Morgunblaðið - 15.01.2004, Síða 34

SKOÐUN
34 FIMMTUDAGUR 15. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
LEITARSTÖÐ Krabbameins-
félagsins fagnar í ár 40 ára afmæli
leghálskrabbameinsleitar. Árang-
ur þessa starfs er ótvíræður hvað
varðar áhrif leitar á bæði nýgengi
og dánartíðni þess sjúkdóms sem
er enn ein meginorsök dauðsfalla
kvenna af völdum krabbameina í
heiminum, sérstaklega ef litið er
til þróunarlandanna. Á þessum
tímamótum er því ástæða til að
líta yfir farinn veg og til framtíðar
en þar eru blikur á
lofti .
Leghálskrabba-
meinsleit
Fyrir meira en 50 ár-
um gerði grískur
læknir að nafni Pap-
anicolaou þá uppgötv-
un að með frumu-
stroki frá leghálsi er
unnt að finna þær
konur sem eru í
áhættu að fá legháls-
krabbamein. Leit-
araðferðin byggist á
því að skafnar eru
frumur frá legháls-
inum, þeim strokið á
gler, þær litaðar og
síðan skoðaðar undir
smásjá. Í smásjánni
má greina breytingar
í kjarna og frymi
frumanna er gefa til
kynna hvort konan
hefur forstigsbreyt-
ingar er leitt geta til
krabbameins eða
breytingar er benda
til að hún hafi
krabbamein á byrjunarstigi. Þær
konur þurfa síðan á frekari rann-
sókn að halda með svonefndri leg-
hálsspeglun þar sem tekin eru
vefjasýni til nánari rannsóknar.
Niðurstaða þeirrar rannsóknar
ákvarðar hvort fjarlægja þurfi
neðsta hluta leghálsins með keilu-
skurði.
Leghálskrabbameinsleit hófst
hér á landi í júní 1964 og hefur að
mestu beinst að konum á aldrinum
25–69 ára sem boðaðar hafa verið
til skoðunar á Leitarstöð og flest-
öllum heilsugæslustöðvum utan
höfuðborgarsvæðisins á 2ja til 3ja
ára fresti (mynd 1). Sjálfstætt
starfandi kvensjúkdómalæknar
taka einnig þátt í þessu starfi. Ár-
angurinn er ótvíræður og kemur
fram í að greining og meðferð for-
stigsbreytinga og krabbameina á
byrjunarstigi hefur lækkað ný-
gengið um 65% og dánartíðnina
um 76% (mynd 1). Hefur þessi ár-
angur vakið athygli erlendra aðila
er vinna að greiningu og meðferð
þessa sjúkdóms og m.a. leitt til
þess að Alþjóðaheilbrigð-
ismálastofnunin (WHO) hefur leit-
að eftir sérfræðiþekkingu héðan
við skipulagningu legháls-
krabbameinsleitar utan Íslands.
Forsendur árangurs
Skipulag krabbameinsleitar er
flókin forvarnaraðgerð er krefst
sérfræðiþekkingar á mörgum svið-
um, svo sem í frumu- og vefj-
agreiningu, kvensjúkdómum,
krabbameinslækningum, tölfræði,
faraldsfræði, upplýsinga- og
kennslufræði. Það þarf Krabba-
meinsskrá til að fá fram upplýs-
ingar um í hvaða aldurshópum
sjúkdómurinn er algengastur,
þjóðskrá til að geta boðað inn þær
konur er falla undir leitaraldur og
leitarskrá til að geta haft eftirlit
með þeim konum er greinast með
breytingar og fylgjast með mæt-
ingum kvenna til leitar. Stjórnun
leitarstarfsins skiptir þó mestu
enda tengir hún saman alla áð-
urnefnda þætti. Það er reynsla
okkar og annarra er fást við svip-
aða leit að árangur næst ekki
nema öllum þessum skilyrðum sé
fullnægt.
Mikilvægi reglulegrar
mætingar
Gildi reglulegrar mætingar og
góðs eftirlits kom berlega fram
hér á landi er tímabundin hækkun
varð á nýgengi sjúkdómsins eftir
1980 (mynd 2). Þessi hækkun varð
eftir kröftuga lækkun á nýgenginu
á tímabilinu 1969–1980. Í ljós kom
að hækkunin eftir 1980 byggðist
að mestu á konum sem ekki höfðu
sinnt því að mæta
reglulega til leitar.
