Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.2001, Page 2

Í SEPTEMBERMÁNUÐI kom út
forvitnileg bók sem rithöfund-
urinn Paul Auster ritstýrir í
samvinnu við Nelly Reifler og er
safn stuttra frásagna sem banda-
rískir hlustendur sendu inn í út-
varpsþáttinn „Allt tekið til
greina“ (All Things Considered).
Umsjónarmenn þáttarins efndu í
samvinnu við Paul Auster til
verkefnisins fyrir þremur árum,
og var það kennt við Þjóðsagna-
verkefnið eða „National Story
Project“. Þar voru hlustendur
hvattir til að senda inn einnar til
þriggja síðna langar frásagnir
úr lífi sínu sem síðan voru lesnar
í þættinum. Í hinni nýútkomnu
bók sem heitir I Thought My
Father Was God: And Other
True Tales from NPR’s National
Story Project (Ég hélt að faðir
minn væri Guð og fleiri sannar
sögur úr Þjóðsagnaverkefni
National Public Radio), hefur
Auster valið 180 bestu sögurnar
til birtingar af þeim 4.000 sem
bárust þættinum. Bókinni hefur
verið lýst sem einstæðu samsafni
sagna úr bandarísku hversdags-
lífi, nokkurs konar minjasafni
um bandarískan veruleika.
Smásagnasöfn
Spark og Bellow
VON er á tveimur smásagna-
söfnum á næstunni, sem eflaust
munu gleðja hjörtu margra
bókaunnenda. Annars vegar er
um að ræða heildarsafn smá-
sagna Muriel Spark, sem heitir
því einfalda nafni „All the Stor-
ies of Muriel
Spark“ (Allar
sögur Muriel
Spark). Um er að
ræða endurbætta
útgáfu á áður út-
gefnu safni, að
viðbættum fjór-
um nýjum smásögum eftir hinn
virta breska rithöfund. Þannig
spannar bókin smásögur höfund-
arins í gegnum allan feril henn-
ar.
Hins vegar kemur út í næsta
mánuði safn valdra smásagna
eftir Saul Bellow, undir yfir-
skriftinni Collected Stories
(Smásagnasafn). Um er að ræða
sögur frá ólíkum tímum úr ferli
höfundarins sem hann hefur
sjálfur valið saman. Saul Bellow
á mikinn feril að baki sem rithöf-
undur. Hann hlaut Nób-
elsverðlaunin árið 1976, auk
þess að hafa í þrígang hlotið
National Book-verðlaunin. Nýj-
asta skáldsaga hans, Ravelstein,
hlaut einkar lofsamlega dóma.
Nostradamus rokselst
HRYÐJUVERKAÁRÁSIRNAR á
Bandaríkin hafa sett mark sitt á
bóksölu þar og víðar um heim.
Samkvæmt athugun The New
York Times hafa bækur um
hryðjuverkastarfsemi, um
menningu Miðausturlanda og
um sögu World Trade Center
runnið úr hillum bókabúða og
virðist fólk leitast við að henda
reiður á atburðum síðustu daga
með því að lesa sér til um sögu
og málefni sem þeim tengjast.
Þau fræði sem viðskiptavinir
netbókaverslunarinnar Am-
azon.com og fleiri verslana virð-
ast þó leita hvað mest í eru hinir
óræðu spádómsbálkar franska
16. aldar læknisins og stjörnu-
fræðingsins Michel de Notre-
dame, eða Nostradamusar, en
alla síðustu viku hafa þrjár út-
gáfur spádóma Nostradamusar
verið í hópi 25 söluhæstu titla
hjá Amazon. Þar er spáð fyrir
um þróun heimsins fram til
endaloka hans í óræðu táknmáli
sem menn hafa gjarnan litið til,
túlkað og mistúlkað, í ljósi
heimssögulegra viðburða.
