberandi við-
fangsefni í myndinni. Von Trier seg-
ist hafa fengið áhuga á hefndinni
vegna þess að hann sé alltaf að reyna
að ögra sjálfum sér. „Hefnd er eitt-
hvað sem ég skil ekki og trúi ekki á.
Þess vegna gríp ég til hennar, sem
lausnar, til að ögra mér. Það er alltaf
verið að saka mig um að vilja ögra
fólki. Ég hef aldrei litið á það þannig,
því ég er í sífellu að ögra mér en
hugsa ekki um aðra. Ég veit ekki
hvað öðrum finnst ögrandi.“
Ofskipað í hlutverk?
Vandað leikaralið í myndinni hefur
vakið athygli og þykir benda til þess
að nú sé svo komið að von Trier geti
fengið hvaða stjörnu sem er, sama
hversu stóra, til að leika fyrir sig.
Auk hinnar skærustu, Kidman, eru í
myndinni annálaðir leikarar á borð
við hin efnilegu Paul Bettany, Jer-
emy Davies og Chloë Sevigny og
Svíann Stellan Skårsgård, sem leikið
hefur í ófáum myndum von Tiers. Því til viðbótar leika í
myndinni eldri leikarar sem tvímælalaust myndu flokk-
ast sem goðsagnir. Á það sannarlega við Lauren Bacall,
ekkju Bogarts, og þungavigtarmennina Phillip Baker
Hall, Ben Gazzara, James Caan og John Hurt sem er
sögumaður.
Von Trier segir þessa leikara vissulega hafa verið í
uppáhaldi hjá sér í gegnum tíðina. „Það er auðvitað mik-
ið lán fyrir kvikmyndagerðarmann að geta kallað til
slíka listamenn. Þetta eru samt engar stjörnur og ég veit
ekki hvort ég gæti fengið þær stærstu. En það vill
gleymast að að undir niðri, í skugga stjarnanna, leynast
heilmargir eðalleikarar með mikla reynslu og frábæran
karakter. Ég leitaði í þeirri gullkistunni og fann þessar
líka gersemar. Ég hafði oft reynt að fá Ben Gazzara til
að leika fyrir mig og einnig sum hinna.“
– En var ekki synd að hafa svona lítið upp á að bjóða
fyrir suma þessara leikara, eins og t.d. Lauren Bacall,
sem er í mjög litlu hlutverki?
„Jú, vissulega er „ofskipað“ í hlutverk, næstum of
margir góðir leikarar í myndinni. Ég hefði t.d. viljað
vinna meira með Lauren Bacall. Þegar hún fékk hand-
ritið þá sagði hún strax: „Þetta er ekki hlutverk!“ og ég
gat ekki neitað því. En hún sló samt til og sagði á end-
anum meira í myndinni en handritið gerði ráð fyrir. Ég
vona bara að ég hafi ekki móðgað neinn af þessum góðu
leikurum með því að vannýta þá. Þau vildu leika í henni.“
– En var einhver annar tilgangur með því að fá svona
marga þekkta leikara í svona lítil hlutverk en sá að geta
slegið um sig með þeim?
„Já,“ segir von Trier og hlær. „Auðvitað er maður
montinn af því að geta skartað slíku fólki í myndum sín-
um. En ég hafði líka séð fyrir mér að með því að hafa
þekkta leikara í hlutverki þorpsbúa þá gæði það bæinn
frekara lífi. Svona góðum leikurum þarf ekki annað en
að bregða fyrir í augnablik til að maður skilji hvaðan
persónur þeirra koma og hvert þær eru að fara.“
Teiknaður hundur
Hann er þekktur fyrir að geta unnið af fingrum fram,
fyrir að hvetja leikarana til þess að bregða út af handrit-
inu sýnist þeim svo og spinnur sjálfur mikið á tökustað.
En hvernig var það í Dogville, var mikið spunnið í henni?
„Við renndum í gegnum handritið einu sinni, án þess
að hvika frá því en gerðum svo aðrar tökur með breyt-
ingum. Á endanum held ég að við höfum notað meira af
fyrstu upptökunum, þar sem alfarið var stuðst við hand-
ritið, notuðum svo hitt sem krydd.“
Eins og fyrr segir er Dogville fyrsti hluti nýs þríleiks
þar sem von Trier kveðst á einn eða annan máta fást við
Bandaríkin. Hann segist skrifa handritin hvert í sínu
lagi. Dogville hafi komið fyrst, handritið að næstu mynd,
Mandalay hafi fæðst eftir að tökum á Dogville lauk og
handritið að þriðju mynd Bandaríkja-þríleiksins, sem
gengur undir nafninu „Wasington“, með engu h-i eins og
von Trier undirstrikar við blaðamann. Handrit hennar
er ekki klárt, enn á hugmyndastiginu.
