Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. FEBRÚAR 2002
Á meðan brimið þvær hin skreipu sker
og skýjaflotar sigla yfir lönd
þá spyrja dægrin: Hvers vegna ertu hér,
hafrekið sprek á annarlegri strönd?
Það krækilyng sem eitt sinn óx við klett
og átti að vinum gamburmosa og stein,
er illa rætt og undarlega sett
hjá aldintré með þunga og frjóa grein.
Hinn rammi safi rennur frjáls í gegn
um rót er stóð í sinni moldu kyr,
en öðrum finnst sig vanta vaxtarmegn
þótt vorið fljúgi í lofti hraðan byr.
Drýpur af hússins upsum erlent regn,
ókunnir vindar kveina þar við dyr.
(Úr landsuðri, 1939.)
Form þessa kvæðis er sonnettuafbrigði, nánar tiltekið afbrigði af svokallaðri
enskri sonnettu. Þetta er upphaflega ítalskur bragarháttur er kom fyrst fram á Sikil-
ey á 13. öld. Ítalska sonnettan er 14 vísuorð er skiptast í fjögur erindi, tvær ferhendur
og tvær þríhendur, og er hver braglína 11 atkvæði og endar á kvenrími. Enska gerð-
in, sem oftast er kennd við Shakespeare, er aftur á móti 14 tíu atkvæða vísuorð með
eins atkvæðis víxlrími (karlrími) sem skiptast í þrjár ferhendur og loks tvíhendu sem
er sér um rím. Þessu fylgir Jón, nema hvað tvíhendan heldur áfram rímfléttu þriðju
ferhendunnar.
Sonnettan hefur að því leyti ákveðna sérstöðu sem bragarháttur, að að hún gerir
ekki aðeins formkröfur, heldur einnig um ákveðna efnismeðferð. Þannig er í ítalskri
sonnettu almenn reifun efnis í fyrri erindunum tveimur (ferhendunum) en unnið úr
því á sértækari hátt í þríhendunum sem á eftir fylgja. Í enskri sonnettu er tvíhendan í
lokin aftur á móti eins konar efnisleg niðurstaða þess sem áður er lýst.
Sá sem tekur sér fyrir hendur að yrkja sonnettu velur sér mjóan stíg að markmiði
sínu. Formið skammtar naumt rými og setur huganum þröngar skorður. Ekkert má
vera of eða van, línufjöldi ákveðinn og atkvæði talin í hverju vísuorði. Bragsnilld Jóns
Helgasonar er slík, að það er engu líkara en hugur hans sé algerlega frjáls í þröngum
klefa sonnettunnar. Hvergi verður vart við nokkra fjötra. Orðaröðin er fullkomlega
eðlileg. Rím og stuðlar falla á merkingarbær og efnislega þýðingarmikil orð.
Orðavalið er kjarnmikið og stíllinn í senn svipmikill og einfaldur. Allt er í rauninni
býsna auðskilið efnislega þótt ekkert sé sagt beinum orðum heldur fært í búning tign-
arlegs myndmáls, þar sem mest ber á myndhverfingum og persónugervingum. Hins
vegar eru engar líkingar. Brimið þvær skerin og skýin umhverfast í flota. Sú mynd-
hverfing kallar á sögnina sigla, og þessi floti siglir ekki sjó heldur yfir lönd. Dægrin
eru persónugerð með spurningunni og viðmælandi þeirra verður „hafrekið sprek á
annarlegri strönd“.
Hér kemur strax í fyrsta erindi sjálfur efniskjarni ljóðins: mælandinn er ekki á sín-
um rétta stað, heldur kastast með öldum hafsins (örlaganna?) upp í framandi fjöru.
Þessi hugsun heldur síðan áfram í breyttum myndum uns niðurstaða fæst í lokalín-
unum tveimur. Krækilyngið sem slitið er upp úr hrjúfum jarðvegi sínum þrífst illa í
suðrænum aldingarði. Annað erindið geymir að mestu beinar myndir. Þó er það eins
konar persónugerving að segja að lyngið eigi vini. Þriðja erindið skil ég svo að skáldið
skírskoti til arfleifðar. Hin rótfasta jurt dregur næringu úr sínum eigin eðlilega jarð-
vegi, en sú jurt sem er slitin upp og sett niður í allt annan jarðveg finnur ekki lengur
hinn endurnærandi lífskraft vorsins, þótt hún viti af því og sjái vorið fljúga „í lofti
hraðan byr“.
Í ljóðabók Jóns Helgasonar Í landsuðri (1939) standa tvö ljóð hlið við hlið sem fjalla
bæði um heimkynni, en frá gagnstæðu sjónarmiði. Fyrra ljóðið heitir Á Rauðsgili, þar
sem skáldið vitjar æskustöðvanna í Hálsasveit í Borgarfirði og „grunar hjá grassins
rót / gamalt spor eftir lítinn fót“. Hann nýtur gróðurs og nefnir hvönn, engjarós og
mjaðarjurt (og er athyglisvert hvernig vísað er til gróðursins í báðum ljóðum) en
einnig landslagsins. Og hann man hvernig „ómur af fossum og flugastraum / fléttaðist
síðan við hvern minn draum“. En honum er ekki gefið að dveljast þarna lengi:
Handan við Okið er hafið grátt,
heiðarfugl stefnir í suðurátt,
langt mun hans flug áður dagur dvín,
drýgri er þó spölurinn heim til mín.
