Morgunblaðið - 25.11.2003, Blaðsíða 4

4 B ÞRIÐJUDAGUR 25. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
HÖFUNDUR þessarar bókar,
Helgi Hannesson frá Sumarliðabæ í
Holtum, var fæddur árið 1896 og lést
árið 1989. Hann var um árabil kaup-
félagsstjóri á Rauðalæk. Helgi var
mikill fræðasjór og safnaði miklu
efni þjóðlegra fræða. Hann var einn-
ig ötull ljósmyndari og auk handrita
lét hann eftir sig mikið og verðmætt
safn ljósmynda.
Lesendur gamla Goðasteins minn-
ast þess kannski að þar birtust
stundum fróðleiksþættir eftir Helga.
Nú hefur Bjarni Harðarson valið
úr handritasafni Helga Hannessonar
efni til þessarar bókar. Að henni rit-
ar fornvinur Helga, Þórður Tómas-
son, safnvörður í Skóg-
um, einkar vel
skrifaðan og hlýjan for-
mála um Helga. Og út-
gefandinn Bjarni gerir
grein fyrir útgáfunni
og aðdraganda hennar.
Bókin skiptist í fjóra
hluta. Fyrsti hlutinn er
langur þáttur um fræg-
an draug þar eystra,
Gunnu Ívars (Guðrúnu
Ívarsdóttur). Er mikla
sögu af henni að segja,
æviferli, ættingjum
hennar og glettingum
eftir að hérvist lauk.
Annar hluti nefnist
Hálft hundrað drauga í Rangárþingi.
Síðan koma Þrír tugir þjóðsagna og
loks Tíu sagnaþættir.
Einkenni allra þessara frásagna
er mannfræðin, ef svo má segja. Höf-
undur hefur lagt sig mjög eftir að
rekja ættir manna og einatt fylgja
ártöl með. Er því hér
mikill fróðleikur saman
safnaður. Draugaþætt-
irnir (Annar kaflinn)
finnast mér ekki mikils
virði, nema að því leyti
sem sagt er frá fólki,
sem við sögu kemur.
Sjálf draugasagan er
oftast ósköp lítilfjörleg.
Þjóðsögurnar (álaga-
blettir o.fl.) eru mun
matarmeiri, en bestir
þykja mér þó sagna-
þættirnir tíu. Þar nýtur
fræðimennska og frá-
sagnarlist höfundar sín
best. Að vísu verður að
segjast, að í síðasta þættinum, um
kvennamanninn Jón Brandsson,
finnst mér allharkalega vegið að yf-
irvaldinu. Það var varla von til þess
að kyrrt væri látið liggja að maður
ætti tólf börn í hórdómi og sjö börn í
trássi við Stóradóm. Með sjö konum
átti sá góði maður börn, tveimur eig-
inkonum og fimm griðkonum.
Eins og áður sagði var Helgi
Hannesson ötull ljósmyndari. Hann
tók helst myndir af fólki og bæjum.
Myndir hans hafa ótvírætt minja-
gildi. Í þessari bók birtast margar
þeirra bæði viðkomandi texta og
óviðkomandi honum. Þær hefðu
raunar átt skilið að prentast á betri
pappír.
Í formála útgefanda segir að á
þessari bók sé birtur um það bil
þriðjungur af því efni sem höfundur
dró saman á langri ævi. Segist útgef-
andinn vonast til að annað bindi
Þykkskinnu geti komið út að ári
liðnu. Er það vel.
Myndaskrá, löng og mikil, er í
bókarlok. Er það jafnframt skrá yfir
fjölda manna- og bæjanafna. Það er
tæpast fullnægjandi í riti sem þessu.
Úr fórum fræðaþular
SAGNAÞÆTTIR
Þykkskinna – Sunnlenskar
þjóðsögur og þættir
Helga Hannesson
Sunnlenska bókaútgáfan, Selfossi,
2003, 223 bls.
Sigurjón Björnsson
Helgi Hannesson
Blinda stúlkan er
eftir Helga Jóns-
son. Bókin er sú
sjöunda í bóka-
flokknum Gæsa-
húð. Sveinsína er
góð stúlka en það
eru ekki allir góðir
við hana. Fjöl-
skyldan er að fara
í skemmtun í sveitinni og Sveinsína er
skilin eftir til að passa bæinn og dýr-
in. Hún er því alein heima þegar þjófur
kemur um kvöldið til að ræna og
rupla. Sveinsína gerir sitt besta, en
hún er blind.
