Vísir - 13.06.1981, Blaðsíða 20

20
Laugárdagur 13; júnl 1981
„Veröldin er...
99
boöið yöur embætti meö skilyrö-
um um aö þér hættuö i stjórnmál-
um.
„Aö mér hafiaö sögn veriö boö-
in mörg embætti erlendis meö
þeim ókostum, aö ég öldungis
yfirgefi málefni landsmanna er
fregn, sem ég hlýt aö lysa ó-
sannri. íslendingar veröa aö
viröa þaö viö Dani aö þeir komu
heiöarlega fram viö mig og raun-
ar af meiri rausn en almennt
viröist álitiö. Þaö var t.d. ekki
rétt aö mér heföi veriö sögö upp
staöan hjá Fornfræöafélaginu
eftir þjóöfundinn 1851 i hefndar-
skyni. SU uppsögn kom 1849 og
raunar var ég á biölaunum allt til
1850. Mér var boöin staöa leynd-
arskjalasafnsvaröar fyrir þjóö-
fund og þaö boö stóö enn eftir
fundinn, en ég afþakkaöi hana,
þvi þá heföi ég ekki veriö i aö-
stööu tilaö feröast á þing heima.”
Daglegt slabb i Reykja-
vik
— Þér muniö hafa haft hug á
þvi aö veröa rektor viö læröa
skólann?
„Já, þaö var um svipaö leyti og
þjóöfundurinn var. Sveinbjörn
Egilsson sagöi starfi sinu lausu
þá. Þaö heföi veriö margt sem
smmi » ■■■
,sem liggja andfæting hvor viö
innan i drabbi og sukki...”
annan
dregiö gat mig til skólans, ekki
sist embættislaunin. En þá gat ég
þó hérumbil haftannaö eins upp-
úr meö þvi aö vera i Höfn, skipta
mér svo mikiö og lltiö aö tslands
efnum sem ég vildi og þannig sem
ég vil, njóta af gamla málshættin-
um aö fjöröur sé á milli frænda.
HUn heföi nefnilega fariö fljótt af
mér gyllingin ef ég heföi sest aö
heima sem rektor og gagn gat ég
gert m eira hér úti heldur en ef ég
megnaöist til daglegt slabb og
þras þeirra Reykvikinga.
Og mig grunaöi aö þjóöfundur-
inn færi illa, og aö þyrfti aö skrifa
hér i'blöö, tala viö rikisdagsmenh
og i það heila fylgja fram þjóö-
sambandi voru og setja I gegnum
vilja þingsins. Hefði ég orðiö
rektor heföi ég setiö fastur heima
i Reykjavík.”
Danir styrktu mig
— En þér eruö sem sagt em-
bættislaus og án launa eftir 1850.
„Ég haföi samskot að heiman
árlega, svo var ég styrkþegi
Smithssjóösins. En ’54 reyndi ég
aö ná I stööuna i leyndarskjala-
safninu þrátt fyrir þingf arabann,
svo illa var þá á komiö meö mig.
Úr þvi varö þó ekki. Aftur á móti
fékk ég styrk til visindastarfa Ur
danska rikissjóönum frá ’55 allt
til ’74. Auk þess fékk ég laun fyrir
störf i Arnasafni af og til og tekjur
fyrir hin og þessi störf. Danir
reyndust mér þannig vel og raun-
ar betur en flestir vilja vera
láta.”
Þessir
dönsku
hálfstuderuðu
embættismenn
— Ekki þykir manni þó liklegt
aö þérhafiö alltaf haftsvo góö orö
handa Dönum!
„Ónei! Enda fannst mér alltaf
allt benda tilþess aö alþýöan á Is-
landi sé þaö eina sem megi fá vit
úr og kenna vit. Þessir hálfstUd-
eruöu dönsku embættismenn,
sem liggja andfæting hvor um
annan í drabbi og sukki, sýnist
mér vera lakari. Þeirþykjast vita
meira en vita of litiö til þess að
geta veriö I samvinnu meö öör-
um. Þegar þeir eru i embætti
vilja þeir láta virða sig oröalaust
hvort sem þeir gera nokkuö eða
ekki.
Dómar þeirra um mig liggja
mér i' léttu rUmi. Ég skil i það
heila tekið ekki hugsunina þeirra.
Efég er egoist, þá likist ég þeim
og þá ættu þeir sist að dæma mig
hart. Ef ég vil haf a lofiö, nú þá er
að sjá hvort ég hef unnið til þess
eða ekki. Mér sýnist, aö ef ég eöa
hverannareregoist, þá geti mað-
ur brúkaö hann aftur egoistiskt,
þ.e. farið með hann þannig að
hann geti gert gagn og teygt Ur
honum sem mest.”
