Morgunblaðið - 23.12.2003, Blaðsíða 2

2 B ÞRIÐJUDAGUR 23. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
ÞETTA mikla og margslungna
ritverk er í senn óvenjulegt að
uppbyggingu, stórfróðleg heimild
um íslenska menningu og daglegt
líf á vanræktu tímabili í sögu Ís-
lendinga og vandað að öllum frá-
gangi. Í aðfaraorðum Magnúsar
Kristinssonar, sem með miklum
rétti má kalla upphafsmann verks-
ins, kemur fram, að fyrsta aðdrag-
anda þess megi rekja til göngu-
ferðar sem hann fór með
Hermann Kuhn og fleira fólki á
fjallið Kerlingu og í Glerárdal árið
1986. Í þeirri ferð fræddist hann
um ferðalýsingar Hans Kuhn og
ljósmyndir frá Íslandsferðum hans
á 3. og 4. áratug 20. aldar. Fljót-
lega kom til tals að gefa efnið út,
en síðan bættist við meira frá
fleiri löndum Kuhn, sem einnig
voru hér á ferð á millistríðs-
árunum, og úr varð þriggja binda
verkið sem hér liggur fyrir.
Verkið er í þremur bindum en
myndar eina heild og má kallast
glögg og fræðandi úttekt á menn-
ingarástandi Íslendinga á milli-
stríðsárunum, eins og það kom
hinum þýsku ferðalöngum fyrir
sjónir. Er þá rétt að taka fram, að
þeir voru engir venjulegir túrhest-
ar sem drápu hér niður fæti
skamma hríð. Þeir dvöldust allir
lengi hér á landi, lærðu íslensku
til nokkurrar hlítar, ferðuðust víða
um land, kynntust landi og þjóð
vel og tveir þeirra, Hans Kuhn og
Bruno Schwiezer, kvæntust ís-
lenskum konum og höfðu náin
tengsl við Ísland og Íslendinga
löngu eftir að lauk því tímabili
sem beinlínis er fjallað um í þess-
um bókum.
Árni Björnsson er aðalhöfundur
1. bindis og skrifar þar ýtarlega
lýsingu á íslenskri þjóðmenningu
millistríðsáranna. Til þess að setja
sögu tímabilsins í sögulegt sam-
hengi hefur Árni þó frásögn sína
löngu fyrr, byrjar eiginlega „all-
erede på de gamle Egypter“, eins
og einu sinni var sagt. Hann sögu
fyrri alda frá frumlegum og harla
óvenjulegum sjónarhóli, en lýsing
hans á íslenskri menningu og
þjóðháttum millistríðsáranna er í
senn lifandi og rækileg og tví-
mælalaust það heildstæðasta og
besta sem skrifað hef-
ur verið um þessi mál
lengi. Þessu bindi
lýkur á umfjöllun um
íslenska muni á þjóð-
fræðasafninu í Ham-
borg og greinargerð
um söfnunarferðir
Hans Kuhn hingað til
lands á árunum 1927
og 1929 og eru þar
birtar myndir og
teikningar af fjöl-
mörgum munum.
Hans Kuhn og
Reinhard Prinz eru
aðalhöfundar 2. bind-
is. Bókin hefst á
stuttum kafla um samskipti Ís-
lendinga og Þjóðverja í aldanna
rás og síðan segir frá höfundum
og fjölskyldum þeirra. Meginefnið
er hins vegar ferðalýsingar og
-minningar þeirra félaga úr Ís-
landsferðum og uppistaðan Ís-
landsminningar Hans Kuhn frá ár-
unum 1922-1938, en þær las hann
inn á segulband á efstu árum sín-
um, þá alblindur. Að auki er hér
að finna skrif ýmissa annarra og
er þeirra hvarvetna getið, sem
vera ber.
Bruno Schweizer er aðalhöfund-
ur þriðja bindis. Það hefst á grein-
argerð um ævi hans og konu hans,
en meginefnið er frásögn af Ís-
landsferðum Schweiz-
ers á árunum 1935 og
1936. Í bókarauka
greinir svo frá síðari
ferðum höfundar
hingað til lands, auk
þess sem lítilsháttar
annað efni er með í
þessu bindi.
