Morgunblaðið - 23.12.2003, Blaðsíða 8

8 B ÞRIÐJUDAGUR 23. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
ÞRJÁR bækur fyrir börn sem ekki
hefur borið mikið á nú fyrir jólin
eru grænlenskt ævintýri um dreng
sem numinn er á brott, endursögn
úr sögum Jóns Sveinssonar (þar
sem grænlenskir ísbirnir koma
mikið við sögu) og ljóð og lög
handa fullorðnum börnum um ým-
is fyrirbæri í nútímanum, eftir
Birgi Svan Símonarson og Krist-
ínu Arngrímsdóttur.
Í grænlenska ævintýrinu
Brottnumda drengnum (Hólar,
2003) er sagt frá drengnum Anng-
annguujuk og fjölskyldu hans sem
lifir af selveiðum. Drengurinn leik-
ur sér meðan pabbi hans veiðir og
mamma hans verkar skinn, og dag
nokkurn er hann numinn á brott.
Áheyrendur fá nasasjón af græn-
lenskum lifnaðarháttum, samfélagi
og tungu í knappri og einfaldri frá-
sögn, og rauði þráðurinn ekki síst
ást foreldra á litla drengnum sín-
um.
Kærleiksríkt samband barns og
fullorðinna og hættulegur viðskiln-
aður við fjölskyldu kemur líka við
sögu í endursögn eins af ævintýr-
um Nonna, Á Skipalóni (Hólar,
2003). Hefst það á Þorláksmessu í
torfbæ á Möðruvöllum í Hörgárdal
þegar Nonni litli leggur í leið-
angur að Skipalóni þar sem hann
hyggst vera yfir jólin. Á hann bæði
fyrir höndum erfitt ferðalag í
frosti og snjó og grimmileg átök
við ísbirni.
Líkt og grænlenska ævintýrið
varpar frásögn Nonna ljósi á allt
annað samfélag en það sem við
eigum að venjast og er því upplýs-
andi um leið og haft er ofan af fyr-
ir lesendum og áheyrendum, sem
ekki er alltaf raunin þegar efni
fyrir börn er annars vegar.
Hér er á ferðinni annað ævintýri
Nonna í nýrri endursögn og eins
og áður hefur verið sagt á þessum
vettvangi mætti gjarnan byrja frá-
sögnina á stuttum kafla um Jón
Sveinsson og ævi hans, því þótt
ekki þurfi að kynna Nonna fyrir
þeim sem löngu eru komnir á legg
gildir ekki hið sama um smáfólkið.
Bland í poka og dýrin í Hálsa-
koti (Fótmál – Neðanjarðar, 2003)
er á hinn bóginn rækilega staðsett
í nútímanum, en engu að síður gott
til umhugsunar og dægrastytt-
ingar. Þar eru á ferðinni ljóð og
lög handa fullorðnum börnum (líkt
og segir á kápu) og bókin bönnuð
fólki með brageyra og þeim sem
elska bragfræði (æði?). Umfjöll-
unarefnið er af ýmsu tagi; ástin,
samviskan, sjálfsmyndin, einelti,
ofnæmi, (vegfar)endur, geitungar,
landafundir, Keikó, eða bara hvað
sem er og þótt ljóðin séu hin besta
skemmtun hefði verið til bóta að
geta hlustað á lögin líka.
En ágætur tónlistarmaður með
gítar, sem syngur mikið og leikur
fyrir börn, veitti liðsinni sitt og
sagði: „Lögin í bókinni eru mörg
hver skemmtileg og þeim fylgja
laglínur og hljómar svo hægt sé að
spila þau og syngja. Þó væri mikil
bót í máli ef bókinni fylgdi ann-
aðhvort geisladiskur eða spóla með
einföldum útgáfum af lögunum.
Þannig ættu börn og foreldrar
auðveldara með að læra þau eftir
eyranu þar sem nótnalestur er
ekki almenn þekking meðal Ís-
lendinga.“
Lífsháski, kærleikur og ljóð
Grænlensk heimsmynd, ísbirnir, einelti og ást
eru fyrirtaksviðfangsefni fyrir smáfólkið.
Helga K. Einarsdóttir segir frá þremur barnabók-
um með nærtækum söguþræði, sem skemmta,
fræða og vekja til umhugsunar.