Það er ekki einungis þetta Bandaríkjaþema og lykil-
persóna þess Grace sem sameina mun myndirnar þrjár
heldur munu þær allar bera sams konar útlit, sem er
vægast sagt öðruvísi og alveg einstakt í sögu kvik-
myndanna. Af fyrstu myndinni, Dogville, af dæma þá
gerðist hún alfarið á einni senu, sem hefði allt eins getað
verið leiksvið. Öll myndin á sér stað í opnu rými og eig-
inleg leikmynd ekki fyrir hendi heldur er hún krítuð á
gólfið. Allar útlínur húsa, veggja og flestra annarra leik-
muna eru þannig teiknaðar á gólfið og virka einungis
sem vegvísir fyrir persónur. Þeir þorpsbúar sem eru
þannig innandyra sjást því alveg allan tímann því engir
eru veggirnir til að loka þá af. Og ekki nóg með að leik-
mynd og -munir séu krítaðir á leiksenuna sjálfa heldur
er þorpshundurinn aðeins teiknuð mynd af hundi með
skýringartextanum „Hundur“ við hliðina. Von Trier seg-
ist búinn að einsetja sér að halda sig við þessa sérstæðu
leikmynd í öllum myndunum þremur. „Sem verður ekk-
ert smáerfitt því ég hef alltaf haft þá tilhneigingu að vilja
kúvenda stílnum með hverri mynd. Nú hef ég ákveðið að
neyða mig til að vera samkvæmur sjálfum mér, svona til
að sanna að ég meina það heilshugar sem ég er að segja
og fara,“ segir hann og glottir. Um sviðsmyndina sér-
stöku segir hann: „Ég byrjaði á því að skrifa handritið
með eðlilegri sviðsmynd en svo fór ég að hugsa umhverf-
ið sem landakort eða einhvers konar leiðarvísi. Sem
beindi mér inn á þær brautir að sjá fyrir mér hvernig
umhorfs væri í þorpinu ef allir sæjust – alltaf. Rann þá
upp fyrir mér að það var fullkomlega rökrétt lending.
Og ég sannfærðist endanlega um það þegar ég sá
Hringadróttinssögu. „Fjandinn“, sagði ég þá við sjálfan
mig. Það var svo innilega allt of mikið af öllu, engar
lausnir, bara gengið alla leið. Bara smíða nógu mikið eða
fikta í tölvu. Það er ekkert fútt í slíku.“
Um leið viðurkennir hann að þessi of-
urmínímalíska sviðsmynd sé visst mót-
vægi við síðustu mynd, Myrkradans-
arann, sem var óvenju umfangsmikil
af von Trier-mynd að vera. „Hver
einasta mynd sem ég geri er á ein-
hvern hátt mótvægi við síðustu
mynd. Eftir á að hyggja hafði ég
ekki mjög gaman af svona rosalegu
umstangi eins og í kringum
Myrkradansarann.“
Dogville er 177 mínútur að
lengd, þ.e.a.s. útgáfan sem frumsýnd var á Cannes.
Zentropa, framleiðslufyrirtækið danska, sem er að
stórum hluta í eigu von Triers, hefur nefnilega látið gera
styttri útgáfu af myndinni. Hvernig leggst það í höfund-
inn?
„Jú, það hefur verið gerð útgáfa sem er klukkutíma
styttri. Sem er mér að sársaukalausu svo lengi sem það
er á hreinu hver er upprunalega útgáfan, sú langa sem
frumsýnd var fyrst. Það er allt í lagi með styttri útgáf-
una, hún er í lagi en ekki sú sem ég kaus.“
Orðinn predikari
Aðspurður segist von Trier fúslega viðurkenna það að
hann sé predikari. „Ég get ekki neitað því lengur. Ég er
predikari og verð pólitískari og pólitískari með hverri
mynd. Sem er í góðu lagi. Hefur örugglega eitthvað með
þroska að gera. Þegar ég var yngri þótti mér öllu máli
skipta að vera ópólitískur. Hafði trúlega með uppreisn
að gera gegn uppeldinu. Síðar áttar maður sig á að það
að vera pólitískur er að vera mannlegur.“
Undir lok afslappaðs viðtals þar sem engar þær kenj-
ar sem kenndar hafa verið við von Trier gerðu vart við
sig sagði hann blaðamanni að Dogville væri sú af mynd-
um sínum sem honum væri kærust, fyrir svo margar
sakir, einkum þá að hún ljóstraði upp meiru um hans
eigin skoðanir, kenndir og köldu kímnigáfu en nokkur
önnur.
Síðustu fregnir herma að tökur á öðrum hluta Banda-
ríkja-þríleiks von Triers hefjist ekki fyrr en næsta vor.
Myndin á að gerast tveimur vikum eftir að Dogville lýk-
ur og fylgja eftir sömu söguhetjunni Grace. Þótt Nicole
Kidman hafi lýst yfir opinberlega í Cannes að hún ætlaði
að endurtaka hlutverkið hefur hún síðan hætt við, ber
við önnum. Ekki er ljóst hvaða Grace von Trier velur í
hennar stað. Hann er trúlega með hugann við allt annað,
nefnilega Niflungahring Wagners, óperuverkefnið risa-
vaxna sem hann hefur verið fenginn til að setja upp 2006
á Wagner-hátíðinni í Bayreuth. Karl Júlíusson mun sjá
um búninga- og sviðsmynd þar og segir von Trier blaða-
manni að hann muni stóla mjög á hæfileika Karls í því
verkefni. „Ég hugsa um það dag og nótt. Þetta verður
rosaleg vinna. Ég er ekki mikill óperumaður sem gerir
áskorunina ennþá meiri fyrir mig.
Svo þarf ég að fara að læra að slappa af. Ég vildi að ég
gæti hætt að búa til bíómyndir!“
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
við síðustu mynd. Eftir á að hyggja hafði ég ekki
r er að vera mannlegur
skarpi@mbl.is