Þumalfingumir i vestis-
vasanum
Jón Sigurösson er fastmæltur,
rómur hans er þægilegur og eink-
ar skýr. Hann talar mátulega
hratt, alvarlega og rökvislega,
hiklaust og honum verður aldrei
setningafall. Þegar hann flytur,
með nokkrum þykkjuþunga, þessi
orö um Dani, er auövelt aö
imynda sér hann i ræöustól:
Fyrri part ræöunnar flytur hann
svo að hann hefur hendurnar i
buxnavösunum og stendur beinn.
En þegar llður á, heldur hann
þumalfingrunum i vestishand-
vegunum eöa I axlaböndin undir
þeim, sitt hvoru megin, alveg I
sömu stellingum sem á likneskinu
eftir Einar Jónsson. Stöku sinn-
um stingur hann þó hægri hend-
inni inn á brjóstiö og leggur þá
vinstri aftur fyrir bakiö. Aldrei
stendur hann álútur og styöur
höndunum á boröið eins og sumra
þingmanna er siöur.
„Konunglegur
kláðareki”
— Það er auövitaö svo óra
margt, sem gaman væri aö
spurja Jón Sigurösson um. Þaö er
þjóöfundurinn 1851 og afstaöa
aö honum sé litt gjarnt aö erfa
deilur við menn — sist þegar
reyndin sýnir aö sjálfur hafi hann
haft rétt fyrir sér i sinum mál-
staö. Lætég þvi eiga sig aö eltast
viö illdeilur. Enda er timinn að
hlaupa frá okkur. Og ein spurning
er eftir enn, sem gaman væri aö
fá nokkur svör viö. Hvernig i
ósköpunum stóö á aö Jón
Sigurðsson kom ekki á þjóðhátiö
1874? Og hvaö fannst honum um
stjórnarskrána, sem íslendingar
fengu þá?
Trappa til
að standa á
„Vist mátti margt setja Ut á
hana, en samt sem áöur get ég
ekki sagt annaö en aö mér fannst
hún vera trappa til að standa á.
HUn haföi þessa þrjá fætur til að
standa á, löggjafarvaldiö, fjár-
ræöi og ábyrgð. Allir voru samt
þessir fætur heldur pervisalegir
og harla vöðvalitlir. HUn var hér-
umbil þaö sem við stóluöum upp
á, nefnilega grautur, sem viö átt-
um frjálst að hræra i.”
— Hvers vegna komuð þér ekki
sjálfir til Þingvalla?
„Mér var það ómögulegt fyrir
margra hluta sakir aö koma,
enda breyttiþaö litlu. Fjárhagur-
inn leyföi það varla. Rætt var um
aö drifa upp skip, það var held ég
hann Benedikt minn Gröndal,
sem stakk upp á þvi. Það hefði
svo sem veriö gott og blessaö ef
„til aö afmeyja alla fávisku
þeirra I heimspekinni...”
Dana til frelsisbaráttunnar, 19.
aldar stórmennin öll, sem hann
kynntist, fræöistörf hans og skrif,
verslunarmálin, t.d. kláðamáliö,
semeftirá aö hyggjaer e.t.v. for-
vitnilegast fyrirþaö hversu fljótir
margir samstarfsmenn hans i
stjórnmálunum urðu til aö gerast
honum andhverfir. Ariö 1859 var
honum, ásamt dönskum prófess-
Tschrrning, veitt alræöisvald i
þessu kláöamáli og spöruöu and-
stæöingar lækningu ekki orðin i
þeirra garð. Þá var Jón Sigurös-
son nefndur „leiguþjónn dönsku
stjórnarinnar” og „konunglegur
kláöareki”. Villhann látaeinhver
orö falla um kláöamálið?
„Fjárkláöinn hefur sýnt sig
vinnanlegan, eins heima og ann-
ars staðar, og meö sömu aöferö.
Ég vil nú ekki stóla upp á að hann
sé farinn í bráö og lengd, en viö
megum ekki gera þaö þref aö ei-
liföarþrefi þvi þar meö fáum viö
og okkar málstaöur nokkuð af
þessum erföakláöa og slikt erföa-
fé kæri ég mig ekkert um.”
Litiö meira fæst upp úr forset-
anum um þau mál og er aö finna
„Nema hún væri klofvega á
Landshöföingjagaröinum".
Islendingar heföu komið sér upp
skipi og ég getaö siglt meö þvi
heim á hátföina. En vænna heföi
mérþóttum,ef þeir heföu strengt
þess heit aö skera fram og rækta
allar mýrar i landinu og drifa upp
nóg ket, smjör, osta o.fl.”
