Lesbók Morgunblaðsins - 08.06.2002, Side 11

semi sem fram fór. Nýjar sérdeildir litu dagsins
ljós, hver af annarri, innra skólastarf í stöðugri
endurnýjun og andrúmið engu líkt í íslenzku
skólakerfi. Kennarafélag var stofnað 1970, nem-
endafélag um leið og þörf var á nýjum lögum til
að treysta grunninn enn frekar. Gylfi Þ. Gísla-
son menntamálaráðherra sýndi málinu fljótlega
mikinn skilning og skipaði nefnd til að endur-
skoða lögin, jafnframt óskaði hann þess að þau
hefðu samleið með frumvarpi um Kennarahá-
skóla inn á Alþingi. Taldi raunar orka tvímælis
að þau yrðu samþykkt að svo komnu, en væru
þá komin inn á þing og það væri afar mikilvæg-
ur áfangi. Því miður var ekki nægilegur metn-
aður innan nefndarinnar að koma skólanum á
háskólastig, menn hikuðu, nefndarstörf drógust
í langinn með þeim afleiðingum að við sátum
eftir. Öllum til undrunar voru Kennaraháskóla-
lögin samþykkt í fyrstu atrennu og sú staða
blasti við að MHÍ var kominn á neðra þrep í
skólastiginu. Þessi óheillaþróun hafði niður-
drepandi og afgerandi áhrif á allt skólastarfið
næstu áratugi, gerði bæði skólastjórum og
kennurum erfitt um vik.Hið fáránlega anna-
kerfi að hætti bóknáms, að auk með sundurslit-
inni kennslu tröllreið starfinu, námið eiginlega í
námskeiðaformi. Skólinn þandist út, um skeið
voru kennararnir komnir yfir hundrað, og um
aðbúnað aðalkennara er best að hafa sem fæst
orð. Grunnnámið stytt í eitt ár, þótt sú staða
væri komin upp að nemendur vildu helst lengja
það í þrjú. Var þá einmitt að formast í sérnám
með víðtækri fræðslu í lita- og formfræði, en
slíkt gagnast á mörgum sviðum, ekki síst hönn-
un og arkitektúr. Í stað þess að efla og styrkja
sjálfstæði skólans sem þakið á allri sjónmennta-
fræðslu á landinu er miðlaði rannsóknum sínum
til annarra skóla, þróaðist innra starf hans í
óskiljanlega títuprjónastarfsemi að hætti al-
mennra skóla, skrifstofuhjassar, fundahalda- og
tölvufíklar komust til áhrifa, listaskólaandrúmið
kústað burt. Fylgifiskurinn áhuga- og metnað-
arleysi, heimtur stórum verri hvað mætingar
snerti, einkum er fram liðu stundir og í sumum
deildum um hreinan sandkassaleik að ræða. Í
lausformuðum skóla án markvissra laga og
reglugerðar var erfitt að ráða við þetta, einnig
sú undarlega staða viðvarandi að þeir voru litnir
hornauga sem auðnaðist öðrum fremur að halda
nemendum að vinnu.
Niðurlag
Megintilgangurinn með þessu skrifi er að
vekja athygli á því að um leið og MHÍ varð deild
í Listaháskóla Íslands virðist endanlega hafa
verið valtað yfir flestar listiðnaðardeildir hans
og ýmis upprunaleg stefnumörk, einkum hið
skapandi handverk. Margra ára uppbyggingu
ýtt út af borðinu, uppbyggingu sem sumir kenn-
arar fórnuðu bestu árum ævi sinnar. Deildin nú
sniðin að fyrirmynd erlendra listaháskóla marg-
falt stærri þjóðríkja, í stað þess að líta til ís-
lenzkra aðstæðna, grunnur hans styrktur og
sérstaða efld. Enginn munur á honum lengur og
erlendum listaháskólum, og um leið erum við
orðin þátttakendur í mjög vafasamri þróun sem
skilað hefur af sér áþekkum og stórum grunn-
færðari vinnubrögðum um allan heim. Í stað
sveigjanleika, flexibilitet, er komin einstefna,
allir prófessorar deildarinnar af sömu kynslóð
með svipað skoðanamynstur. Og í stað marg-
þættrar þjálfunar, þekkingarleitar og rann-
sókna á hlutunum er kominn tilbúinn aðfenginn
námsgrunnur, sem skilar klæðskerasaumuðum
listamönnum með áherslu á námsgráður. Í allri
sögu listhugtaksins hefur þó til skamms tíma
verið viðurkennt, að list er ekki hægt að kenna
hvað þá meta til almennra prófgráða, nema sem
gamanmál. Vandi kennaranna hefur því jafn-
aðarlega verið, að þeir voru að miðla sértækum
atriðum sem hvorki urðu greind né útskýrð á
sama hátt og almenn raun- og hugvísindi. En
þeir gátu kennt tæknina, rökrætt hlutina, lyft
undir hugarflug nemenda og umfram allt hvatt
þá áfram. Listamenn spretta upp, þeir óútskýrt
lögmál, þar sem upplag, metnaður, dugur og
framtakssemi ráða úrslitum, en hvorki skólar
né prófgráður, síst að hætti bóknáms. En lista-
skólar eru þó engu að síður mikilvægir og algjör
forsenda þess að hæfileikar flestra nái að þrosk-
ast, en hér þarf að fara að hlutunum af víðsýni
og opnum huga, varast einstefnu og tilbúnar
lausnir.
