Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.2001, Side 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. SEPTEMBER 2001
U
MHIRÐA okkar Íslendinga
um byggingarsögulegan arf
þjóðarinnar er, sem kunn-
ugt er, ekki alltaf til fyrir-
myndar. Nýlega fréttist af
sorglegu dæmi austur á
Laugarvatni þar sem tvö
hús eftir Guðjón Sam-
úelsson höfðu fengið að grotna niður í friði og
spekt uns ekki lá annað fyrir en senda jarðýtu á
draslið og moka því burt. En þetta er því miður
ekkert einsdæmi: Fjalakötturinn við Aðal-
stræti, eitt af merkustu húsum íslenskrar
menningarsögu, hlaut til dæmis sams konar ör-
lög fyrir fáeinum árum. Það er hætt við að skrá
yfir allar þær syndir, sem hér hafa verið drýgð-
ar af þessu tagi, yrði óþægilega löng áður en
allt væri upp talið – og yrði þó trúlega seint allt
upp talið, svo engu mætti við bæta.
Ef staðið er á Austurvelli, í hjarta höfuð-
borgarinnar, er fátt eftir sem minnir á hina hlý-
legu timburhúsabyggð í Reykjavík aldamót-
anna. Það er ekki annað en hús Kristjáns Ó.
Þorgrímssonar, kaupmanns og leikara, vestan
við Alþingishúsið, og framhliðin á gamla
Kvennaskólahúsinu, Thorvaldsensstræti 2,
sem hýsti síðar skrifstofur Sjálfstæðisflokksins
og nefndist þá í almennu tali Sjálfstæðishúsið.
Og nú er spurt hvað eigi að verða um það hús.
Síðasti eigandi þess, Síminn hf., hefur sem sé
selt það ásamt öðrum fasteignum sínum við
Austurvöll verktakafyrirtæki sem er ekki vitað
hvaða áform hefur uppi um húsið. Hin gamla
framhlið þess, sem var endurgerð fyrir nokkr-
um árum, er að vísu vernduð, en að öðru leyti
munu nýir eigendur geta gert þarna nokkurn
veginn það sem þeim sýnist.
Hús þetta var upphaflega reist árið 1878 af
hjónunum Páli og Thoru Melsted, stofnanda og
fyrsta skólastjóra Kvennaskólans í Reykjavík.
Þetta var tvílyft timburhús á hlöðnum stein-
kjallara. Var það sá merki maður, Helgi Helga-
son trésmiður, sem teiknaði húsið og smíðaði,
en með tilkomu hans, segir Hörður Ágústsson í
riti sínu Íslensk byggingararfleifð, „öðlaðist
hinn klassíski stíll á timburhúsaöld fullan
þroska“.1 Er húsið talið af fróðum mönnum eitt
glæsilegasta verk Helga ásamt Amtmannshús-
inu við Amtmannsstíg sem var því miður rifið
fyrir nokkrum áratugum. Forhlið Kvenna-
skólahússins er því tvímælalaust einn af dýr-
gripum íslenskrar byggingarsögu.
Um sögu þessa húss skal hér að öðru leyti
ekki orðlengt þó að hún sé áhugaverð. Kvenna-
skólinn var rekinn þar til 1908, er hann flutti í
bygginguna við Fríkirkjustræti, og skömmu
síðar komst það í eigu Hallgríms Benedikts-
sonar stórkaupmanns, föður Geirs forsætisráð-
herra.2 Mun Geir fæddur í húsinu. Árið 1941
keypti Sjálfstæðisflokkurinn það sem fyrr seg-
ir og var því í kjölfarið breytt mikið, m.a. múr-
húðað að utan. Þarna voru skrifstofur flokksins
í u.þ.b. þrjátíu ár, eða þangað til Landssíminn
eignaðist húsið.3
Árið 1945 var byggður samkomusalur vestan
við húsið, teiknaður af arkitektunum Herði
Bjarnasyni og Gunnlaugi Pálssyni. Þar hélt
flokkurinn fundi og samkomur, jafnframt því
sem hann rak veitinga- og skemmtanastarf-
semi til ársins 1963.4 Var húsið eftir það rekið
undir heitinu Sigtún. Dansgólf var í salnum og
leiksvið, að vísu fremur grunnt en gerði þó sitt
gagn.