Klofvega á landshöfð-
ingjagarðinum
„Um hátiðina sjálfa, þá get ég
sagt þér aö ekki voru allir bjart-
sýnir á hana. Ég skrifaði honum
SigfUsi Eymundsyni, sem hafði
umstjónina, aö ég væri nú ekkert
hræddur um aö hún mistækist.
Einungis að þeir skömmuðust sin
fyriraö vera þaö sem þeireru. En
það er mesta heimska aö skamm-
ast sin fyrir aö vera fátækur og
geta ekki spilað stórþjóð.
Ég var meö i ráöum um ýmis-
legt. SigfUs spuröi mig oft ráöa.
Hann var mikill hátiöamaöur
sem er gott og fagurt aö vera.
Hann velti þvi t.d. fyrir sér
hvortekki ætti aö láta gera stytt-
ur af Ingólfi Amarsyni. Þá
sagöi ég honum aö ég héldi mynd
Ingólfs Ur grásteini myndi ekki
taka sig sérlega vel út, nema
ef hUn væri látin riða klofvega
á landshöföingjagaröinum! En
þaö sagöi ég nú annars til
aö erta hann upp! NU örlar fyrir
glettni i augum gamla mannsins,
sem annars viröist fáséö. Hann er
afskaplega alvarlegur, grunnt á
hörkuna. Upp i hugann kemur
sagan af þvi, þegar lotningarfull-
ir en þó græskulausir skólapiltar
Læröa skólans hylltu hann meö
kvæöi áriö eftir þjóðhátiöina.
Kvæöiö var eftir Gest Pálsson og
upphaf siðasta erindisins var á
þessa leiö:
,Og kom nU heill aö klakabarmi
móöur,
þU kappinn dýr, sem aldrei þekkt-
ir bönd’
Jón Sigurösson þakkaði lofiö og
þá ástsemd skólapiltanna, sem
fram kom I kvæöinu, en gat þó
ekkiá sérsetið aö skamma þá svo
um munaöi fyrir siöustu linuna,
kastaöi eindregiö frá sér þeim
ummælum að hann hefði engin
bönd þekkt, aö þola bönd og stjórn
væri eitt af skilyrðunum fyrir þvi
að geta oröið nýtur maöur. „Bönd
eru jafnnauösynleg inn á við sem
út á viö — frelsi án banda, án tak-
mörkunar, væri ekkert frelsi,
heldur agaleysi og östjórn.”
Urðu skólapiltar hálf sneyptir við
þessi orö og sáu sem var, aö
hyggilegra væri aö hugsa sitt mál
inn aö merg, áöur en þaö væru
flutt Jóni gamla.
Fyrir allra
krafta skuld!
En snUum okkur aftur aö
stjórnarskránni.
„Já, og fyrir allra krafta skuld
þá var slður en svo til setunnar
boöiö meö henni. Einmitt 1874
þurfti að taka fasta stefnu, bæöi
um fulltrúaþing og allar aðrar
umbætur. Reyndar var ég önnum
kafinn við að koma saman fjandi
langri kritik um stjórnarskrána
til aö prenta i Andvara um
sumarið, sem kongur fór upp.
Það dugaöi ekki annaö en halda
baráttunni áfram.”
— Forvitnilegt væri nU að geta
spurt Jón um Islensk landsmál
eftir hans dag, en ég verö aö láta
nægjaalmennarispurningar! Svo
sem eins og eina um veröldina!
„Ég vildi ég væri kominn til
ykkar stundarkorn þegar ég
glugga I landsmálablööin ykkar,
til að steypa dálitlu af köldu vatni
yfir kollana á ykkur og friöþægja
ykkur þarmeö viö veröldina, það
get ég sagt þér”, segir Jón og er
nU aftur kankvis.
„Þaö er satt, aö veröldin er
mikiö fjandans ótæti eins og allir
klerkar hafa sagt og séra Hall-
grimur ort. Og liklega hefðum viö
skapað hana i mörgu öðruvisi, en
af þvi' viö höfum ekki skapað
skrattann á henni. Svo látum við
hana eiga sig og berum okkur að
þvi að fara meö hana eins og hún
er.Efvið förum að skamma hana
mjög mikið Ut, þá er eins og viö
þykjumst vitrari eöa meiri eöa
„þvl miöur varö ég aldrei sá
maður aö veröa stator og
stabilitor...”
betri en allir aðrir og ekkert verð-
ur ágengt.