Ekki leikur að
tvennu, að mikill og
góður fengur er að
þessari útgáfu. Hún
hefur að geyma mik-
inn fróðleik um ís-
lenskt þjóðlíf á árun-
um milli stríða, jafnt í
máli sem myndum.
Frásagnir Þjóðverjanna eru allar
áhugaverðar og upplýsandi og
notkun annarra heimilda og frá-
sagna fyllir í á skemmtilegan hátt,
svo úr verður góð heild. Mikið
myndefni prýðir þessar bækur all-
ar. Stofn þess eru ljósmyndir sem
þýsku ferðalangarnir tóku hér á
landi en margar myndir eru einnig
annars staðar frá. Við höfum lengi
haft fyrir satt, að „glöggt er gests-
augað, og sannast það hér. Auga
gestsins verður þó augljóslega enn
gleggra en ella þegar hann hefur
raunverulegan áhuga á þjóðlífi og
menningu – og er með myndavél.
Íslenskt mannlíf á millistríðsárunum
SAGA
Úr torfbæjum inn í tækniöld I-III
HÖFUNDAR: 1. BINDIS: ÁRNI BJÖRNS-
SON OG HANS KUHN. 2. BINDIS: HANS
KUHN OG REINHARD PRINZ, 3. BINDIS
BRUNO SCHWEIZER
Ritstjóri og þýðandi 2. bindis Magnús
Kristinsson.Þýðandi Franz Gíslason.
528+542+543 bls., myndir.
Myndaritstjóri allra binda: Örlygur Hálf-
danarson.Útgefandi: Örn og Örlygur,
Reykjavík 2003.
Jón Þ. Þór
Árni Björnsson
„OG ERUM við ekki allir karl-
inn sem þýtur upp á stól til að
skoða geirvörtur gyðjunnar? Og
er ekki allt hold hey? Og eru ekki
ennþá við lýði dauðasyndir? Og er
ekki ennþá helvíti undir og himn-
ar yfir?“ spyr Ólafur Haukur Sím-
onarson í hugleiðingu sinni um
listamanninn Alfreð Flóka (1938–
1987) fremst í ljóðabók sinni
Æskuljóð hvíta mannsins.
Bók Ólafs Hauks er safn ljóða
úr fyrri bókum hans með nokkr-
um áður óbirtum. Það er ágæt
hefð að gefa út úrval ljóða. Höf-
undurinn metur þá hvað hann
telji enn eiga erindi og sýnir
hvaða ljóð hann vilji að lifi áfram
með lesendum sínum.
Ljóðabækur virðast aftur á
móti nánast vera úrelt form jafn-
vel þótt ljóð séu vinsæl. Þær selj-
ast ekki nóg og of fáir sækja nær-
ingu í þær. Ólafur Haukur velur í
úrvali sínu að búa ljóðunum nýtt
umhverfi innan um
nítján myndir Al-
freðs Flóka. Bókin er
því eins konar tvenna
– lesendur geta valið
að njóta myndanna
einungis eða ljóðanna
eingöngu. Erfiðara
finnst mér þó að lesa
myndirnar og ljóðin
saman eða finna sam-
eiginlegan tón í þeim.
Það er helst í loka-
ljóði bókarinnar sem
samhljómurinn verð-
ur. Það heitir Svarta
og rauða bókin
(brot):
Myndirnar sem þú skildir eftir
hengi ég innan á augnlok mín.
Gosbrunna blóðsins gref ég
í bláhvítan ísjaka ljóðsins.
Aðeins í draumi fellur haf
af svörtu hári yfir andlit mitt.
Ólafur Haukur er oftast raun-
sær höfundur, en Alfreð Flóki oft-
ast ekki. Maður hefði því ekki bú-
ist við þeim saman í bók. Þeir
rúmast þó vissulega saman í einni
bók. Bókin er að
sumu leyti þakkar-
gjörð Ólafs Hauks til
Alferð Flóka. „Þakka
þér samfylgdina,
gamla séní!“ skrifar
hann í aðfaraorðum.
Ljóst er að ÓHS hef-
ur borið mikla virð-
ingu fyrir Alfreð
Flóka og vill heiðra
hann með þessu
verki, og hann gerir
það fallega.
Myndir Alfreðs
Flóka eru magnaðar
og það er auðvelt að
lifa sig inn í þær því
maður sér alltaf eitt-
hvað undarlegt í þeim. Þær lýsa
oft dulrænu sambandi kynjanna,
og vekja skoðanda til umhugsun-
ar.