ERLENDAR
BÆKUR
Hversdagslíf
skrásett
Muriel Spark
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. SEPTEMBER 2001
DAUÐINN er daglegur gestur í fjölmiðlum. Í
Ríkisútvarpinu, Rás eitt, eru lesnar dánar- og
jarðarfaratilkynningar þrisvar á dag. Í hvert
sinn er dauðastefið leikið, fyrirboði þess sem
bíður hlustenda næst á dagskránni og seinna í
lífinu. Stefið er stutt og merkilega yfirlæt-
islaust og hefur nýlega verið endurútsett
(hljómsveitin Sigur Rós gerði það ódauðlegt í
bíómyndinni Englum alheimsins). Lestur til-
kynninganna er hægur og vandað til hans,
greinilegt er að tillit er tekið til syrgjenda og
aðgát höfð í nærveru sálar. Rödd þularins er
full hluttekningar og þagnir á réttum stöðum.
Fyrir syrgjendur boðar lesturinn kaldan raun-
veruleikann sem erfitt er að horfast í augu við,
lát ástvinar er opinber og óumflýjanleg stað-
reynd. Lestur dánarfregna og jarðarfaratil-
kynninga er séríslenskt fyrirbrigði og vafa-
laust tilkomið af smæð þjóðarinnar, allir
þekkja alla og samhryggjast hver öðrum á erf-
iðum stundum.
Í íslenskum ljósvakamiðlum er sagt frá því
með tilhlýðilegri virðingu og látbragði þegar
merkur maður deyr. Sama gildir ef slys ber að
höndum, nöfn hinna látnu eru ekki birt fyrr en
tryggt hefur verið að náðst hafi í aðstand-
endur. Yfirleitt einkennir fagmannleg nær-
gætni og samúð fréttaflutning af þessu tagi.
Myndum af slysstað og öllum viðbúnaði er að
jafnaði í hóf stillt hér á landi og æsifréttir líð-
ast ekki, hvorki í sjónvarpi, útvarpi né dag-
blöðum. En eftir því sem fjarlægðin er meiri
við dauðann eykst nærsýni íslenskra áhorf-
enda. Það snertir þá meira að óviðkomandi
maður deyr í bílslysi í Kömbunum en að hópur
Indverja brenni inni. Við tökum ekki í mál að
brak bílsins sé sýnt í fréttunum en horfum
þess í stað lítt snortin á eldtungurnar umlykja
Indverjana. Mannskæð slys í útlöndum kalla
alltaf á frétt um hvort einhverjir Íslendingar
hafi verið þar á meðal og þakka menn auðvitað
sínum sæla þegar svo er ekki. Setningar eins
og „tugir fórust“ eða „hundruða manna er
saknað“ hafa lítil áhrif þegar fréttin á við at-
burði erlendis enda nánast daglegt brauð. En
þegar atburðirnir snúa að okkur sjálfum sýn-
um við þá meðlíðun sem í okkur býr og nægir
að nefna samhug í verki eftir náttúruhamfar-
irnar á Súðavík og Flateyri.
Mannfallið í Bandaríkjunum á dögunum er
bæði óraunverulegt og fjarstæðukennt en nú
erum við sem bergnumin enda harmleikurinn
steinsnar frá túngarðinum. Í fréttatímum þar-
lendra sjónvarpsstöðva er veitt leiftursýn inn í
sorg fólks og ráðleysi þegar tekið er átak-
anlegt viðtal við syrgjanda, birt myndskeið af
grátandi fólki við minningarathöfn, margend-
urtekin skilaboð af símsvara frá örvinglaðri
manneskju nokkrum sekúndum áður en hún
fórst og birt mynd af heimilisföður sem
hringdi fjórum sinnum úr einni af farþegaþot-
unum sem notaðar voru í hryðjuverkunum.