Hefðum við
samlyndi
Ef menn samlaga sig, þá fer
allt betur. Ég vildi hafa aö menn
sæktu fundi og væru með og legöu
á ráð og þó okkur þyki þeir smá-
skytilegir hinir, þá á að spenna þá
upp smásaman. Þaö er konstin,
aö gera mikiö meö litlu.
ÞU sérö það sjálf, aö ef allir for-
smá sjálfa sig og aöra og segjast
ekkert vilja gera, af þvi þeir geta
ekki gert allt, þá veröur ekkert úr
neinu. Þaö er einmitt okkar
gamla pólitik, sem hefur drepiö
bæöi land og þjóö. Heföum viö
með samlyndi og litillæti neytt
okkar, þá værum við betur á veg
komnir. Ennþá getiö þiö átt gott I
vændum, ef þiö læriö aö vera vin-
hollir hverjir öðrum.”
,,Veir ekki einn einasta
blett á honum”
Kvöld er aö nóttu komið. Allir
aörirgestir eru fyrir löngu farnir
og frU Ingibjörg gengin til náða.
Jón Sigurðsson situr fyrirframan
mig, alhvitur á hár en fráneygur.
Andlit hans er ekki smáfritt, en
þó fallegt, mikilfdlt, manndóm-
legt og svipmikið. Dökk augun
eru eldf jörug en góöleg, litarhátt-
urinn einstaklega fagurrjóður og
skiptir vel og fer einkennilega viö
hvitleik hársins. Svipur Jóns er
breytilegur, leikandi hýr og fang-
andi ef þvi er aö skipta, en alvar-
legur og þykkjuþungur á millum.
Munnsvipurinn ber vott um óbif-
andi þrek. Ég hef aldrei þekkt
mann, sem meö máli sinu og allri
persónu hefur haft jafnmikil áhrif
á viðmælendur sina. Benedikt
Gröndal skrifaöi um Jón, aö
„hann værisá einastialmennilegi
maður, sem ekki veröur veginn
upp með gulli... heldur og svo
ósérplæginn og eðallyndur aö ég
veitekki einn einasta blett á hon-
um.”
- Samtalinu verður aö ljúka. Þó
ég viti að Jón er ekki árrisull
maöur, þá þarf hann sinn svefn.
Hann rfs aldrei úr rekkju fyrr en
undir 10 á morgnana. Þá rakar
hann sig og tekur morgunverð. Að
þvi búnu sest hann viö lestur eða
skriftirog gengurá bókasöfn. Um
nónbil er aftur snætt matar og
haldiðáfram viö vinnu til kl. 5, þá
fer hann i gönguferðina daglegu.
Hann býr nú viö allgóð kjö-, er á
heiöurslaunum frá Þjóövinafé-
„Konunglegur kláöareki”?
laginu auk ýmissa tekna i Höfn
annarra.
Ég bý mig til aö kveöja en hann
segist gjarnan vilja ganga meö
mér heim. Allir göngutúrar meö
Forsetanum enda á sama hátt —
okkar lika. Forseti tekur mig inn
á eitthvert dýrasta kaffihúsið i
Höfn, heimtar listann yfir vinin,
veitir stórt glas af portvini, sem
ekki er hugsandi aö drekka nema
þaö kosti 1 krónu, til þess að
komitilmála aö lita viöþvi.Fyrir
utan dyrnar kveöur hann mig
með virktum, sagöist vona að sjá
mig næsta sunnudagskvöld i
höröum fiski og fleiru islensku
góögæti heima hjá sér og Ingi-
björgu, setur hattinn gljáfægða
langt niður f hnakkann og gengur
létt og fjörlega heim á leið.
Ms
Aths.:
Allt þaö sem hér hefur veriö
haft eftir Jdni Sigurðssyni, er orö-
rétt tekið Ur bréfum hans nema I
þeim sárafáu tilfellum, þegar
nauösynlegt reyndist aö spinna
tengingar milli málaflokka. All
flest, sem ekki er I gæsalöppum
er sömuleiðis tekiö Ur samtima-
heimildum og allar lýsingar á
Jóni hafðar eftirþeim sem þekktu
hann. Meöal heimilda eru:
Bréf Jóns Sigurðssonar, Nýtt
safn.
Minningarrit v. Aldarafmælis
Benedikt Gröndal: Dægradvöl
Aldarminning Skfrnis: Um Ævi
og starf
LUÖvik Kristjánsson: A slóöum
Jóns Sigurössonar.
Þó viðtalið sé skrifaö I gamni
handa lesendum, hefur þaö veriö
tekið eins alvarlegum tökum og
tfmabundnum blaöamanni er
unnt.
Ms