Það er framtíð þessa salar sem er mönnum
nú nokkurt áhyggjuefni. Hann er enn að tals-
verðu leyti í upphaflegri mynd, en eitt aðal-
einkenni hans eru breiðir hliðarpallar þar sem
setið var við borð. Mun sú skipan ekki hafa ver-
ið öllum að skapi á sínum tíma; a.m.k. var haft
eftir þekktri gleðskaparkonu í bænum að það
væri bara hvergi hægt að bora þarna í nefið á
sér, svo að ekki sæist um allt hús! Ef gamlar
ljósmyndir úr salnum eru skoðaðar og þær
bornar saman við útlit hans í dag, sést að
nokkrar breytingar hafa verið gerðar á honum,
settar í hann skrautþiljur og járnflúruð hand-
rið á hluta hliðarpallanna, einkum í fremri hlut-
anum. Þar hafa plötur úr sandblásnu gleri með
upplýstum dýramyndum, sem í upphafi voru
meðfram öllum hliðarpöllunum og eitt helsta
skraut salarins, orðið að víkja fyrir járnflúrinu,
en eru þó enn góðu heilli í innri hlutanum. Þá
hefur pallurinn norðanmegin í húsinu verið
stækkaður út á dansgólfið í fremri hlutanum.
Naumast verður sagt að mikill fegurðarauki sé
að viðbótunum þó að sú hafi ugglaust verið ætl-
un þeirra sem að þeim stóðu. Hef ég ekki kom-
ist nákvæmlega að því hvenær salnum var
breytt og lumi einhverjir, sem þennan pistil
lesa, á vitneskju um það eða annað sem sögu
hans varðar, væri hún að sjálfsögðu vel þegin.
En vart er ólíklega til getið að breytingarnar
hafi verið gerðar í kjölfar fyrrnefndra um-
skipta í veitingarekstri og séu því tengdar Sig-
túns-tímanum í sögu hússins.
Ekki sýnist leikmanni í fljótu bragði að það
myndi neitt stórvirki að færa salinn í uppruna-
legt horf og ekkert álitamál að þannig nyti
hann sín á allan hátt betur. Hinar gömlu mynd-
ir sýna að hann hefur verið stílhreinn og lát-
laus, vísast full látlaus fyrir smekk þeirra sem á
eftir komu. En smekkur og tíska eru, sem
kunnugt er, ekki fastar stærðir, og við erum
ekki svo auðug að samkomusölum frá miðbiki
síðustu aldar að ekki væri nokkru til þess kost-
andi að eiga salinn eins og hann var frá hendi
höfundanna.
Megingildi hans hlýtur þó að teljast menn-
ingarsögulegt, ekki síst leiklistarsögulegt, því
að mikið var jafnan leikið á sviði hans. Þarna
fór í raun og veru fram síðasti kafli þess blóma-
skeiðs sem reykvísk revía átti um miðja öldina
og þarna stóðu á sviðinu meistarar eins og Har-
aldur Á. Sigurðsson og Alfred Andrésson auk
margra annarra, þ.á m. erlendra listamanna,
misgóðra eins og gengur, sem fyrirtæki þeirra
Haralds og Alfreds, Bláa stjarnan, fékk til
landsins. Má víst segja að þessi kafli hafi byrj-
að þegar árið 1947 er Fjalakötturinn, fyrirtæki
Haralds Á. og Indriða Waages, sem hafði fram
að því sýnt í Iðnó, hafði þar eina af síðustu sýn-
ingum sínum, revíuna „Vertu bara kátur!“5
Sýningar Bláu stjörnunnar voru hins vegar
meir í kabarett-stíl, blanda sjálfstæðra atriða
af ýmsu tagi en ekki samfelld leikrit eins og hjá
Fjalakettinum og þar áður Reykjavíkurannál.
Rýmið leyfir ekki að hér verði farið miklu
nánar út í þessa sögu, enda er hún að mestu
leyti óskráð, þó að margir séu enn uppi sem
eiga frá henni lifandi minningar. Bláa stjarnan
leið undir lok 1952 og andlát Alfreds Andrés-
sonar, eins snjallasta og ástsælasta gamanleik-
ara okkar, langt fyrir aldur fram árið 1955 var
þungt áfall fyrir þessa grein leiklistarinnar. En
„showið“ hélt auðvitað áfram: Haraldur Á. tók
upp þráðinn skömmu síðar í samvinnu við Guð-
mund Sigurðsson og voru þeir að til 1958, að
því er heimildir greina. Segir Páll Baldvin
Baldvinsson í ritgerð sinni um reykvískar rev-
íur að sýningar þeirra hafi fengið ágæta aðsókn
en miðlungi góða dóma gagnrýnenda.6 Þá
komu leikhúsmenn af yngri kynslóð nokkuð við
sögu, þ.á m. Flosi Ólafsson með revíuna Sunn-
an sex eftir Jökul Jakobsson sem var þá að
stíga sín fyrstu skref á braut leikskáldsins.
