Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.2002, Qupperneq 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. JÚNÍ 2002
F
ÁTT er vitað um hvaða augum
forfeður okkar og formæður litu
íslensk fjöll. Í norrænni goða-
fræði var uppruni fjalla talinn
sá að Bors synir nýttu bein Ým-
is jötuns í upphafi (jarð)sögunn-
ar til þess að búa til úr björg og
fjöll um leið og holdið myndaði
jörðina. Grjót og urðir voru gerðar úr tönn-
um Ýmis. Svipaðar sagnir eru til meðal ann-
arra þjóða víða um heim um upphaf lands og
landslags. Síðar barst heldur einfaldari sköp-
unarsaga biblíunnar til Norður-Evrópuþjóða
úr suðrinu og enn síðar, með upphafi nátt-
úruvísinda á 16.–18. öld, kviknaði skilningur á
útliti jarðar og uppruna hennar við margs
konar náttúruleg ferli. Á 19. og 20. öld styrkt-
ust hugmyndir um myndun jarðar og jarð-
skorpunnar við samþjöppun efnis í geimskýi,
og við eldvirkni og aðskilnað misþungra
frumefna og efnasambanda. Tilurð og þróun
þurrlendisins á jörðinni var orðin að sívirku
ferli endurnýjunar og eyðingar. Samspil eld-
virkni, plötuskriðs og fellingafjallamyndunar
var mönnum lengi hulið. Þegar kom loks
fram að öll helstu fjallasvæði jarðar verða til
við árekstur platna vegna plötuskriðs skýrð-
ist margt sem menn vildu vita. Reyndar varð
sumt í þessum efnum ekki ljóst fyrr en á
seinni hluta 20. aldar og er reyndar enn verið
að búa til kenningar og sýna fram á stað-
reyndir um ýmis almenn atriði eða skýra á
myndun tiltekinna hálendissvæða. Þannig er
ljóst að þekking mannsins á myndun og til-
vist fjalla er orðin til á æði löngum tíma og er
enn í mótun.
Hrifning mannsins af fjöllum er gömul. Í
Skanda Punta, fornum texta úr bókum hind-
úa, segir:
„Þótt hundruð guðlegra alda liðu gæti ég
ekki lýst dýrð Himachal (þ.e. Himalaya). Líkt
og þegar dögg hverfur fyrir morgunsól,
hverfa syndir mannanna þegar þeir líta Him-
achal.“
Í sumum trúarbrögðum þykja fjöll merki-
leg og á þau er litið sem bústaði guða eða eins
konar himnastiga; hluta af leið til þess að
komast nær guðdóminum. Þannig má telja
líklegt að sú hefð að byggja altari, búa til
guðamyndir og hafa fórnarstaði eða til-
beiðslustaði á fellum og fjöllum, sem t.d. má
víða sjá í Suður-Ameríku, tengist þessum
hugmyndum. Þar er um að ræða mannvirki
frá menningarskeiðum á undan tímum Ink-
anna en líka mörg slík frá þeirra öldum; þ.e.
frá um 1200–1550. Fundist hafa múmíur og
forngripir á háum tindum Andesfjalla sem og
rústir gamalla mannvirkja. Á fjallinu Pular í
Perú eru leifar af inkaaltari frá miðöldum en
hæst allra kúra steinhleðslur frá Nazca-tíma-
bilinu, líklega nálægt 800–1.000 ára gamlar, á
eldfjallinu Llullallaico í Chile, 6.723 m yfir
sjávarmáli.
Í mörgum fjallalöndum eru stök fjöll heil-
ög. Það á t.d. við Fuji í Japan. Samar hafa
haft helgi á fjöllum, indíánar, búddatrúarfólk
og hindúar sömuleiðis. Má þar nefna Chomol-
ari í Sikkím (Gyðju hins Heilaga Fjalls) og
Gaurishankar í Nepal en þar eiga guðinn
Shivar (eða Shankar) og gyðjan Gauri að búa
og loks helgasta fjallið eystra, sem er Kailas í
Tíbet. Þangað kemur fjöldi pílagríma, m.a. til
að kallast á við Shiva sem þar mun sitja á há-
sæti. Enginn hefur nokkru sinni klifið fjallið;
helgiathöfn tilbiðjandans felst í því að ganga
og krjúpa eða falla fram á hendur ótal sinnum
á 40 km langri hringleið um fjallið. Auðvitað
geta fjöll líka hýst ill öfl eða frá þeim stafað
ógn. Eldfjöll Suður-Ameríku höfðu tvíbenta
stöðu í huga indíána. Þau gátu fóstrað frjó-
semd og séð fólki fyrir mat og vatni líkt og
þegar góð móðir gefur börnum sínum sbr.