Þessi staðreynd leiddi
til kerfisbreytinga í
rekstri leitarinnar,
sem m.a. fólu í sér
bætt upplýsingaflæði
til kvenna og end-
urbætt eftirlitskerfi
með þeim konum er
greinast með af-
brigðilega skoðun við
leit. Þessar breyting-
arnar leiddu til að
mætingarhlutfall
jókst á ný og komst
hæst í um 82% (mynd
3). Samhliða þessari
auknu mætingu lækk-
aði nýgengið og náði
nýju lágmarki eftir
1990. Þessi reynsla
staðfestir hversu mik-
il áhrif regluleg mæt-
ing og öflugt eftirlit
hefur á árangur leit-
arstarfsins.
Mæting yngri
kvenna
Leghálskrabbamein
byrjar með vægum forstigsbreyt-
ingum sem þróast síðan í mis-
alvarlegar forstigsbreytingar og
að lokum í krabbamein. Hér á
landi hefur nýgengi þessara for-
stigsbreytinga hækkað mikið frá
árinu 1980 (mynd 4), og þá að-
allega meðal yngri kvenna. Ástæð-
ur þessarar hækkunar má vissu-
lega að hluta rekja til frjálsari
kynlífhegðunar og minni notkunar
smokks við samfarir enda kemur
það jafnframt fram í hækkandi
tíðni chlamydíu sýkinga og kyn-
færavartna.
Vegna fjölgunar forstigsbreyt-
inga meðal yngri kvenna eftir
1980 voru neðri mörk skoðunar-
aldurs lækkuð í 20 ára aldur árið
1988. Léleg mæting yngri kvenna
(59% á tímabilinu 2000–2002) veld-
ur þó áhyggjum. Ástæða þessa
getur tengst því að yngri konur
geri sér ekki grein fyrir mikilvægi
leitarinnar og er það afleitt með
hliðsjón af því að þróunarferill
sjúkdómsins er í sumum tilfellum
svo hraður að byrjandi krabba-
mein geta greinst með frumu-
stroki innan þriggja ára frá síð-
asta eðlilega frumustroki.
Kynlíf og veirur
Það hefur lengi verið vitað að leg-
hálskrabbamein tengist kynlífi. Í
þessu sambandi hafa verið nefnd-
ar til ýmsar sýkingar auk annarra
áhættuþátta, en á síðari árum hef-
ur komið í ljós að þeir tengjast
allir sömu veirunni sem nefnist
HPV (human papilloma virus).
HPV-smit er mjög algengt meðal
yngri kvenna eða meira en 40% en
lækkar hratt eftir 30–35 ára aldur
og nær vissu jafnvægi eftir 45 ára
aldur eða um 4%. Þessi lækkun
með aldri er talin byggjast á því
að ónæmiskerfi líkamans útrýmir
veirunni áður en hún nær fótfestu
í líkamanum. Í þeim tilvikum þar
sem veiran nær fótfestu tengist
hún við gen frumna í leghálsi, leg-
göngum og burðarbörmum. Veiran
veldur þar fyrst forstigsbreyt-
ingum sem síðan þróast úr vægum
í sterkar breytingar og síðan í
krabbamein.
Starfsemi
í mótvindi
Eftir Kristján Sigurðsson
’Það er því ljóstað ef ekki rætist
úr þessum
vanda mun það
hafa þau áhrif að
lengja verður
millibil skoðana
frá því sem nú
er …‘
Kristján Sigurðsson
UMRÆÐAN
ILLUGI Jökulsson,
minn gamli vinur og
ritstjóri DV, gerði í
gær athugasemdir við
skrif mín um fjöl-
miðla Baugs í Morg-
unblaðinu á þriðju-
dag. Hann svarar
vitaskuld aðeins fyrir
DV, en það er athygl-
isvert að honum mis-
líkar það helst að
blaðið skuli sett undir
sama hatt og Frétta-
blaðið hvað áhrif eig-
andans áhrærir. Að því leyti er
gleðilegt að hann skuli í raun við-
urkenna að eitthvað kunni að vera
að hinum megin við
ganginn í Skaftahlíð-
inni.