Ljóð Ólafs Hauks spanna sögu
hans sem ljóðskálds. Hann beitir
oftast talmáli en ekki myndlík-
ingum eða mystíkum orðum til að
draga fram hugmyndir eða til-
finningar lesanda. Ólafur Haukur
er skáld sem yrkir um samtímann
en nútíðin verður iðulega skyndi-
lega fortíðin. Þannig má heyra nið
sjöunda áratugsins í nokkrum
ljóðanna. Hér er upphaf að ljóð-
inu Enginn:
Ég gekk milli manna í bænum
og spurði einfeldningslega:
Viljið þið stríð?
Ljóðin í síðari hluta bókarinnar
höfða meira til mín en þau í fyrri
hlutanum. Hér er dæmi um gott
ljóð úr þeim hluta, það heitir
Staðreynd:
Dagatalið fellir blöð sín
allan ársins hring.
En blöðin eru ekki stór
og alla jafna þunn
svo endurvinnsla
kemur tæpast til greina.
Æskuljóð hvíta mannsins eru
ágætur vitnisburður um ljóð-
skáldið Ólaf Hauk og myndlist-
armanninn Alfreð Flóka. Bókin er
eiguleg og býr yfir tveimur vídd-
um; orða og mynda. Hún er safn
og veitir því innsýn í tíðaranda
sem er nýlega horfinn en æskilegt
er að skilja.
Falleg minning
LJÓÐ
Æskuljóð hvíta mannsins
ÓLAFUR HAUKUR SÍMONARSON
96 bls. Skrudda 2003.
Gunnar Hersveinn
Ólafur Haukur
Símonarson
BÖRNUM er eiginlegt að spyrja
einfaldra spurninga sem jafnframt
eru svo flóknar að enginn getur veitt
einhlítt svar. Barnabækur og ljóð
hafa fært þessa eðlislægu forvitni í
ýmiskonar skáldlegan búning og
nægir þar að nefna ljóðin um hann
Ara sem vildi vita alla hluti sem hin-
um fullorðnu þótti erfitt að svara.
Höfundur þessarar bókar tekur fyrir
mikilvægt þjóðfélagslegt vandamál
sem er misskipting auðs og fátækt
barna um víða veröld. Nanna litla
grætur yfir því sem hún heyrir í
sjónvarpinu um alla þá fátæku sem
ekki eiga fyrir mat og eiga hvergi
höfði sínu að halla. Það sem veldur
Nönnu sérstöku hugarangri er sú
staðhæfing fréttamanns að það séu
nógir peningar til í heiminum til þess
að allir geti haft nóg til hnífs og
skeiðar. Nanna veltir því þess vegna
fyrir sér HVAR allir þessir peningar
séu og ásamt með tuskuorminum
sínum, honum Hallormi, leggur hún
af stað í draumalandinu til að leita
uppi peningana. Hún finnur ýmsar
vísbendingar og dæmi um auð og
glæsibrag, en hvergi finnur hún þó
þá peninga sem hún er að leita að.
Hvorki prófessorinn né hispurs-
meyjan hafa áhuga á að svara spurn-
ingu hennar um hvar peningarnir
geti verið. Allir, bæði dýr og menn,
hafa um allt annað og miklu mikil-
vægara að hugsa en að leita uppi
hugsanleg ónotuð auðævi og allir
vilja frekar hugsa um eitthvað sem
snertir þá hvern og einn. Höfundur
lætur loks orminn leggja fram hálf-
gildings svar við þessari áleitnu
spurningu: … „börn geta vandað sig
við að verða gott fullorðið fólk og
þegar nógu margir fullorðnir hjálp-
ast að verður hægt að finna svarið og
auðvelt að ráða við annarlegu öflin.
… kannski gerir þú og litla heita
hjartað þitt gæfumuninn!“
Niðurstaða Nönnu er því sú að
breytingar á heiminum séu undir því
komnar að lítil börn breyti viðhorf-
um sínum til heimsins þegar þau
verði stór því að fullorðna fólk nú-
tímans sé býsna vonlaust og vanhæft
til að leysa úr brýnum vandamálum
veraldarinnar.