VORIÐ eftir fall talíbana í Afg-
anistan fékk norska blaðakonan
Åsne Seierstad að flytja inn á
heimili bóksalans Shah Moham-
med Rais, sem hún í bókinni nefn-
ir Sultan Khan, og dvelja þar í
þrjá mánuði þar sem hana langaði
til kynnast fjölskyldunni með það
að markmiði að skrifa um hana
bók. Í formála bókarinnar tekur
Seierstad fram að sú fyrirætlan
sín hafi verið með vitund og sam-
þykki fjölskyldunnar (bls. 7). Síð-
ar sama ár kom bókin út og vakti
töluverða athygli og nýverið bár-
ust t.a.m. þær fréttir að bókin
hefði verið tilnefnd til Bresku
bókmenntaverðlaunanna (British
Book Award). En bókin hefur líka
vakið mikla athygli sökum þeirra
málaferla sem bóksalinn sjálfur
hefur hótað höfundinum þar sem
hann er afar ósáttur við þá mynd
sem dregin er upp af honum í
bókinni.
Í fyrrnefndum formála leggur
Seierstad áherslu á að hún hafi
unnið bókina líkt og um skáldsögu
væri að ræða þótt hún byggi á
raunverulegum atburðum og
fólki. Það er því ómögulegt að
meta hversu raunsæ lýsing henn-
ar af t.d. bóksalanum er, enda
skiptir það lesendur í sjálfu sér
ekki máli. Af lýsingum höfundar
má hins vegar ljóst vera að Sultan
Khan er á margan hátt frjálslynd-
ur maður þótt það frjálslyndi nái
ekki beinlínis inn á heimili hans.
Þannig segir t.d. í bókinni: „[Sult-
an] óskaði þess í hjarta sínu að
Afganistan yrði nútímaland og
hann talaði fallega um frelsun
kvenna. En innan fjölskyldunnar
var hann sem fyrr hinn ráðríki
ættfaðir“ (bls. 238). Höfundur
byrjar bókina á að kynna Sultan
til sögunnar og segja okkur for-
sögu hans með því að stikla á
stóru í lífi bóksalans. Í framhald-
inu taka síðan við kaflar þar sem
einn meðlimur fjölskyldunnar er í
forgrunni hverju sinni þó svo að
öðrum fjölskyldumeðlimum
bregði auðvitað líka fyrir. Þannig
fáum við m.a. að kynnast Sonyu,
seinni konu Sultans, sem er ólæs
unglingur, Sharifu,
fyrri konu Sultans,
sem skammast sín
fyrir fjölkvæni
mannsins síns,
Mansur, elsta syni
Sultans, sem þráir
ekkert heitar en að
læra en neyðist til að
sjá um bókabúðirnar
þar sem faðir hans
treystir engum nema
fjölskyldunni til
þess, Bibi Gul, móð-
ur Sultans, sem gift-
ist aðeins fjórtán ára
og fæddi eiginmanni
sínum þrettán börn,
Leilu, yngstu systur Sultans, sem
þrælar frá morgni til kvölds við
að þjóna allri fjölskyldunni meðan
hún lætur sig dreyma um að geta
orðið enskukennari í skóla og
Aimal, yngsta syni Sultans, sem
aðeins er ellefu ára og þrælar
myrkranna á milli í einni búða
föður síns.
Seierstad leggur áherslu á að
frásögn hennar af þessari mann-
mörgu fjölskyldu sé aðeins frá-
sögn einnar afganskrar fjöl-
skyldu, sem sé engan veginn
dæmigerð þar í landi sökum þess
að hún sé nokkurs konar milli-
stéttarfjölskylda. Meðlimir henn-
ar hafi margir hverjir hlotið ein-
hverja menntun, auk þess séu þau
það vel efnuð að enginn í fjöl-
skyldunni þurfi að svelta. En í
samskiptum fjölskyldumeðlima
við aðra fá lesendur hins vegar
innsýn í líf fólks sem ekki býr við
jafngóð kjör og Khan-fjölskyldan.