Af dæmunum, sem
ég tók um DV, finnst
Illuga það lélegt
dæmi að nefna viðtal
við einn af for-
ráðamönnum KB
banka þar sem kaup-
aukamál þeirra hafi
staðið sem hæst. Nú
er það að vísu svo að
mestur vindur var úr
því máli þegar þar
var komið við sögu,
en athugasemd mín snerist um
það að viðtalið hefði verið í silki-
hanskastílnum og hún stendur.
Það er hins vegar rétt hjá Illuga
að ég hljóp á mig þegar ég fullyrti
að starfsmaður Bónuss, sem var í
vitorði með ræningjum í desem-
ber, hefði verið nafngreindur í
blaðinu. Svo var ekki, heldur voru
ræningjarnir tveir ítrekað nafn-
greindir í ýtarlegri umfjöllun
blaðsins svo dögum skipti og enn
sér raunar ekki fyrir endann á.
Það er þá leiðrétt. En mér finnst
með ólíkindum að Illugi skuli taka
vörn Mikaels Torfasonar þegar
kemur að áskorun meðritstjórans
til forsætisráðherra um að ganga
út og hengja sig að hætti Júdasar
Ískaríots. Illugi segir það „absúrd
túlkun“, en það er engin túlkun,
maðurinn skrifaði þetta fullum fet-
um og allt annað er túlkun.
Jón Ásgeir Jóhannesson hefur
aðeins gefið DV út í tvo mánuði,
svo við skulum sjá til hvernig úr
rætist. En sporin frá Frétta-
blaðinu hræða og DV deilir útgef-
anda og ábyrgðarmanni með því.
Þegar stefna blaðsins end-
urspeglar svo sömu afstöðu: að
deila á óvini eigandans, skjalla
vini hans og fjalla helst ekkert um
hann og hans umsvif, þá er tæpast
skrýtið þótt ég haldi því fram að
hann sé óhæfur til þess að eiga
fjölmiðla, hvað sem annað má
segja um færni hans í að reka fyr-
irtæki eða ráða sér starfsmenn.
Svar til gamals vinar
Andrés Magnússon svarar
Illuga Jökulssyni ’En sporin frá Fréttablaðinu hræða
og DV deilir útgefanda
og ábyrgðarmanni
með því.‘
Andrés Magnússon
Höfundur er blaðamaður.
GAUTI Kristmannsson skrifar
grein hér í blaðið í gær, miðviku-
daginn 14. janúar.
Hann er aðjúnkt í þýð-
ingafræði við Háskóla
Íslands og hefur rit-
dæmt ýmis bók-
menntaverk fyrir
Víðsjá í Ríkisútvarp-
inu. Ævisaga mín um
Halldór Kiljan Lax-
ness er eina ævisagan,
sem hann ritdæmdi í
þættinum, svo að ég
viti. Enginn getur
haldið því fram, að
hann sé sérfróður um
ævisögur, enda hefur
hann aldrei ritað neina
slíka sögu sjálfur. Raunar liggur
ekki annað eftir hann, ef marka má
skrá Þjóðarbókhlöðunnar, en örfáar
ritgerðir um þýðingar. Í ritdómi
sínum sagði Gauti ekki kost og löst
á bókinni, heldur réðst harkalega á
mig. Áheyrendur Víðsjár hefðu ef-
laust viljað fá að vita, hvort bókin
væri læsileg, skemmtileg, fróðleg,
sanngjörn gagnvart Nóbelsskáld-
inu. Þeir hefðu viljað fá að vita,
hverju hún bætti við vitneskju okk-
ar um skáldið. Gauti svaraði ekki
slíkum spurningum nema í skötu-
líki.