Reyndar vildi Jökull ekki gangast opinberlega
við þessu höfundarverki og kallaði sig Jón
snara, en almennt munu menn þó hafa vitað
hver sá var.
En það kom einnig fyrir að menn réðust í
flutning veigameiri bókmennta í Sjálfstæðis-
húsinu. T.d. réð Heimdallur, félag ungra sjálf-
stæðismanna, Einar Pálsson, leikara og leik-
stjóra, til að halda uppi metnaðarfullu leikstarfi
sumarið 1955 og eru nýlega komin fram fróðleg
gögn frá því sem vonandi gefst tækifæri til að
segja nánar frá innan tíðar. Þá var húsið ætíð
eftirsótt af skólum og nemendafélögum og er
undirrituðum minnisstætt er hann lék þar í
skólasýningu vorið 1970 í leikþætti sem var
skopstæling á Tsjekhov, eða öllu heldur hinni
þyngslalegu leikhefð sem lengi loddi við leiki
Tsjekhovs. Hann var því einn hinna síðustu
sem fengu að stíga á þetta svið, því að eftir að
húsið komst í eigu Landssímans var því breytt í
mötuneyti og lokað fyrir allar leikiðkanir.
Stundum sýndi skólafólkið óvænt frumkvæði,
eins og þegar MR-ingar fluttu Kennslustund-
ina eftir Ionesco snemma árs 1959 og telur
Heimir Þorleifsson í söguriti sínu um Mennta-
skólann í Reykjavík það vera frumflutning á
verki eftir þennan meistara absúrdleikhússins
á Íslandi.7 Ionesco var þá að sjálfsögðu nýjasta
nýtt í leikhúsheiminum, en aðalleikhús Íslend-
inga, Þjóðleikhúsið og LR, höfðu ekki enn kom-
ið því í verk að kynna hann. Þannig getur
margt skemmtilegt tínst til þegar farið er að
hnýsast í sögu gamals leiksalar, og er þó víst að
öll kurl eru ekki komin til grafar.
Á liðnu vori voru stofnuð í Reykjavík samtök
um að koma upp leikminjasafni á Íslandi. Að
þessum samtökum standa öll helstu leikhús
okkar, stéttarfélög og samtök. Sjálfstæðis-
hússalurinn er dæmi um leiksögulegar minjar
sem þessi samtök láta sig varða. Ekki hafa
samtökin náð að koma upp föstu húsnæði fyrir
safnið, sem hefur reyndar ekki enn verið stofn-
að formlega, en vissulega er gamla Sjálfstæð-
ishúsið við Austurvöll eitt þeirra húsa sem þau
hafa litið hýru auga sökum leiksögulegrar for-
tíðar þess. En ekki munu miklar líkur til að það
verði gert að safnhúsi í bráð, því að nú er ætl-
unin að koma þar á ný upp skemmtistað sem
mér er ekki fyllilega ljóst hvers eðlis verður.
Hvaða óskir hafa þá Samtök um leikminja-
safn varðandi þetta hús nú? Þær eru í rauninni
ekki nema tvær. Í fyrsta lagi að engar breyt-
ingar verði gerðar á salnum svo róttækar að
ekki megi tiltölulega auðveldlega færa hann
aftur í þá mynd sem hann hafði á meðan leik-
listin blómstraði þar. Leiklistin er alltaf sam-
ofin því rými sem hún fer fram í og þess vegna
eru húsakynni hennar dýrmætar sögulegar
heimildir, engu ómerkari en t.d. ljósmyndir eða
rituð gögn. Í öðru lagi er það ósk okkar, sem
erum í forsvari samtakanna, að eitthvað verði í
húsinu sem minni þá, sem þangað leggja leið
sína, á sögu þess. Svo dæmi sé tekið er mikið til
af ljósmyndum úr sýningum Bláu stjörnunnar í
fórum afkomenda þeirra Alfreds Andréssonar
og Haralds Á. Sigurðssonar, og er það eitt af
fjölmörgum, óunnum verkefnum leikminja-
safnsins tilvonandi að skrá þær og koma í
trygga varðveislu. Sýnishorn þessara mynda,
og jafnvel úrval gripa sem tengdust Bláu
stjörnunni og enn eru til, ættu að sóma sér vel í
húsinu. T.d. væri afar skemmtilegt ef komið
yrði upp fastri sýningu í fremri hluta þess,
Kvennaskólahúsinu gamla, og væru Samtök
um leikminjasafn að sjálfsögðu meira en fús til
að aðstoða við gerð hennar.