Þetta eru bandarískar fréttir fyrir bandaríska
þjóð en við Íslendingar eigum ekki að venjast
svona nálgun og venjumst henni vonandi aldr-
ei. Við erum meira fyrir að byrgja sorgina inni
og harka af okkur. Aðstandendum látinna ást-
vina og öðrum fjölmiðlaneytendum á Íslandi
er oftast sýnd tillitssemi – ef til vill er tillits-
semin sveipuð þögn, viðkvæmni og feimni um
of og hún römmuð inn af hinu eintóna útvarps-
stefi dauðans – en borin er djúp virðing fyrir
sorginni og hún er ekki fréttamatur í sjálfri
sér. Við veitum sorginni útrás með séríslensk-
um hætti: í minningagreinunum.
FJÖLMIÐLAR
S T E I N U N N I N G A
Ó T TA R S D Ó T T I R
HUGLEIÐING UM STEF DAUÐANS
Mannfallið í Bandaríkjunum
á dögunum er bæði óraunveru-
legt og fjarstæðukennt en nú
erum við sem bergnumin
enda harmleikurinn
steinsnar frá túngarðinum.
FJÖLMENNING á Íslandi er líka
hluti af hnattvæðingarferlinu. Ís-
lendingar standa nú á tímamótum
því þær samfélagslegu breytingar
sem þessum nýja veruleika fylgja
hljóta að knýja á um að skilgrein-
ingar á því hvað getur talist íslenskt
og hvað það þýðir að vera Íslend-
ingur séu teknar til gagngerrar end-
urskoðunar. Við getum lært af öðr-
um um mikilvægi þess að virða
margsleitni hvort heldur málfars-
lega, menningarlega eða þá sem
snýr að líkamlegu útliti fólks. Ef við
ætlum ekki að horfa upp á kyn-
þáttaátök og önnur samfélagsleg
átök tengd samskiptum innfæddra
og innflytjenda, er okkur nauðsyn-
legt að víkka út skilgreiningar okkar
á því hvernig við drögum þessi
mörk um þjóðina og þjóðarímynd-
ina. Þá reynir e.t.v. á hvort vegur
þyngra, ástin á lýðræðinu eða ástin
á hreinleikanum.
Hallfríður Þórarinsdóttir
Kistan
www.kistan.is
Um formbyltingu
Skáldsaga Guðbergs Bergssonar,
Tómas Jónsson. Metsölubók, vakti
mikla athygli á haustmánuðum árs-
ins 1966. Töldu margir að hún hefði
hrundið af stað formbyltingu í ís-
lenskri skáldsagnagerð því nýstár-
leg bylgja fór um íslenskan bók-
menntaheim á næstu árum. [...]
Ekki er ástæða til að leggja of mikla
áherslu á eitt rit í þessu samhengi;
hugmyndir um bókmenntalegt upp-
haf, byltingu, algjör umskipti og
skýrar andstæður eru reistar á veik-
um stoðum. Höfum í huga að mód-
ernismi í sagnagerð hafði verið hluti
af íslenskri bókmenntareynslu frá
því Bréf til Láru og Vefarinn mikli frá
Kasmír komu út. Verk eins og Gresj-
ur guðdómsins eftir Jóhann Pét-
ursson (1948), Gangrimlahjólið eft-
ir Loft Guðmundsson (1958) og
sögur Steinars Sigurjónssonar, svo
sem Ástarsaga (1958), flokkast auk
þess undir nýstefnu, bylting-
artilraunir, eins og seinna getur.
Þessi verk ólu hins vegar ekki af sér
virkan hugmyndaheim því nýstefna
verður ekki að „viðmiði, virku sam-
felldu afli, fyrr en eftir miðjan sjö-
unda áratuginn“. Þá fyrst skapast
rétt útgáfu- og umræðuskilyrði,
löngu seinna en í nálægum löndum,
meira en áratug eftir að svipuð
bylgja gekk yfir íslenska ljóða- og
smásagnagerð.
Matthías Viðar Sæmundsson
Kistan
www.kistan.is
MÖRK
ÞJÓÐAR
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
Þeim var ekki skapað nema skilja.