„mama Tungurahua“ í Ekvador. Guðirnir
gátu líka reiðst og spúið eldi og eimyrju þess
á milli, sér í lagi ef græðgi manna varð mikil.
Á Íslandi en þó einkum á meginlandi Evr-
ópu töldust eldfjöll eins og Hekla, Vesúvíus
eða Etna vera inngangar að víti, framan af
öldum. Við Heklugíg flögruðu svartir fuglar
með veinandi fordæmdar sálir. Og vel þekkt-
ar eru allar íslensku sagnirnar um tröll,
þursa og útilegumenn sem búa áttu í fjöllum
eða í afskekktum dölum milli þeirra. Sumar
sagnanna eru komnar beint úr fornum hand-
ritum, sbr. söguna af Bárði Snæfellsás sem
gekk í bland við tröll og bjó í helli í Snæfells-
jökli en faldi auðævi sín í Bárðarkistu. Þau
finnur sá sem fæddur er af sjötugri kerlingu,
nærist aðeins af hrossamjólk í 12 ár og getur
ekkert gott lært. Verða fleiri dæmi þessu
skyld ekki rakin hér en þjóðsagnasöfn geyma
allmargar sagnir um fjöll. Sambærilegar
sagnir er einnig að finna víðar, svo sem í Nor-
egi og á Grænlandi, í síðara tilvikinu eru það
náttúruandar sem búa í fjöllum eða jöklum.
Helg fjöll, eins og dæmi eru um t.a.m. í As-
íu eða Suður-Ameríku, voru einnig nálæg á
Íslandi, bæði fyrir og eftir kristnitöku. Hvers
vegna er ekki vel ljóst. Í norrænum sið kunna
fjöllin að hafa verið mikilvæg sem mið í því
heildstæða kerfi sem byggðist á gangi sólar
og ýmissa annarra himintungla, á trú um
framhaldslíf meðal vætta og guða, á talna-
speki og mörkun staða, m.a. sem mið, grunn-
punktar, eða útsýnisstaðir. Blótstaðir eða hof
geta hafa verið á einhverjum hinna lægri
fjalla en það hefur ekki verið staðfest. Helgi
hélst á fjöllum eða færðist á nýja staði þegar
kristni breiddist út en líklega hefur mikið af
vitneskju fyrri tíma glatast með breyttum
siðum og helgistaðir horfið úr sögunni.
Þekktasta helga fjall landsins er Helgafell við
Stykkishólm. Það er í raun lítið klettafell en
tengist ýmsum merkum sögnum og fólki.
Þórólfur mostrarskegg, landnámsmaður,
trúði því t.d. að hann gengi í fellið við dauða
sinn og sagnir eru um að smárústir efst á fell-
inu séu leifar kapellu munkanna í Helgafells-
klaustri. Þekktust er þó sögnin um að hver
maður sem gengur á fellið og lítur ekki um
öxl geti fengið þrjár óskir uppfylltar, séu þær
gerðar af góðum hug.
Í okkar heimshluta hafa tengsl fjalla við
trúarbrögð eða átrúnað rofnað að mestu. Nú-
tímamenn í Evrópu og annars staðar í iðn-
vædda heiminum hafa fæstir helgi á fjöllum
né tengja þau almennt fræðilegum umræðum
um heimspeki eða þá trúmálum dagsins.
Fjöllin eru vissulega lifandi í umræðum um
þjóðtrú eða mannfræði og þau gegna mik-
ilvægu hlutverki í útivist og afþreyingu en
þau hafa „afhelgast“ með réttu eða röngu;
allt eftir því hvaða skoðanir menn hafa á nátt-
úrunni, manninum og öllu því sem hann hugs-
ar um. Þó getur stundum örlað á tignun fjalla
meðal útivistarfólks og náttúruverndarfólks.
Reikna má með því að fólk á miðöldum hafi
FÓLK OG FJÖLL
Ár fjallanna – grein 2
E F T I R A R A T R A U S TA
G U Ð M U N D S S O N
Hekla (1.480 m) er líklega nafntogaðasta fjall á Íslandi. Hér sést til þess á lokadögum eldgossins í ársbyrjun 2000.
Á tindi Wildspitze (3.772 m) í Austurríki.