Vísir - 09.01.1981, Síða 27

Föstudagur 9. janúar 1981
vlsnt
„ARSTID FAEINNA KYNDUGRA ORÐA"
A TÖFRAKLÆÐI ORÐLISTARMANNS
Þorsteinn frá Hamri:
Haust i Skirisskógi,
— skammdegisprójekt.
Helgafell 1980.
Ég komst ekki aftur úr
þessari stuttu bók fyrir jólin,
tafðist svo injög við lesturinn að
undrum sætti. Oröin eru þó svo
sem ekki mjög á hverri siðu, og
siðurnar ekki nema 1980. Ég tók
til við skrudduna hvað eftir ann-
að, en freistaðist jafnan til að
gæla við orð og setningar,
kjamsa á þeim, bragða á þeim
aftur og aftur, svo að mér mið-
aði ekkert. bað var ekki fyrr en
á fridrjúgu nýári sem ég lauk
bókinni, og það voru skemmti-
legar stundir, sem ég eyddi i
hana, enda er hún varnagla-
laust besta myndagáta þessara
hátiða.
Þorsteinn frá Hamri er eng-
inn ungæðingur lengur, þvi að
liðið er á þriðja áratug siðan
fyrsta bók hans kom út. Við
heldum hann itækt og orðknátt
ljóðskáld framan af árum, en
þegar minnst varði var hann
kominn á kaf i þjóðsögur og
þjóðhætti og vatt sér þaðan i
einhvers konar skáldsögur og
hefur nú sameinað þetta allt i
prójekti sinu, svo að hann verð-
ur ekki flokkaður lengur, og
hlýtur þvi aðeins að kallast
skáld — orðlistarmaður — og
kiknar ekki undir þvi nafni. Á
bókarkápu er þetta „skamm
degisprójekt" hans kennt til
„skáldsagnaritunar", sem
verður að teljast hæpinn dómur,
en hitt er rétt, að hann lætur
„veruleika nútimans tengjast
þjóðsögn, þjóðtrú og imyndun i
listilega gerðri sögu".
En hver og hvernig er þessi
„saga”? Hún er i raun og veru
gerð eftir sömu uppskrift og
naglasúpan, og satt að segja er
Þorsteinn engu minni töframað-
ur en sá, sem forðum lék sér að
kerlingunni. Við lesendur erum
i hlutverki hennar, og alveg eins
hrifnir að sögulokum. Hann
byrjar með sögunagla, en bætir
siðan jafnt og þétt einhverju
nýju og óvæntu úti og hrærir i af
sliku listfengi, að við vitum
varla af þvi fyrr en bragðið seg-
ir til sin og við stöndum á önd-
inni af hrifningu. Hann læðir
þjóðsögu i núna, bóndalauk
næst, bæhóma þarnæst og alls
kyns kryddi öðru. Og við höld-.
um að þetta sé allt saman af
einum nagla! Ef til vill mætti
einnig likja sögunni við mengi —
eða hringi, sem sneiöa hver
annan.
Að sjálfsögðu setur Þorsteinn
sögupersónur sinar i upphafi
niður i mesta draugabæli i nánd
við höfuðborgina einhvers stað-
ar ofan við Kolviðarhól að
manni finnst — hvað annað? En
hvort Skirisskógur sögunnar er
þar eða i Aðalstræti vefst svolit-
iðfyrir manni. Hrói höttur verð-
ur heldur þokukennd persóna,
en Vilhjálmur skarlat er þvi
skýrar hannaður, gott ef maður
kannast ekki hálfvegis við vin-
inn — og raunar fleira fólk um-
hverfis hann. Sóleyjarhöfða-
bóndi lætur ekki heldur að sér
hæða — hann kemur alltaf við
og við i gegn á þessum forkostu-
lega miðilsfundi og finnur
ringulreiðinni staðfestu, ekki er
nú vanþörf á.
Þorsteinn leikur þessu skák-
fólki sinu fram og aftur af hjart-
ans lyst og kemur lesandanum
sifellt á óvart, þjóðsögurnar
fljúga hjá i sjónhendingu. Hann
lætur örla á kunnuglegum
gamansögum, heldur smáfyrir-
lestra um heimspeki eða mann-
lega náttúru, bregður viö mynd-
um himins og jarðar, segir
veðurfréttir og yrkir bögur,
botnar loks söguna með jólum
og þessu stefi:
En gálaus prójekt glitra
i gegnum skýjarof,
smiðuð af kynlegum kvistum
(og kannski huglæg um of).