Skáldið á ekki lengur heima á æskustöðvunum og ekki annað eftir af drengnum en
grunur um gamalt spor eftir lítinn fót. En vorþeyrinn í Danmörku veitir honum ekki
heldur neitt vaxtarmegn. Ekki heldur þar eru raunveruleg heimkynni hans. Hann
líkir sér við hafrekið sprek og rótslitið krækilyng. Jafnvel regnið er erlent og fram-
andi og hljóðið í vindinum ókunnuglegt kvein.
JÓN HELGASON
Í VORÞEYNUM
LJÓÐRÝNI
NJÖRÐUR P. NJARÐVÍK
T
IMES Literary Supplement (TLS)
varð hundrað ára 17. janúar síð-
astliðinn. Að mati sumra er þetta
þrautleiðinlegt og gamaldags
blað. Og sennilega er það rétt að
vissu leyti. TLS slær sér ekki upp
á stórum myndum eða flottu um-
broti og er því kannski ekki mjög
aðlaðandi. Greinahöfund-
ar eru líka sumir haldnir
þeim lærdómskvilla að
koma sér seint og illa að
efninu. Það kann því að
reynast almennum les-
endum erfitt að komast að
kjarnanum í lengri grein-
um blaðsins þar sem rök-
leiðslur eiga það til að
teygja sig yfir fleiri dálk-
sentimetra en góðu hófu
gegnir. Það er að minnsta
kosti ekki mjög algengt að
höfundar komi sér jafn af-
dráttarlaust að efninu og
hinn alræmdi Martin Am-
is í afmælisblaðinu (18.
janúar) þar sem hann hef-
ur ritdóm á yfirlýsingu
um að tiltekin bók sé „frá-
munalega leiðinleg“. En
þetta er þó ekki einsdæmi
og segja má að flest sé leyfilegt í þessu blaði
nema hroðvirknisleg vinnubrögð.
Alltaf alvarlegt
TLS hefur lítið breyst í þessi hundrað ár eins
og fram kemur í afmælisgrein ritstjórans,
Ferdinands Mount. Það hefur alltaf haft þetta
alvörugefna yfirbragð eins og það vilji gefa til
kynna að léttúð sé ekki viðeigandi þegar bækur
eru annars vegar. „Það fer sér hægt,“ segir rit-
stjórinn, „er óuppnæmt en samt eftirtektar-
samt, gagnrýnið en ekki óhæft um að sýna
skilning, stundum stygglynt, stundum ljúft eða
jafnvel þunglamalegt en alltaf alvarlegt (meira
að segja í léttvægari skrifum), situr við sinn
keip.“
TLS var arftaki sérblaðs The Times um bók-
menntir sem hét einfaldlega Literature en The
Times hafði frá upphafi lagt mikla áherslu á
vandaða bókmenntaumfjöllun. Framkvæmda-
stjóri The Times á þessum tíma, Charles Frede-
ric Moberly Bell, gerði sér háar hugmyndir um
TLS allt frá upphafi en hann ætlaði því að verða
jafn áhrifamikið á sínu sviði og The Times var í
almennum fréttum og umræðu. Og blaðið sló
þegar í gegn. Í byrjun þriðja áratugarins þótti
framkvæmdastjóra The Times raunar nóg um
vinsældir blaðsins. Það hafði tekið 20.000 les-
endur frá aðalblaðinu og framkvæmdastjórinn
taldi því rétt að fella TLS inn í aðalblaðið. Úr því
varð ekki. En vinsældir TLS urðu sífellt meiri
og náðu hámarki árið 1950 þegar blaðinu var
dreift í 49.000 eintökum á viku.
Virt en líka gagnrýnt
Blaðið naut einnig mikillar virðingar sem fag-
rit. Þegar árið 1919 talaði T.S. Eliot um að bók-
menntagagnrýnanda gæti ekki hlotnast meiri
heiður en að skrifa í TLS. Í gegnum tíðina hefur
það þó verið harðlega gagnrýnt. Árið sem út-
gáfa The Times lá niðri (nóv. ’78–nóv. ’79) urðu
til tvö ný bókmenntarit af svipuðu tagi í Eng-
landi, London Review of Books og Literary Re-
view en stofnendur þeirra höfðu uppi stór orð
um að blöð þeirra myndu ekki verða jafn „leið-
inleg, sjálfsánægð og illskiljanleg í fræði-
mennsku sinni“ og TLS.