Útgefandi er Tindur. Bókin er 93
bls. Verð: 1.590 kr.
Börn
Mannorðsmissir
Katrínar Blum er
skáldsaga eftir
Nóbels-
verðlaunahafann
Heinrich Böll.
Þýðandi er Baldur
Ingólfsson.
„Sagan kom
fyrst út árið 1974
og vakti feikna athygli og umtal þar
sem höfundur eiginlega gekk á hólm
við stórveldið Bild-Seitung sem hann
taldi fótum troða sannleikann með
rangfærslum og rógburði og í krafti
valds síns leggja líf saklauss fólks í
rúst með rógi og lygum,. Sagan er í
senn spennandi, átakanleg og háðsk,
en fyrst og fremst er hún beitt ádeila
sem vekur upp spurningar um siðferði
fjölmiðla og það gríðarlega vald sem
þeir geta haft til góðs eða ills,“ segir í
fréttatilkynningu.
Sagan fjallar um unga konu, Katr-
ínu Blum. Hún er einstaklega vönd að
virðingu sinni og heiðarleg fram í fing-
urgóma en verður það á að verða ást-
fangin af manni sem er eftirlýstur
svikari. Hún sést með honum í sam-
kvæmi og þar með hefst darraðar-
dansinn. Hún er tekin til yfirheyrslu og
blaðið kemst í málið og hefur ofsóknir
á hendur henni, situr fyrir henni, birtir
af henni flennistórar forsíðumyndir,
afbakar sannleikann um hana, rænir
hana ærunni, þar til hún rís upp og
tekur til sinna ráða.
Útgefandi er Fjölvaútgáfan. Bókin
er 164 bls., prentuð í Singapore.
Verð: 2.980 kr.
Skáldsaga
Sveinn Yngvi Egilsson bókmennta
fræðingur hefur búið til prentunar og
ritað inngang að Ljóðum og lausu
máli Gísla Brynjúlfssonar og notið við
það aðstoðar Þorfinns Skúlason ar.
Bókin kemur út á vegum bókmennta-
fræðistofnunar háskóla íslands í rit-
röðinni íslensk rit.
Sveinn Yngvi hefur einnig gefið út
Brennu-Njálssögu fyrr á þessu ári Á
vegum bókaútgáfunnar bjarts í nýj-
um bókaflokki sem kallast Neonklas-
sík.
Gísli Brynjúlfsson (1827-1888) er
sérstætt skáld og stendur að mörgu
leyti stakur í íslenskri bókmennta-
sögu eins og fram kemur í inngangi
Sveins Yngva. Eins og þar stendur
varð Gísla minna úr verki en efni
stóðu til. Sveinn Yngvi er spurður um
ástæðurnar.
„Hann var bráðefnilegur að áliti
margra. Um tvítugt heldur hann úti
tímariti og skrifar það að mestu leyti
sjálfur. Yrkir af miklum móð.Kvæðin
birtast í Norðurfara og hann verður
landsþekkt skáld.
Gísli skrifar Dagbók í Höfn árið
1848 sem Eiríkur Hreinn Finn-
bogason gaf út fyrstur manna, 1952,
og vakti á henni verðskuldaða at-
hygli. Þetta er allt að gerast þegar
Gísli er rúmlega tvítugur. Hann fer
síðan út í rannsóknir og kennslu, gef
ur út nokkra texta en þykir afkasta
lítill á því sviði, heldur áfram að yrkja
en einhvern veginn er neistinn horf-
inn. Á þessu er meðal annars pólitísk
skýring. Gísli kemst upp á kant við
Jón Sigurðsson og afleiðingin er sú að
hann er talinn óþjóðhollur. Þegar
hann fær síðan kennaraembætti við
háskólann í kaupmannahöfn telja
landar hans að yfirvöldin séu að verð-
launa hann vegna þess að hann þótti
hallur undir Dani. Þannig verð ur
hann einangraður og í rauninni út-
skúfaður af Hafnar-Íslendingum.“
Má ekki segja að Dagbók í Höfn sé
brautryðjandaverk?
„Þetta er mjög einkalegur texti.