Þess í stað einbeitti Gauti sér að
ásökunum í minn garð um óheið-
arleg vinnubrögð. Ég hafði getið
þess vandlega í eftirmála mínum, að
ég tæki frásagnir skáldsins úr
minningabókum hans og felldi inn í
frásögnina, um leið og ég lagaði þær
til eftir þörfum. Gauti segir, að slík
almenn tilvísun mín nægi ekki, því
að ég segi líka, að ég hafi beinar til-
vitnanir í skáldið með sérstakri staf-
setningu hans, en annað með venju-
legri stafsetningu. En auðvitað hef
ég lýsingar, sem ég tek frá skáldinu
og set úr fyrstu persónu í þriðju
persónu og breyti eftir eðli og þörf-
um textans, með
venjulegri stafsetn-
ingu. Ég nýti mér lýs-
ingar skáldsins á að-
stæðum, atvikum og
einstaklingum, eins og
ég get samvisku-
samlega um, laga þær
til og felli inn í frásögn
mína. Þetta hef ég
margoft sagt. Í þessu
fer ég að dæmi skálds-
ins sjálfs, svo að ekki
er leiðum að líkjast.
Gauti vitnar til siða-
reglna Háskóla Ís-
lands, sem samþykktar
voru, eftir að ég hafði skrifað bók
mína. Þar segir á einum stað:
„Kennarar, sérfræðingar og nem-
endur setja ekki fram hugverk ann-
arra sem sín eigin. Þegar þeir nýta
sér verk annarra geta þeir ávallt
heimilda í samræmi við viðurkennd
fræðileg vinnubrögð.“ Það blasir
við, að ég hef ekki brotið þessar
siðareglur. Ég geri hvergi minnstu
tilraun til að leyna því, að ég styðj-
ist við minningabækur skáldsins,
tek það sérstaklega fram í eftirmála
og vitna 127 sinnum í þær í neð-
anmálsgreinum mínum. Það hefur
líka komið fram í umræðum síðustu
vikna, til dæmis á blaðamannafundi
Reykjavíkurakademíunnar um ævi-
söguritun á dögunum, að margar
ólíkar aðferðir eru til við ævi-
söguritun. Sjálfur tel ég því, að ég
hafi ávallt getið heimilda í samræmi
við viðurkennd fræðileg vinnubrögð,
þótt gera verði ráð fyrir því í verki
mínu, eins og allra annarra, að þar
séu einhverjar villur og eitthvað
kunni að hafa fallið niður af vangá.
Íþessu máli hefur ein fjöður orðið
að fimm hænum. Eðlilegar umræð-
ur um, hvernig nýta ætti lýsingar
og minningar manns, sem um er
skrifuð ævisaga, og hvernig vísa
ætti í slík brot, hafa orðið að fjöl-
miðlafári. Af einhverjum ástæðum
voru sjónvarpsmenn til dæmis
komnir á staðinn með upptökuvélar,
þegar Gauti flutti ritdóm sinn. Þetta
er áreiðanlega einsdæmi. Þetta mál
á ekki heima á síðum dagblaða eða í
fréttum ljósvakamiðla, heldur á ráð-
stefnu um fræðileg vinnubrögð í
ævisöguritun eða í þáttum um
menningarmál. Ég hef einmitt lýst
yfir því, að ég sé reiðubúinn að
mæta Gauta Kristmannssyni í
Víðsjá Ríkisútvarpsins og ræða við
hann um ævisöguritun, en því hefur
verið dauflega tekið. En í lokin get
ég ekki stillt mig um að minna á orð
Jóhannesar Kjarvals: „Ef þú vilt
koma í veg fyrir að vera gagn-
rýndur, þá skaltu ekkert gera, ekk-
ert segja og ekkert vera.“
Ein fjöður orðin að
fimm hænum
Hannes Hólmsteinn Giss-
urarson svarar Gauta Krist-
mannssyni vegna ævisögu Hall-
dórs Kiljans Laxness
’ Þetta mál á ekkiheima á síðum dagblaða
eða í fréttum ljós-
vakamiðla, heldur á ráð-
stefnu um fræðileg
vinnubrögð í ævisögu-
ritun eða í þáttum um
menningarmál.‘
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson
Höfundur er prófessor í stjórn-
málafræði í Háskóla Íslands og höf-
undur fyrsta bindis ævisögu Halldórs
Kiljans Laxness.
Útsala - Útsala
Klapparstíg 44 - sími 562 3614
Vöggusæn
gur
vöggusett
PÓSTSENDUM
Skólavörðustíg 21
sími 551 4050
Reykjavík
Nýbýlavegi 12 • 200 Kópavogi • Sími 554 4433
Opið virka daga 10-18, laugardaga 10-16
Föt fyrir
allar konur