Kimni Þorsteins — oft á al-
vörumörkum — er einstaklega
hlý og glitrandi. Það er ef til vill
það, sem tefur mest fyrir manni
við lesturinn — að reyna að ráða
i hvort hann er að tala i gamni
eða alvöru. Maður er ekki eins
smeykur við neitt og að vera á
báðum áttum um það.
En sloppinn úr öllu viravirki
sögunnar situr maður eftir
fanginn hljómum og litum þess
máls, sem Þorsteinn skrifar.
Þar er ekki kastað til höndum,
og farið á kostum eftir stiga
málrófsins, og leikið mörgum
skjöldum. Ekki hikað viö að
sletta ofurlitið, en þegar minnst
varir brugðið á fornyröislag,
jafnvel stuðlað og rimað i orð-
ræðu eða lýsingu, spekimálum
eða glettni. Við erum i fylgd
með kynslóð eftirstriðsáranna,
en hinn þungi undirstraumur
þjóðsagna og islensks bændalifs
á liðinni tið er skammt undir
yfirborði, eða hinn rammi safi
rennur frjáls i gegn. Þennan
magnaða samleik tungu, lands-
náttúru, þjóðmenningar og
nútiðarlifs hafa fáir eða engir
islenskir höfundar betur á valdi
sinu i skáldverki þessi árin.
Þorsteinn haslaði sér þennan
völl með Himinbjargarsögu, og
þar er hann enn á haustnóttum i
islenskum Skirisskógi.
Þessi bók er fyrst og iremst
frábær leikur að orðum, hugs-
unum og myndum, en lesendum
látið eftir að draga sinn dóm úr
henni, ef þeim hugnast, en fyrst
og siðast skulu þeir njóta lesn-
ingarinnar og leggja sitt til
þess. Slikt svigrúm get'a aöeins
hinir bestu höfundar.
Þótt málbeiting Þorsteins sé
oftast bæði hvöss og mjúk, kem-
ur fyrir að hann stingur mig
með einu og einu orði. Af þvi að
prófarkir virðast svo vandlega
lesnar, var ég i vafa um, hvort
það væri prentvilla eða
þorsteinska að skella „skolleyr-
um” við (bls 168) eða að rita
,,hárrétt”(bls. 95). Einnig fór
það fyrir brjóstiö á mér að sjá
það á bls. 170, að jólasveins-
ómyndin hjá eplakaupmannin-
um sveiflaðist til íyrir „gjól-
unni" þegar gengið var um
dyrnar. 1 minum skilningi er
gjóla samfelld gola eða kaldi en
ekki gustur eða sveipur, sem
verður þegar dyr eru opnaöar.
Þetta er eins og
skafrennings-afmánin hjá þeim
i veðurstofunni. Þar heitir allur
snjórenningur „skafrenning-
ur", þótt það sé aöeins nafn á
einu þeirra fimm eða tiu renn-
ings-afbrigða, sem menn hafa
skilgreint i veðurtali sinu öldum
saman.
Þá get ég ekki neitað þvi, að
mér finnst stafsetningarrökvis-
in hans Þorsteins frá Hamri
hálfskritin, svo harðsaumuð og
nákvæm sem hún er. Hann
þjónar orðaættfræðinni með þvi
að draga að sér hverja z eins og
segulstál, skreytir meira að
segja orðið að „verzla" með
henni, þótt allir hljóti að sjá og
vita, að foreidri þess orðs er
vara en ekki verö. Hins vegar
lætur hann upprunann lönd og
leið i sérhljóði á undan og gerir
það sem allra breiðast. Það
helgast auðvitað i fullum mæli
af framburðinum, ef menn hafa
það sjónarmið, en þegar z
kemur i fangiö á manni i næstu
andrá, er sem rökvisin og sam-
kvæmnin hafi snöggvast gengið
úr vistinni.
En þetta er auðvitað óhæft
nöldur og slær engum fölva á
haustdýrðina i Skirisskógi.
„Þar er sagan úti. Þar kveð ég
þessa árstið íáeinna kyndugra
oröa og læt lesendum eftir að
gera sér jólin i hugarlund”, seg-
ir Þorsteinn undir sögulok.
Andrcs Kristjánsson.
Þorsteinn frá tlamri.
Gert út á meira vatn en
Annan veturinn i röð verður
að draga stórlega úr
framleiðslu vegna skorts á raf-
orku. Stórvirkjanir okkar við
Búrfell og á hálendinu- þar fyrir
ofan virðast hafa verið hannað-
ar i „hámarki” ef svo má að
orði komast, þvi strax og vatns-
magnið á hálendinu kemst i
vetrarástand verður Alverks-
miðjan og Grundartangasmiðj-
an að draga saman seglin.