Hann er einlægur og persónulegur
og Gísli er opinn og næmur fyrir um-
hverfinu. Hann er mjög leitandi, allt-
af að setja sig í stellingar, ungur mað-
ur í leit að sjálfsmynd, eiginlega mjög
nútímalegur ef svo má segja. Minna
má á að Eiríkur Guðmundson hefur
skoðað Dagbókina út frá sjálfs-
ævisögulegri hefð í ágætri bók sinni,
Gefðu mér veröldina aftur. Í
ákveðnum skilningi er dagbókin
brautryðjandaverk þó að hún hafi
ekki verið ætluð til útgáfu.“
Þú talar um stellingar í Dagbók-
inni?
„Gísli gengst upp í ákveðnum geð-
sveiflum og það eru fyrst og fremst
áhrif frá Byron. Ekki þeim íroníska
heimsborgara sem nútímamenn sjá
gjarna í Byron heldur er þetta annar
Byron, þunglyndislegur, mislyndur,
lífssýnin er myrk og skáldið er í upp-
reisn. Því tengist áhugi Gísla á frels-
inu eins og hjá Byron.“
Þú skrifar um frelsisskáldið Gísla?
„Já, og ástaljóðaskáldið. Ástmað
urinn Byron dýrkaði suðræna fegurð
og var mikill kvennamaður. Það vildi
Gísli líka vera. Það er leitun á íróníu
hjá honum en því meira um innfjálga
alvöru.“
Mikil orka og
mikið blek
Varð Gísla ágengt í sambandi við
kvennamálin?
„Hann eignaðist kærustu og fór
mikil orka í það samband og mikið
blek. Kærastan var Ástríður Helga
dóttir.“
Þarna koma við sögu bréf Gísla til
Gríms Thomsens?
„Í bréfunum til Gríms lýsti Gísli
ástarsambandinu í smáatriðum.Grími
fannst fáránlegt hvernig Gísli var
alltaf að leita að sjálfum sér í konum
og fötum og bókum.“
Gísli var þá sannkallaður nútíma
maður?
„Já, sjaldgæft er að það birtist
svona sterkt í textum frá þessum
tíma. Það er ákveðin fró fyrir leitandi
nútímamenn að finna sér félaga í
Gísla. Hann viðurkennir til dæmis
vanmátt sinn. Gísli ákveður síðan að
hann sé ekki ástfanginn af kærust-
unni og slítur sambandinu en er alltaf
að hugsa um hana og dreymir hana
eins og kemur fram í Dagbókinni.
Gísli kvænist ágætri danskri konu
skáldmæltri, Marie Nicoline. Þeir
sem hana þekktu fóru fögrum orðum
um hana. Mamma Gísla flytur ekkja
til Hafnar og býr hjá þeim hjónum en
faðir Gísla dó áður en hann fæddist.
Gísli er umkringdur konum alla tíð og
yrkir mikið um konur."
Hann er ástfanginn af ástinni?
„Það snertir þessar stellingar í
Dagbókinni og í ljóðunum. Lífið er
kvalafullt. Það er grunnhugsunin.
Ástin býður upp á alsælu en að-
skilnaðurinn hefur sársauka í för með
sér. Fjarvistirnar eru þó frjóar fyrir
skáldið og Dagbókarritarann.“
Hvernig eru lýsingar Gísla á ástinni?
„Þegar hann er að lýsa Ástríði og
gyðingastúlkunni sem hann sá á götu
í Kaupmannahöfn þá renna þær sam-
an við skáldaðar konur. Ástríður
rennur saman við Ófelíu, sjálfur
rennur hann saman við ýmsar hetjur
bókmenntanna. Þannig séð er hann
upptekinn af að vera ástfanginn.
Þegar hann hefur slitið samband-
inu við Ástríði sér hann meira eftir
ástríðunni en Ástríði. Hann yrkir ljóð
þar sem hann leggur út af Biblíunni,
gjarnan dapurleg ástaljóð. Grátur
Jakobs yfir Rakel er dæmi um það.
Ég held að hann byggi þar á ljóða-
flokki eftir Byron. Í ljóðinu er hann
að samþætta bölsýnan ástartrega
nítjándu aldar minnum úr gamla
testamentinu. Gísli er einna fyrstur
íslenskra skálda til að dásama suð-
ræna fegurð en við erum vanari hinni
norrænu.“
Þú talar um margröddun í ljóðum
Gísla?
„Þetta er fengið frá Einari Bene-
diktssyni. Gísli er oft sjálfhverfur en
líka örlátur. Hann hleypir öðrum
skáldum að. Þetta eru eins og stef í
músík, það hvernig tónskáld taka stef
frá öðru tónskáldi. Þetta kemur einna
skýrast fram í frelsisljóðunum þar
sem hann er að vitna í sögu Ungverja.