Þótt svo Listaháskóli Íslands sé orðin stað-
reynd, eftir nær 30 ára barning hvað mynd-
listadeildina áhrærir, skal ekki litið framhjá því
afdrifaríka slysi, að sjálfstæður Myndlistahá-
skóli Íslands komst aldrei í gagnið. Hefði verið
öllum greinum skapandi sjónmennta gríðarleg
vítamínsprauta og gert skólann að einni þýðing-
armestu og virtustu menntastofnun landsins, að
því bar að stefna heilshugar. Þá ber einnig að
líta til þess að margt innan MHÍ var faglega séð
á háskólastigi og það eina sem þurfti til var
lagalegur rammi og skilvirk reglugerð til að hin
fyrrum gæfulega þróun héldi áfram af fullum
þrótti.
Nú brennur á hin mikla spurning; hvar sér
þeim mörgu kennsluþáttum innan MHÍ stað í
íslenzku skólakerfi, sem rutt var út af borðinu
við þessi kaflaskil? Einneginn hvort Íslendingar
hafi ein fárra menningarþjóða efni á að forsmá
marga og mikilvæga grunnþætti í listmenntun
og skapandi handverki?
Yfirferð í grunnnámsdeild í lok sjöunda áratugarins, kennarinn Einar Hákonarson hlýðir á
rýni greinarhöfundar á vinnu nemenda sinna.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. JÚNÍ 2002 11
Hver er uppruni listarinnar?
SVAR: Þessari stóru spurningu er ekki auð-
svarað í stuttu máli, ef reynt er að skoða mál-
ið frá fleiri en einni hlið eins og því hæfir. Frá
sögulegu sjónarmiði verður upphaf list-
arinnar ekki tímasett eins og hver annar
merkisatburður, svo sem fundur Vínlands,
eða tilkoma einhverrar tækninýjungar, svo
sem atómsprengjunnar, heldur væri nær að
segja að það hverfi í grámóðu fortíðar og
renni þar jafnvel saman við upphaf mann-
kynsins sjálfs.
Með talsverðum rétti má telja listþörfina
til frumþarfa mannkyns, enda gerir hún vart
við sig snemma í sögu þess líkt og í ævi hvers
einstaklings þar sem hneigðin til leikja og til
að búa sér til þykjustu-veröld er sterkust ein-
mitt í frumbernsku. En til að komast nær
sögulegu upphafi listarinnar, sem við höfum
óneitanlega fjarlægst, hljóta að vera einkum
tvær leiðir tiltækastar, annars vegar að leita
til þeirra forsögulegu heimilda og menja sem
við vitum elstar og hins vegar að skoða lífs-
hætti þjóða, sem við teljum frumstæðar og
enn fyrirfinnast á vorri alþjóðavæddu jarð-
kringlu, með tilliti til stöðu listar meðal
þeirra. Þar vekur athygli hve listin á sér fast-
an sess og er tengd markmiðum sem telja má
hagnýt og koma að gagni í lífsbaráttunni, svo
sem það að hafa áhrif á ytri öfl, hvort sem
þau teljast náttúrleg eða yfirnáttúrleg: veð-
urguði, veiðidýr, sjúkdóma eða plágur – og
því hafa menn hneigst til að rekja upphaf list-
arinnar til galdra og særinga og bent í því
sambandi á að orðið galdur hefur upphaflega
merkinguna söngur, eins og orðið seiður.
Þar fyrir utan fer ekki á milli mála að listin
hefur frá öndverðu verið snar þáttur í sam-
félagslegum tengslum manna í milli sem vett-
vangur til að koma á framfæri boðskap og
viðhorfum jafnt til lofs og til lasts og veita út-
rás hinum margbreytilegustu tilfinningum
þar sem menn sameinast í gleði eða sorg. Al-
mennt talað má því segja að listin hafi haft
hlutverki að gegna í viðleitni mannsins til að
ná valdi yfir náttúrunni, náunganum og sjálf-
um sér.
Ekki er þó víst að með þessu séu öll kurl
komin til grafar eða allt fengið með því að
einblína á ýmis hlutverk sem listin hefur
gegnt í lífi manna og sum hver kynnu allt eins
að vera í verkahring annarra mennta eða vís-
inda, heldur væri nær að leita einhvers sem
mætti kalla séreðli hennar og spyrja af hvaða
hvötum í sálinni listin sé sprottin og á hverju
sú ánægja sem hún vekur byggist, án tillits til
notagildis hennar. Þar hefur verið bent á þá
ánægju sem menn hafa af eftirhermum og
eftirlíkingum hvers konar, en listin felst ein-
mitt í slíku að sögn fornra heimspekinga, og
þeir hafa viljað tengja þá ánægju þekking-
arþránni sem hverjum manni er í blóð borin,
því að í eftirlíkingunni verði ljósara hvernig
eitthvað sé.