Þetta á til dæmis við um sam-
skipti Sultans við hinn fátæka
smið í seinni hluta bókarinnar og
þegar Mansur verður vitni að því
hvernig eldri maður notfærir sér
eymd fátækra kvenna og barna
(bls. 114–116). Við lestur bókar-
innar verður ljóst að hér er um
samfélag að ræða þar sem flestir
íbúanna líða mikinn skort og
margir búa við mikla eymd. Og í
slíku samfélagi, þar sem hver á
einfaldlega nóg með sig, fer oft
lítið fyrir hvers kyns meðlíðan
eða samúð.
Þótt Seierstad hafi valið að
skrifa sig ekki inn í bókina sem
persónu er nærvera hennar sem
höfundar afar áberandi. Þannig er
söguhöfundur sífellt að læða inn í
textann upplýsingum um land og
þjóð. Þessar upplýsingar eru afar
fróðlegar og veita les-
endum aukna innsýn í
samfélag sem lengi
hefur verið umheimin-
um lokuð bók. Meðal
þess sem lesendur fá
upplýsingar um er
saga búrkunnar (þ.e.
klæðnaðar sem hylur
líkama kvenna frá
hvirfli til ylja), hin
ýmsu ættbálkastríð
og saga hótelsins þar
sem Aimal vinnur.
Víðast hvar er þetta
afar haganlega gert
hjá höfundi, eins og
t.d. í pílagrímsferð
Mansurs til Mazar þar sem Mans-
ur á ferðalaginu les í gamalli
ferðamannabók og ber texta bók-
arinnar samtímis saman við þann
raunveruleika sem fyrir augu ber.
Á öðrum stöðum vilja þessar ann-
ars fróðlegu upplýsingar hins
vegar trufla flæði bókarinnar um
of sem kemur niður á persónu-
sköpuninni og samsömun lesenda
með persónunum. Þetta á t.d. við í
kaflanum þar sem ættmóðirin
Bibi Gul er í aðalhlutverki. Í því,
sem virðist endurminningar Bib-
iar Gul um hjónaband sitt og
barnsfæðingarnar þrettán, kemur
söguhöfundur allt í einu með upp-
lýsingar um ungbarnadauða í
Afganistan og helstu sjúkdóma
sem dregið geta börn til dauða
(bls. 105). Hér hefði þurft að
tvinna þessar upplýsingar mun
betur inn í textann eða hreinlega
sleppa þeim.
Þrátt fyrir þessa annmarka er
hér um afar fróðlega og læsilega
bók að ræða sem vert er að gefa
gaum. Lýsingar Seierstads eru
áhrifamiklar og lesendur Bóksal-
ans í Kabúl ættu að vera margs
vísari um afganskt samfélag eftir
lestur bókarinnar. Það er bara
synd að bókin skuli ekki vera
lengri, því maður er rétt farinn að
kynnast persónunum þegar henni
skyndilega lýkur. Erna Árnadótt-
ir á hrós skilið fyrir prýðis góða
og lipra þýðingu. Einnig verð ég
að minnast á kápuna sem Björg
Vilhjálmsdóttir hannaði, sem mér
finnst einstaklega smekkleg og
falleg bæði með tilliti til litanotk-
unar og myndefnis.
Átakanleg fjölskyldusaga
ÞÝDD SKÁLDSAGA
Bóksalinn í Kabúl
ÅSNE SEIERSTAD
Íslensk þýðing Erna Árnadóttir. 246 bls.
Mál og menning 2003.
Silja Björk Huldudóttir
Åsne Seierstad
FLESTUM eru átthagarnir kær-
ir og fólk minnist þeirra með ýmsum
hætti. Fáir munu þó hafa lagt í ann-
að eins stórvirki til
minningar um átt-
hagana og Bragi
Straumfjörð Jóseps-
son í þessu verki,
sem lýsir Stykkis-
hólmi og fólkinu þar
á uppvaxtarárum
hans, frá 1930 og
fram um 1950. Þetta
er þó engin venjuleg
staðarlýsing, þaðan
af síður hefðbundin
byggðarsaga. Bragi
fer hús úr húsi, lýsir
byggingum og híbýl-
um, rekur sögu
þeirra og greinir frá
íbúum, oft í talsvert
löngu máli. Að auki fjallar hann um
það sem hann kallar „jaðarsvæði
Stykkishólms“, þ.e. þær Breiða-
fjarðareyjar sem næstar liggja
Hólminum og tilheyra Helgafells-
sveit.