Svipað gerðu módernísk skáld síðar.
Gísli er svolítið á undan tímanum
hvað varðar slíkar vísanir.“
Hver er staða Gísla nú?
„Dagbókin og nokkur ljóð munu
lifa. Gísli er þó ekki höfuðskáld en
höfundar geta verið athyglisverðir á
sinn hátt.Hann er mjög forvitnilegur
þegar hann er skoðaður í sínu sögu-
lega og menningarlega samhengi. Því
má bæta við að Gísli er brautryðjandi
í kvæðagerð sem byggist á þjóðsög-
um. Grímur varð þekktur fyrir slík
kvæði en það var síðar á 19. öld. Gísli
sló þó aldrei verulega í gegn en kvæði
hans, Gullið rauða og lóan sýna hvers
hann var megnugur þegar hann tók
þjóðsagnaefnið réttum tökum.“
Gunnar heilmikið
skáld
Er útgáfa þín á Brennu-Njálssögu
frábrugðin öðrum Njáluútgáfum?
Ég vann mikið með handrit þegar
ég vann að Gísla og líka Njálu. Ég fer
alveg eftir Reykjabók en það er eitt
elsta og heillegasta handrit Njálu, frá
því um 1300. Textanum er fylgt alveg
en stafsetning samkvæmt nútíman
um. Það sem er sérstakt við texta
Reykjabókar er að það eru óvenju
margar vísur í honum og Gunnar á
Hlíðarenda birtist til dæmis sem heil-
mikið skáld. Þetta minnir dálítið á
söngleik þar sem menn bresta iðu-
lega í söng. Í Reykjabók bresta menn
í vísur af minnsta tilefni.Vísurnar eru
allar skýrðar. Auk þess eru almennar
orðaskýringar og nafnaskrár í útgáf-
unni.“
Ástfanginn af ástinni

Bókmenntafræðistofnun Háskóla Ís-
lands hefur gefið út Ljóð og laust mál
Gísla Brynjúlfssonar. Bjartur hefur gef-
ið út Brennu-Njálssögu í nýjum flokki,
neonklassík.
Eftir Jóhann
Hjálmarsson
Morgunblaðið/Eggert
SVEINN YNGVI EGILSSON: „Grími Thomsen þótti Gísli leita að sjálfum sér í
konum og fötum og bókum.“
Stundirnar eftir
Michael Cunn-
ingham. Þýðandi
er Þorbjörg Bjarn-
ar Friðriksdóttir.
Þrjú tímabil, þrjár
sögur og þrjár kon-
ur mynda eina
heild í þessari
skáldsögu. Kon-
urnar tengjast saman á undursam-
legan hátt yfir tíma og rúm, eins og
hlekkir í keðju, ómeðvitaðar um þau
duldu áhrif sem eitt einstakt bók-
menntaverk hefur á líf þeirra.
Fyrst er að nefna skáldkonuna Virg-
iníu Woolf, í úthverfi London árið
1923. Hún er að semja fyrstu stóru
skáldsöguna sína „Frú Dalloway“ og
berst við að halda aftur af geðveiki
sem stöðugt ógnar henni.
Tveimur áratugum síðar, við lok
seinni heimsstyrjaldarinnar, er Lára
Brown, eiginkona og móðir í Los Ang-
eles, að lesa „Frú Dalloway“. Hún
sogast með heljarafli inní hugarheim
bókarinnar sem hefur svo sterk áhrif
á hana að hún byrjar að hugleiða
flótta frá því lífi sem hún lifir. Í nútím-
anum er Klarissa eins konar nútíma
útgáfa af „Frú Dalloway“. Hún und-
irbýr veislu fyrir ástkæran vin sinn,
skáld sem er að deyja úr alnæmi.
Michael Cunningham hefur hlotið
marvíslegar viðurkenningar fyrir sög-
una, meðal annars hin virtu Pulitzer-
verðlaun. Hún kom fyrst út í Banda-
ríkjunum árið 1998 og var valin besta
skáldsaga ársins af öllum helstu bók-
menntatímaritum. Eftir henni var gerð
samnefnd kvikmynd sem hlaut tvenn
Golden Globe-verðlaun og níu tilnefn-
ingar til Óskarsverðlauna árið 2003.
Útgefandi er Fjölvaútgáfan. Bókin
er 240 bls., prentuð í Singapore.
Verð: 3.480 kr.
Skáldsaga