Höfundur hefur fyrir löngu unnið
sér sess sem einn okkar allra fremsti
myndlistarmaður sem vinnur að
mestu leyti fyrir börn. Fjölbreytni
myndanna er bókum Guðrúnar er
mikil og hún á marga strengi í mynd-
listarhörpu sinni. Þessi bók er fag-
urlega myndskreytt og einnig er
form hennar vel útfært og smekk-
legt. Í litanotkun fer mikið fyrir
bláum, köldum litum, jafnvel þar
sem túlipanar og limgerði eru um-
gjörð ferða Nönnu litlu. Ís og klaki
eru áberandi og sjálf er Nanna blá-
klædd og kuldaleg. Eina eiginlega
andstaðan í litavali er ormurinn,
Hallormur, sem er röndóttur og lit-
ríkur. Kannski er hann það af því að
hann er ekki mannlegur. Hann er
líka sá eini sem hefur einhverri speki
að miðla til Nönnu í vonlausri leit
hennar að peningum sem hljóta að
vera til einhvers staðar og hana lang-
ar að gefa litlu fátæku börnunum.
Barnið spyr
BARNABÓK
Hvar?
GUÐRÚN HANNESDÓTTIR
Saga og myndskreyting. 36 bls.
Bjartur, 2003.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Guðrún Hannesdóttir
OFT agnúumst við út í stress og
hraða nútímasamfélagsins, að við
færumst of mikið í fang og lifum
svo hratt að við gefum okkur ekki
tíma til að rækta mannleg tengsl
sem skyldi og við hlúum ekki held-
ur að okkar innra manni. Bókin
sem hér er til umfjöllunar er safn
af ritningarversum úr Biblíunni,
ýmsum spakmælum úr öðrum átt-
um og örsögum með djúpvitrum
boðskap. Sumar eru smellnar, ætl-
aðar til að fá okkur til að staldra
við og íhuga hvað skiptir máli í
veröldinni. Áberandi er glíman við
þjáninguna og fyrirgefninguna, að
hjálpa lesandanum til að líta á hið
jákvæða í aðstæðum sínum, jafnvel
þótt þær geti verið erfiðar og næg
tilefni séu til svartsýni. Leitast er
við að miðla von og gleði kristinnar
trúar.
Höfundur hefur á löngum ferli
sem prédikari og ræðumaður safn-
að að sér efni til að krydda mál sitt
með og miðlar hér broti af því.
Bókin er í litlu broti og á hverri
síðu eða opnu er fjallað um ákveðið
þema, t.d. náð, gleði, hugrekki og
bæn. Nokkur dæmi um efnistök
höfundar: „Lífið er gjöf“. Þar er
bent á staðfasta ást og trúfesti
Guðs.
Ég var ekki spurður
er ég fæddist
né heldur var hún
er fæddi mig spurð
er hún fæddist
enginn var spurður
nema hinn Eini
og hann sagði
JÁ. (Kurt Marti)
(bls. 8)
Um dýrmæti ást-
vina: „Við leiðarlok
munum við ekki sjá
eftir því að hafa ekki
tekið enn eitt prófið,
sett enn eitt metið,
eða náð enn betri ár-
angri í starfi. Við
munum iðrast þess að
hafa ekki eytt meiri
tíma með maka,
barni, vini eða for-
eldri.“ (Barbara Bush) (bls. 70).
„Líf í trú“: „Hér er leyndarmál-
ið. Það er mjög einfalt: maður sér
ekki vel nema með hjartanu. Það
mikilvægasta er ósýni-
legt augunum.“ (Litli
prinsinn) (bls. 91).
Stöðug þörf er fyrir
andaktarbækur með
hugleiðingum um boð-
skap kristinnar trúar.
Þó að þessi bók sé
ekki með slíku sniði
getur hún orðið góður
félagi í amstri dag-
anna. Hægt er að lesa
eitt þema á dag og
hafa sem veganesti yf-
ir daginn til íhugunar
og eftirbreytni. Hún
gagnast einnig vel
ræðumönnum sem
sjóður spekiorða og stuttra frá-
sagna.
Ljós í dagsins önn
TRÚMÁL
Orð í gleði
KARL SIGURBJÖRNSSON
94 bls.
Útgefandi, Skálholtsútgáfan 2003.
Kjartan Jónsson
Karl Sigurbjörnsson