Verður i rauninni ekki séð
hvernig hægt hefði verð að
koma við fullri vinnslu á
Grundartanga sökum raf-
magnsskorts ef svo hefði farið
að sala á framleiðslu verk-
smiðjunnar hefði fylgt itrustu
áætlunum. En þar sem vatns-
skorturinn á hálendinu hefur
ekki enn valdið stórfelldum
skaða i orkufrekasta iðnaði
okkar látum við kyrrt liggja.
Engu að siður bendir þessi
vatnsskortur til þess, að hálf-
gildings Kröfluævintýri hafi
verið á ferðinni, þegar virkjað
var við Sigöldu.
Svo vill til aö orkuáætlanir
varðandi virkjanir á hálendinu
hafa verið gerðar á tima þegar
jöklar hafa verið að dragast
saman vegna hlýinda. Nú virð-
ast aftur á móti vera að koma
hið háttbundna kuldatimabil,
sem fylgir ætið siðustu tugum
hverrar aldar, og kemur þá i
ljós, að hvað virkjanir snertir
hefur verið gert út á meira vatn
en gefst. Byrji jöklar aö þenjast
út að nýju tekur fyrir þær vatns-
uppsprettur að nokkru leyti,
sem bæði Sigölduvirkjun og
Búrfellsvirkjun eru byggðar á.
Þess Vegna má alveg eins búast
við þvi að væntanlegt kulda-
timabil verði okkur örðugt við
orkuframleiðsluna eins og á
öðrum sviöum.
Að visu dettur engum i hug að
álita hönnuði þessara verka svo
glámskyggna, að hafa ekki
tekið tillit til hugsanlegra
veðurfarsbreytinga við staðar-
ákvarðanir virkjana.
Óhjákvæmilegt er aö taka
jökulvötn og virkja þau, en þau
vötn cru auðvitað fyrst og
fremst viðkvæm fyrir veður-
farsbreytingum vegna upptaka
sinna. Það lá þvi alveg ljóst
fyrir i upphafi, að veðurfarið
hlaut að verða einn af aðalþátt-
um orkuútreiknings við gerð
jökulvatnavirkjana. Nú hefur
hins vegar komið á daginn, að
veðursfarsbreytingin virðist
koma orkuframleiöendum
alveg að óvörum með afleiðing-
um, sem þegar hafa kostaö
okkur stórfelldan samdrátt i
orkufrekum framleiðslugrein-
um.
Framundan eru fleiri
virkjanir jökulvatna, og hefur
Bianda komið þar mjög við
sögu. Virkjun þar er talin sér-
lega hagkvæm og er þá m.a.
miðað við ákveöiö vatnsmagn.
Forvitnilegt væri að vita hvort
hugsað væri til endurhönnunar
á Blöndu vegna þeirra af-
brigða, sem þegar eru komin
fram við virkjanir á öðrum jök-
ulvötnum, og rakin verða beint
til veðurfarsbreytinga á siðustu
Iveimur árum. Jöklanir eru
mikil vatnsforðabúr, en þeir
gefst
selja ekki ncma i hlýindum, og
það cetur farið svo næstu tutt-
ugu eða þrjátiu árin, miðað við
reynslu frá fyrri öldum, að
jöklarnir reynist ekki sérlega
nytháir. Rétt er, að okkur er
nauðsynlcgt að komast af
Atlantshafssprungunni með
eitthvað af stórvirkjunum
okkar, og þess vegna er eins
gott að fara að hugsa fyrir
virkjunarstöðum annað hvort
fyrir noröan cða austan. A hinu
verða menn þó aö hafa vara, að
útreikningar um vatnsmagn i
jökulám munu kannski ekki
standast þegar nær liður alda-
mótum, og þá getur svo farið að
hagkvæmnitölur breytist tölu-
vert.
Uppistöðulón Sigölduvirkjun-
ar er mikill hafsjór yfir að lita.
En fyrir utan þrálátan leka
virðist alls ekki hækka nóg i þvi
yfir sumartimann til að mæta
minnkandi aörennsli og aukinni
rafmagnsnotkun yfir vetrartim-
ann. Þannig hefur Sigölduvirkj-
un ekki staðist, þótt óliku sé
saman að jafna Kröfluvirkjun
og henni. Það er ógnvekjandi til
þess að hugsa, að svo skuli
komið fyrir Sigölduvirkjun,
þegar aðeins skammt er liðið á
væntanlegt kuldaskeið.
Svarthöföi.