Fyrsta bindi hefst á ýtarlegum
formála og inngangi, þar sem höf-
undur gerir grein fyrir verkinu og
tilurð þess. Þá tekur við „Braga-
bók“, sem er eins konar æviágrip
höfundar á Stykkishólmsárunum.
Þá kemur kaflinn um eyjarnar, en 3.
kafli nefnist „Plássið“ og greinir frá
hinum eiginlega verslunarstað og
húsum þar. Þá tekur við kafli um
Silfurgötu og því næst um Þinghús-
höfða. Í 2. bindi er fjallað um hús og
fólk við Skólastíg, Höfða, Austur-
höfða og Tanga, þá er kafli sem ber
yfirskriftina „Tilbrigði við manna-
nöfn“ og greinir frá nöfnum og auk-
nefnum ýmiss konar. Ellefti kafli
nefnist „Hús í Stykkishólmi“ og eru
þar talin hús og nöfn þeirra og saga
húsanna rakin. Líku máli gegnir um
12. kafla, en þar segir frá vatns-
brunnum í Hólminum. Í 3. bindi er
svo „yfirlit yfir fólk sem fjallað er
um í bókinni“, og er það skrá yfir
alls á 5. þúsund manns með margs-
konar upplýsingum. Í lok 3. bindis
eru svo prentaðar skrár um hand-
hafa mynda og heimildir.
Aðeins eitt orð á við til að lýsa
þessu verki: stórvirki. Er þá ekki
aðeins horft til umfangs verksins og
stærðar, heldur einnig og ekki síður
til hinnar miklu vinnu sem höfundur
hefur lagt í það. Hér er dreginn
saman ótrúlega mikill fróðleikur um
hús og híbýli og fólkið sem bjó í
Stykkishólmi á uppvaxtarárum höf-
undar. Frásögnin er vel fram sett og
skipuleg, á köflum í gamansömum
tón og höfundur segir ýmsar
skemmtilegar sögur af
sjálfum sér og öðrum, en
er þó aldrei meinlegur. Í
fyrsta hlutanum,
„Bragabók“, lýsir hann
til að mynda á glettnis-
lega hátt tildrögum þess
að hann varð sjálfur til,
greinir frá samskiptum
sínum við móður sína á
barnsaldri, segir frá eina
skiptinu sem hann hitti
föður sinn, og lýsir fóst-
urforeldrum sínum og
heimili þeirra af nær-
færni. Þessi kafli geymir
einnig mikinn og gagn-
legan fróðleik um mann-
líf og daglegt amstur
fólks í Hólminum á tímabilinu frá
því um 1930 og fram um 1950 og má
kallast glögg þjóðháttalýsing. Væri
fróðlegt að bera hana saman við það
sem tíðkaðist í öðrum bæjum hér á
landi á þessum tíma.
Stykkishólmur er einn rótgrón-
asti þéttbýlisstaður landsins og var
um langa hríð miðstöð viðskipta,
menningar og stjórnsýslu á Vest-
urlandi. Bæjarstæðið er fagurt og
sérstætt og á fyrri tíð naut bærinn
nábýlisins við Breiðafjarðareyjar og
fólkið, sem þar bjó. Í Hólminum var
sérstakt mannlíf, eins konar blanda
af dansk-íslenskri þéttbýlismenn-
ingu aldamótaáranna, íslenskri
sveita- og strandmenningu og áhrif
frá eyjabúskapnum. Yfir öllu þessu
hvíldi sérstakur andblær, sem
Braga Jósepssyni tekst vel að lýsa. Í
ferð sinni frá einu húsi til annars
leiðir hann fram á sviðið fjölda fólks,
börn og fullorðna, og ýmsir kynlegir
kvistir koma við sögu svo úr verður
lifandi lýsing og skemmtileg aflestr-
ar.
Þetta verk er prýtt miklum fjölda
mynda, alls tæplega 1.700, og auðga
þær frásögnina, ekki síst mannlífs-
myndirnar. Allur frágangur bók-
anna er með miklum ágætum og eru
þær gefnar út í fallegri öskju.
Óður til föðurtúna
BYGGÐASAGA
Stykkishólmsbók I–III
BRAGI STRAUMFJÖRÐ JÓSEPSSON
521+455+495 bls. Útgefandi:
Mostrarskegg, Reykjavík og Stykk-
ishólmi 2003.
Jón Þ. Þór
Bragi Jósepsson