Ef betur er að gáð felst þekkingargildi list-
arinnar þó ekki endilega í því að birta sem
nákvæmasta eftirmynd eða spegilmynd hins
áþreifanlega veruleika heldur að sjá hann í
nýju ljósi og samhengi og draga þá fram hið
almenna og dæmigerða fremur en hið ein-
staka og tilviljunarkennda, það sem gæti
gerst ekki síður en það sem gerðist og loks
það sem ætti að vera jafnt því sem við blasir.
Fyrir vikið kann sumum að finnast listin
bera meiri keim af lygi en sannleika, enda
hefur hún, nánar tiltekið skáldskaparlistin,
verið skilgreind sem „hin fagra lygi“. En
hvort sem við viljum bendla listina við sann-
leik eða lygi eða líta á hana sem kynlegt sam-
bland af hvoru tveggja, þá þarf ekki að fara í
grafgötur um að hugtakið fegurð sé einhvers-
konar lykilorð til skilnings og skilgreiningar
á henni, enda talað um fagrar listir og sú
fræðigrein sem fjallar um lögmál listar nefnd
á vora tungu fagurfræði.
Þetta þarf ekki að þýða að listin eigi að
beinast alfarið að því sem fagurt er og sneiða
hjá hinu ljóta og lágkúrulega, en þó má segja
að í afhjúpun hins ljóta í ljótleika sínum felist
skírskotun til hins fagra og hún hljóti í því að
lúta kröfum um ákveðna markvísi og skipu-
lag, samræmi og samhljóm, og því ekki út í
hött þegar skáld hafa viljað setja jafn-
aðarmerki milli fegurðar og sannleika. En
fegurðin er annað og meira en umbúðir til að
koma á framfæri einhverjum sannleika í eitt
skipti fyrir öll heldur eitthvað sem veitir lista-
verkinu varanlegt yndi og aðdráttarafl. Og
þegar betur er að gáð er það fegurðin eða þrá-
in eftir henni sem á ekki minnstan þátt í því að
listaverk verði til, þar sem hún vekur og glæð-
ir sköpunarþrána sem er einn angi getn-
aðarþrár, frumafls alls lífs, og það er einmitt
töframáttur hennar sem megnar að halda á
loft og varðveita minnisverða reynslu kynslóð-
anna og skapa þannig tengsl manna í millum,
ekki einungis lifenda heldur og liðinna sem
óborinna. Þannig má að lokum klykkja út með
því að bæði þörf manna til að gera sér grein
fyrir umhverfi sínu og ná valdi yfir því og þrá-
in til að njóta fegurðar eigi sinn þátt í tilurð
þess margþætta fyrirbrigðis sem við nefnum
listaverk, enda hefur listinni löngum verið tal-
ið ágætis að hún sameini hið gagnlega hinu
ánægjulega: utile dulci eins og sagt er á latínu.
Kristján Árnason bókmenntafræðingur.
Getur mannsaugað greint
gervihnetti í kíki á jörðu niðri?
SVAR: Svarið er tvímælalaust já og það þarf
ekki kíki til. Samkvæmt NASA eru um 2.700
starfhæf gervitungl á braut um jörðu og þar
fyrir utan eru þúsundir annarra, ónýtra gervi-
tungla á braut umhverfis jörðu. Ef við förum
út á heiðskírri nóttu, eins fjarri borgarljós-
unum og hægt er, og horfum í dálitla stund
upp í himininn komum við án efa auga á gervi-
hnött áður en langt um líður. Gervitunglið lít-
ur út eins og hver önnur stjarna, en eini mun-
urinn er að það hreyfist mjög hratt yfir
himininn, ef til vill á um 25.000 km hraða á
klukkustund. Stöku sinnum sér maður Iridí-
um-fjarskiptatunglin, en þau blossa upp og
dofna aftur á nokkrum sekúndum. Sumir hafa
ruglað slíkum blossum við fljúgandi furðu-
hluti, en það er vitaskuld ekkert til í því. Stórt
gervitungl á borð við Alþjóðlegu geimstöðina
sést hins vegar nánast aldrei frá Íslandi, nema
á einhverjum ákveðnum tíma og þá í stutta
stund í senn. Hubble-sjónaukinn sést heldur
aldrei frá Íslandi þar sem braut hans liggur
nokkurn veginn yfir miðbaug.
Sævar Helgi Bragason.
HVER ER UPPRUNI
LISTARINNAR?
Hvað eru sígaunar og hafa þeir einhverja sér-
staka tónlistarstefnu – var spurt á Vísindavefnum
í liðinni viku. Einnig var spurt hvernig fuglar geta fundið ánamaðka í
moldinni.
VÍSINDI
Reuters
Með talsverðum rétti má telja listþörfina
til frumþarfa mannkyns.