Þessi gagnrýni hefur alltaf heyrst og ritstjór-
ar blaðsins hafa alltaf haft áhyggjur af henni,
segir Ferdinand Mount. En það hefur kannski
verið sárara og erfiðara að heyra gagnrýni frá
virtum fræðimönnum á borð við F.R. Leavis og
Leslie Fiedler þess efnis að blaðið stæðist í raun
ekki þær kröfur sem það setti sér, „að það væri
tilgerðarlegt, yfirlætisfullt og hefði litla tilfinn-
ingu fyrir sönnum sköpunarkrafti og frum-
leika.“
Mount tekur þessa gagnrýni til greina en
bendir jafnframt á að sér finnist það þó standa
upp úr þegar horft er aftur hversu sjaldan blað-
ið hefur verið glámskyggnt á samtímabók-
menntir. Nefnir hann nokkur dæmi þess að
framúrstefnulegir höfundar og verk hafi fengið
velviljaðar og jákvæðar viðtökur hjá gagnrýn-
endum blaðsins í gegnum tíðina, svo sem eins og
D.H. Lawrence og Virginia Wolf, en einnig
bendir hann á að ekki var fjallað um Ulysses eft-
ir James Joyce í blaðinu
(að hluta til af lagalegum
ástæðum).
Hann bendir einnig á að
þrátt fyrir að Jacques
Derrida sé „haldinn þeirri
firru“ að hann sé ofsóttur
af blaðinu þá hafi bæði
hann og aðrir franskir
fræðimenn samtímans
fengið mjög jákvæða um-
fjöllun af gagnrýnendum
þess. Því verður hins veg-
ar varla á móti mælt að
Derrida og félagar hans
úr frönsku framvarðar-
sveitinni í hugvísindum
hafa oft mætt litlum skiln-
ingi hjá skriffinnum og
ekki síður lesendum TLS.
Nýjasta dæmið er ritdeila
um Michel Foucault sem
staðið hefur síðustu vikur
í blaðinu þar sem kenningar hans eru skoðaðar í
ljósi kynhneigðar hans á undarlega gamaldags
og óviðeigandi hátt.
Ritstjórinn telur hins vegar að blaðið sé vin-
sælt og virt vegna þess að í því rúmast allar
skoðanir, og er það örugglega rétt. Blaðið hefur
ekki borið sig fjárhagslega lengi, eða síðan á sjö-
unda áratugnum en því hefur verið gert kleift að
halda sjálfstæði sínu og sömu ströngu en frjáls-
lyndu ritstjórnarstefnunni af sterkum bakhjarli
sínum, The Times.
Höfundarleysi
Í TLS hafa margir af skörpustu og skemmti-
legustu bókmenntagagnrýnendum enskrar
tungu skrifað, áðurnefndur Martin Amis er tví-
mælalaust einn af þeim. En allt til ársins 1974
voru öll skrif í blaðinu höfundarlaus. Ástæðan
var að ritstjórar töldu það gera gagnrýnina
ópersónulega – fyrst engin vissi hver skrifaði
ritdóminn myndi hann síður litast af persónu-
legum kritum milli einstaklinga í bókmennta-
heiminum. Árið 1974 var krafan aftur á móti sú
að lesendur yrðu að vita hver væri að skrifa til
að vita hvort það væri eitthvert mark á gagn-
rýninni takandi. Margir óttuðust að þetta
myndi leiða til þess að einungis frægir „pennar“
yrðu fengnir til að skrifa í blaðið en Ferdinand
Mount bendir á að blaðið hafi ætíð lagt mikla
áherslu á ákveðna endurnýjun í gagnrýnenda-
hóp sínum.
Gegn klíkumáli og fræðastagli
Taka má undir þau orð Mounts að TLS sé
nauðsynlegt blað. „Ef TLS væri ekki til þá væri
nauðsynlegt að stofna það,“ segir hann allkok-
hraustur. „Það þarf að vera til sjálfstætt rit sem
er tilbúið til þess að rýna ofan í öll svið bók-
mennta án nokkurs annars tilgangs en þess að
komast að því hvað er að gerast.“
Með þetta markmið í huga segir Mount að
blaðið hafi forðast að nota hvers konar fagmál
eða klíkumál sem komist hefur í tísku á hverjum
tíma í fræðunum. Oftast sé hægt að orða sama
hlutinn með einföldum og hversdagslegum
hætti, auk þess sem sérfræðihugtökin séu iðu-
lega til þess eins að láta ómerkilega hugmynd
líta út fyrir að vera eitthvað annað og meira en
það.
Hann segir líka að blaðið vilji ekki birta fræð-
astagl sem hafi ekki neina tengingu við ytri
heim; bókmenntafræði sem ekki fjalli um bók-
menntirnar sjálfar eða tiltekið verk eigi ekki
heima í blaðinu. Afstaða TLS virðist vera tals-
vert þröngsýn að þessu leyti og íhaldssöm. Eigi
að síður verður varla um það deilt að blaðið er
nánast ómissandi fyrir hvern þann sem vill
fylgjast með því helsta sem er að gerast í bók-
menntum samtímans og menningarumræðu.
TLS Í HUNDR-
AÐ ÁR
„Ef TLS væri ekki til þá væri nauðsynlegt að stofna
það,“ segir ritstjóri Times Literary Supplement.
ÞRÖSTUR HELGASON skoðaði sögu blaðsins.
Forsíða afmælisblaðs TLS.