Húsakostur sá, sem hýsti leikstarfsemi í
Reykjavík á síðari helmingi nítjándu aldar, er
annaðhvort allur horfinn eða rækilega um-
breyttur (s.s. Langaloftið á annarri hæð
Menntaskólahússins gamla þar sem skóla-
sveinar léku). Þetta á við um húsið, sem stóð á
lóð Herkastalans og Sigurður málari og félagar
hans störfuðu í, Glasgow við Vesturgötu, Gúttó
við Tjörnina og Fjalaköttinn þar sem var fyrsti
sérbyggði leikhússalur höfuðstaðarins. Undan-
tekning er að sjálfsögðu salurinn í Iðnó, sem er
frá 1897 og yngstur nefndra leiksala, en hann
hefur, eins og allir vita, verið endurgerður af
slíkri natni og smekkvísi að til sannrar fyrir-
myndar er. Þá hefur sumu frá síðustu öld verið
umturnað gróflega, s.s. sal Austurbæjarbíós
þar sem löngum var mikið leikið. Jafnvel sjálf-
ur aðalsalur Þjóðleikhússins hefur ekki sloppið
við umbyltingar sem voru að dómi undirritaðs
mjög misráðnar og skiluðu hvorki betri sal né
betra leikhúsi.
Gamli Sjálfstæðishússalurinn er eitt af því
fáa sem við eigum enn og tengir okkur beint við
athafnir þeirrar kynslóðar sem náði þeim
merka áfanga að hefja íslenska leiklistarvið-
leitni yfir á stig atvinnumennsku. Við höfum
ekki ráð á að farga honum.
Heimildir:
1) Sjá Hörður Ágústsson, Íslensk byggingararfleifð I,
Ágrip af húsagerðarsögu 1750–1940 (1978), bls. 140.
2) Upplýsingar um sögu hússins eru hér einkum sóttar í
rit þeirra Guðmundar Ingólfssonar, Guðnýjar Gerðar
Gunnarsdóttur og Hjörleifs Stefánssonar, Kvosin, Bygg-
ingarsaga Miðbæjar Reykjavíkur (1987). Sjá Kvosin, bls.
174. Sjá einnig Páll Líndal, Reykjavík – Sögustaður við
Sund, 3. bd. (Reykjavík 1988), bls. 112.
3) Heimildum ber ekki nákvæmlega saman um það hve-
nær Sjálfstæðisflokkurinn hafi selt húsið. Páll Líndal segir
Landssímann hafa keypt húsið árið 1968 (sjá Páll Líndal,
bls. 112), en í riti Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar,
Sjálfstæðisflokkurinn í 60 ár (1989), segir að flokkurinn
hafi selt það 1971.
4) Sjá Hannes Hólmsteinn Gissurarson, bls. 45.
5) Sjá Páll Baldvin Baldvinsson, Revíur í Reykjavík
(Skírnir 1980), bls. 114.
6) Sjá Páll Baldvin Baldvinsson, bls. 115.
7) Sjá Sögu Menntaskólans í Reykjavík eftir Heimi Þor-
leifsson (Rvík 1984), IV. bindi, bls. 88.
Mikil aðsókn að Sjálfstæðishúsinu, kannski ný revía eða einhver fræg stjarna að utan.
SALUR SEM BER
AÐ VARÐVEITA
Alfred Andrésson og Haraldur Á. Sigurðsson í banastuði.
Salurinn árið 1947. Hann hefur hér verið skreyttur í tilefni af fimmtíu ára afmælinu.
Höfundur er ritari Samtaka um leikminjasafn.
E F T I R J Ó N V I Ð A R J Ó N S S O N