IListasafn Einars Jónssonar var vígt á Jóns-messu árið 1923 og hefur stundum verið kallað
fyrsta íslenska listasafnið. Í vissum skilningi
mætti einnig kalla Einar fyrsta íslenska lista-
manninn. Með byggingu listasafns hans á Skóla-
vörðuholti í þrengingunum í og eftir fyrra stríð
var þjóðin „að koma sér upp“ opinberum lista-
manni. Þetta var liður í því að skapa sjálfsmynd
fullburða þjóðar; sjálfstæð þjóð varð að eiga
listamann, þjóðarlistamann.
IIHugmyndin var í raun sú sama og á bak viðþjóðskáld nítjándu aldarinnar; í verkum
þeirra fólst kjarni íslenskrar menningar og á
henni hlaut vitund sjálfstæðrar þjóðar að byggj-
ast. Munurinn felst í byggingunni sem þjóðin
sameinaðist um að reisa um listamanninn sinn;
hún var fyrsti vísirinn að hinni opinberu ís-
lensku list, liststofnuninni sem menningarlegt
sjálfstæði þjóðarinnar átti síðan að byggjast á.
IIIEinar Jónsson bauðst til þess að gefa ís-lensku þjóðinni verk sín árið 1909 með því
skilyrði að þau yrðu flutt heim frá Danmörku og
varðveitt í viðunandi byggingu af ríkinu. Skort-
ur á húsnæði og fé varð til þess að boðinu var
ekki tekið fyrr en árið 1914. Lagði Alþingi
10.000 krónur í byggingarsjóð þrátt fyrir að
þröngt væri í búi. Sú upphæð nægði þó engan
veginn og var efnt til almennrar fjársöfnunar
þar sem saman náðust önnur 20.000. Þjóðin
virtist á einu máli um mikilvægi þessarar bygg-
ingar.
IVEinari var boðið að reisa húsið á lóðinniþar sem Þjóðleikhúsið stendur nú en því
hafnaði hann. Hann valdi frekar að reisa það á
sunnanverðri Skólavörðuhæð sem þá var eyði-
holt í útjaðri bæjarins. Vakti það hneykslun með-
al bæjarbúa sem töldu að fáir myndu rata í
safnið á þessum stað. En Einar horfði til fram-
tíðar og á Skólavörðuhæð sá hann fyrir sér
hjarta höfuðborgar hins fullvalda ríkis. Gerði
hann uppdrátt að háskóla og stúdentaheimili
sem þar átti að rísa ásamt listasafni hans. Sjálf-
ur er Einar talinn hafa hannað safnbygginguna
þótt Guðjón Samúelsson hafi áritað teikninguna.
Teikning sem Guðjón sendi bæjaryfirvöldum vor-
ið 1916 sýnir hugmynd að skipulagi opinberra
bygginga á holtinu; þar er Listasafn Einars Jóns-
sonar, kirkja með háum turni, bygging fyrir þjóð-
minja-, náttúrugripa- og málverkasafn og að
auki „borgarhlið“. Þarna átti að rísa Akrópólis
Reykjavíkur.
VÍ raun mætti líta á safnbygginguna sem einnaf skúlptúrum Einars. Hún rís upp af háum
og miklum stalli líkt og höggmynd. Innandyra er
auk safnrýmisins íbúð Einars og konu hans,
Önnu Marie Jörgensen. Ljóst má vera af þrengsl-
unum í henni og óhentugu skipulagi að Einar
hefur í hönnun sinni fyrst og fremst hugsað um
ytra lag byggingarinnar og aðstöðu listasafnsins.
Í formi og innréttingum byggingarinnar má
einnig finna ýmsar vísanir í algeng þemu lista-
mannsins sem tengjast goðsögnum og náttúru
landsins. Þannig er húsið og staðsetning þess
táknmynd þeirra hugmynda sem þjóðin gerði sér
um íslenska menningu í byrjun síðustu aldar.
NEÐANMÁLS