Morgunblaðið - 18.10.2003, Blaðsíða 5

DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. OKTÓBER 2003 B 5
Hún er alltaf athyglisverð pælingin um hvar í heilanumer unnið úr upplýsingunum sem á okkur dynja. Honum
er enda vorkunn þessum hlaupkennda höfuðstað hugmynd-
anna að flokka og nýta – eða henda því sem virðist engan
endi ætla að taka. Ég hef alltaf álitið heilann fyrst og
fremst vera stjórnstöð og geymslu – og þess vegna ekki
endilega uppsprettu eins eða neins,“ sagði Pétur Grét-
arsson slagverksleikari, en hann er áhugamaður um tónlist-
arhefðir framandi þjóða.
„Tónlist er óáþreifanlegra fyrirbæri en svo að nokkru
sinni verði unnt að kortleggja tilurð hennar og aðsetur inn-
an heilabúsins. Svo finnst mér bara frekar ómúsíkalskt að
reyna að skilja tón-
list. Ef músíkin býr
yfir einhverjum
galdri þá gleymir
maður alveg að velta
fyrir sér hvort mað-
ur skilur hana eða
ekki.
Vissulega er fólki
úthlutað hinni svo-
kölluðu tónlistargáfu
í misstórum skömmt-
um. En það er líka
vafasamur heiður að
vera álitinn gáfaður
í tónlist. Til að meta
slíka gáfu þarf svo
margar viðmiðanir,
sem óumflýjanlega
eru flestar byggðar
á viðteknum tónlist-
arhefðum. Það hefur
verið bent á það af
gáfaðri tónlist-
armönnum en mér
að flestar viðmiðanir
og reglur í tónlist séu byggðar á verkum manna sem sjálfir
leituðu út fyrir slíkar grensur, en það er kannski annað
mál. Hvort tónlistargáfan er genetísk eða áunnin er ekki
gott að segja. Það eru til svo margar frásagnir af því
hversu mikil músík hafi verið í þessum alveg frá fæðingu –
og að hinn hafi spilað lög úr útvarpinu eftir eyranu aðeins
tveggja ára gamall – og svo fram eftir götunum. Undra-
börnin hafa eflaust verið í músíkumhverfi langflest alveg
frá því um getnað og tónlistargáfa þeirra kannski sambæri-
leg við hæfileika þeirra sem aldir eru upp í sveit til að um-
gangast dýr. Umhverfið og áhuginn ráða því svo hvað verð-
ur úr þessu hjá einstaklingnum – hvort heili þeirra sé
áfram stímúleraður af þessu sem fyrir þeim var haft.
Það er svo miklu áhugaverðara hvernig músíkin fótar sig
í samfélaginu en hvar í heilabúi tónlistarmannanna hún
hefur aðsetur. Sagan endalausa um hvar og hvenær á að
spila hvernig músík og hvers vegna. Hún vill gleymast í
umræðunni um áhrif tónlistar á heilastarfsemina – spurn-
ingin hvort tónlistin þurfi að hafa einhvern tilgang. Sífellt
háværari verða þær raddir sem halda því á lofti að tónlist-
in sé svo mikilvæg vegna þess að hún sé svo þroskandi –
maður verði svo góður í stærðfræði á því að stunda hana
og hún sé svo vel til þess fallin að halda fólki frá einhverju
rugli. Ekki skal gert lítið úr þessum aukaverkunum tónlist-
arinnar, en minnt á að kannski nægi alveg að hún lyfti and-
anum og hjálpi manneskjunni til að hugsa utan ramma
hversdagsleikans þótt ekki sé nema eitt augnablik,“ sagði
Pétur Grétarsson.
Þarf tónlist að hafa
einhvern tilgang?
Pétur Grétarsson slagverksleikari.
Pétur Grétarsson slagverksleikari
ug-
á
ar,
ró-
ýju
ill-
ek-
nd-
pti
ler
fur
m-
að
rjú
um,
or-
mu
ri,“
ers
xta
að
kj-
ða-
una
nn-
hafi
am
nn-
ík-
rn-
gst
ík-
og
ík-
utu
við-
og
ins
en
ng-
ngu
The
ar-
hin
sta
nns
um
eit-
vöt
að
nn-
ork
in-
dr.
ppi
ndi
pt-
gn-
Ro-
ool,
ma í
að snyrta og snurfusa aðra meðlimi fé-
lagshópsins og eru svo uppteknir við þá
iðju að þeir hefðu tæplega tíma til að
afla sér fæðu ef í félagshópnum væru
fleiri meðlimir en 50. Dr. Dunbar telur
að fjölmennari félagshópar manna, 150
eða fleiri, hafi yfirstigið „tilhugalífs-
hindrunina“ með því að þróa með sér
nýja tegund af félagslegu „stefnumóta-
lími“, það er að segja talmál. Hópsöng-
ur, eins og til dæmis brekkusöngur á
Þjóðhátíð í Eyjum, eða jafnvel skipu-
lagður kórsöngur, gæti hafa verið eins
konar millistig í þessari þróun. Dr.
Dunbar telur ennfremur sterkar líkur á
að kirkjusöngur leiði til framleiðslu
heilans á hormóninu „endorfíni“, sem
talið er létta lundina og auka mönnum
bjartsýni og því afar þýðingarmikið
hormón í félagslegu tilliti.
Aðrir sérfræðingar, eins og dr. Ed-
ward Hagen í Humboldt-háskólanum í
Berlín og dr. Gregory A. Bryant í Kali-
forníuháskóla í Santa Cruz, eru þeirrar
skoðunar að hlutverk tónlistar í þróun-
arsögu mannsins hafi upphafilega ekki
sprottið af þeirri þörf að binda saman
félagshópinn, heldur fremur gegnt því
hlutverki að senda samkeppnishópum
skilaboð. Með því að koma sér upp betri
söng- og dansatriðum gat hópurinn
sýnt fram á að hann væri betur sam-
stilltur og því líklegri til að hafa betur í
áflogum, og þannig jafnvel komið í veg
fyrir átök.
Karlkyns sjimpansar hafa stundum í
frammi eins konar kórsöng sem kallað
er „pant-hoot“ á ensku og má þýða sem
„stunu-væl“, þótt tilgangurinn sé oftar
en ekki að vekja athygli kvenþjóðarinn-
ar á nýjum ávaxtalendum, sem þeir
hafa fundið. Hjá forfeðrum manna
„gætu samskonar tónlistarlegir tilburð-
ir hafa lagt grunn að þróun tónlistar-
gáfu nútímamanna“, segja þeir Hagen
og Bryant. Kenningar um að tónlistin
hafi verið eins konar „bindiefni“ við
makaval og félagsleg samskipti gera
ráð fyrir að mannsheilinn hafi þróað
ákveðið mynstur til að fást sérstaklega
við tónlist. Ef hins vegar ekkert slíkt
mynstur er fyrir hendi má ætla að
kenning dr. Pinkers, sem áður er nefnd,
eða svipaðar kenningar séu réttar.
Alheimsfyrirbæri
Ákveðnar vísbendingar varðandi sér-
hæft tónlistarmynstur í mannsheilan-
um, sem þó eru enn ekki taldar full-
nægjandi, eru meðal annars þær að
mörg sérkenni tónlistarinnar eru al-
heimsfyrirbæri og um leið greinilega
ásköpuð sérhverjum manni, með öðrum
orðum eitthvað sem hann hefur fengið í
vöggugjöf. Í öllum samfélögum má
finna tónlist af einhverju tagi. Á öllum
tímum, um víða veröld, hafa menn
sungið eins konar vögguvísur fyrir ung-
börn. Í flestum samfélögum hafa menn
skapað tónlist í einhverri mynd, í flest-
um tilfellum er um að ræða tónlist sem
byggist 12 tóna krómatíska skalanum.
Eitt elsta hljóðfæri sem vitað er um,
kínversk flauta frá því um 7000 til 5700
fyrir Krist, byggir einmitt á slíkum
skala.
Dr. Sandra Trehub, frá háskólanum í
Toronto, hefur þróað aðferðir til að
prófa uppáhaldstónlist ungabarna, á
aldrinum tveggja til sex mánaða. At-
huganir hennar sýna að börnin hafa
meira dálæti á samhljóma hljóðum, eins
og hreinni fimmund eða hreinni ferund,
fremur en ómstríðum hljóðum. Rökrétt
niðurstaða þessa er sú að „undirstaða í
tónlistarhlustun er náttúrugáfa fremur
en afurð siðmenningarinnar“, skrifar
hún í júlíhefti tímaritsins Nature
Neuroscience.
En jafnvel þótt ákveðin sérkenni tón-
listar, svo sem áttund, tónbil í einföldu
hlutfalli eins og hrein fimmund og tón-
stigakerfi, virðist vera ásköpuð, eru þau
líklega eins konar hliðarspor út frá
þeim grundvallareiginleikum sem
heyrnarkerfið hefur þróað með mann-
inum, að því er Josh McDermott í
Massachusetts Institute of Technology
og dr. Marc Hauser í Harvard-háskóla
halda fram. Mannlegt heyrnarkerfi er
líklega stillt til að skynja mikilvægustu
hljóð í umhverfi hvers einstaklings, sem
er vitaskuld mannsröddin.
Sumir eru ófærir um að njóta tónlist-
ar, eru það sem kalla má „tóndaufir“ og
heyra ekki tónbreytingar. Eins er talað
um að fólk sé „ólagvisst“, en það lýsir
sér meðal annars í því að það getur ekki
fylgt laglínu, sem það hefur jafnvel
heyrt frá blautu barnsbeini og kann
textann við. „En heilinn geymir mikinn
forða af minningum um tónlist einhvers
staðar, og þeir sem eru „ólagvissir“
gætu hafa orðið fyrir skaða á þeim stað
heilans sem geymir minningabrunn
tónlistarinnar,“ segir áðurnefndur Josh
McDermott í Massachusetts Institute
of Technology. Og við látum dr. Hauser
frá Harvard, hafa lokaorðin: „Sérhver
meðfædd tónlistarhneigð hlýtur að eiga
rætur að rekja til einhvers hluta heil-
ans, en enn sem komið er er ekki hægt
að henda reiður á hvaða taugaboð eru
þar að verki.“
Ef til vill verður sú ráðgáta aldrei
leyst og þeirri spurningu ósvarað hvað-
an mönnum kemur tónlistargáfan. Tón-
listin mun þó sjálfsagt um ókomna tíð
verða mönnum til ánægju og yndis-
auka, eða „andans ostakaka“ eins og dr.
Steven Pinker orðaði það.
argáfan? Af hverju eru menn misjafnlega í stakk
tar og skapa hana? Sveinn Guðjónsson velti þessum
g gluggaði meðal annars í grein í The New York
er um málið.
argáfunnar. Kínversk flauta frá 7000–5700 f.Kr., eitt elsta hljóðfæri sem þekkt er.
svg@mbl.is
list er
ns ostakaka