Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.2002, Page 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. JÚNÍ 2002
Í
ÁR eru þrjátíu ár liðin síðan ítalski höf-
undurinn Italo Calvino sendi frá sér bók-
ina Le città invisibili, eða Ósýnilegu borg-
irnar. Um er að ræða safn stuttra kafla
sem allir fjalla á einn eða annan hátt um
eðli og ásjónu ímyndaðra borga. Fantas-
ían ræður ríkjum, jafnvel heimspekin
líka, en kaflarnir hafa allir skírskotanir í
þéttbýlisþróun síðustu alda – fyrst og
fremst í borgir samtímans. Þannig eru tekin
fyrir einsleitni borga, samskipti nágranna,
borgir sem áfangastaðir, áþreifanleiki, mengun,
skipulag og fjölmargt fleira.
Rammi frásagnanna er sá að landkönnuður-
inn Marco Polo er gestur við hirð hins mikla
Kublai Khan og segir keisaranum sögur af
borgum í veldi hans. Hverri borg er lýst út frá
einum óvenjulegum eiginleika og allar bera
borgirnar kvenmannsnöfn. Hinn ímyndaði
Khan bókarinnar er gamall og þreyttur og veit
að veldi hans er komið að fótum fram – þar með
er ekki síður áhugaverð samræða hans við hinn
unga Polo, sem vindur fram milli borgarkafl-
anna.
Bókin er í níu hlutum og í senn flókin og ein-
föld í byggingu, en kaflarnir eru flokkaðir eftir
kerfi sem Calvino smíðaði með talsverðri fyr-
irhöfn, að eigin sögn. Borgirnar eru ýmist
tengdar þrám, minningum, tengslum, dauða,
táknum, sjón eða áferð og margar sagnanna
bera sömu nöfn en mismun-
andi númer.
Calvino hafði þann vana
að skrá hjá sér hugmyndir á
spjöld sem hann flokkaði eft-
ir efni og þegar einn flokkur
spjalda fylltist fór hann að
huga að bók:
„Ég á spjaldasafn um árs-
tíðirnar, annað um skilning-
arvitin fimm, í eitt safna ég
hugmyndum um borgir og
staði lífs míns og í annað
ímynduðum borgum, handan við tíma og rúm,“
skrifar hann í formála og bætir við að undirbún-
ingur bókarinnar hafi tekið mörg ár.
„Um tíma komu einungis til mín daprar borg-
ir, á öðru tímabili glaðlegar borgir; svo komu
dagar þar sem ég bar borgirnar saman við
himnafestinguna, aðra daga skrifaði ég um fátt
annað en ruslið sem borgirnar láta frá sér dag-
lega. Þetta varð að eins konar dagbók sem
fylgdi skapbrigðum mínum. Allt endaði með því
að umbreytast í myndir af borgum, bækurnar
sem ég las, myndlistarsýningarnar sem ég sótti,
samræðurnar við vini og kunningja.“
Svo tók við uppbygging sannfærandi heildar
og spurningin um tilgang:
„Ég held að ég hafi skrifað nokkurs konar
lokaástarljóð til borgarinnar, nú þegar það ger-
ist sífellt erfiðara að lifa og upplifa borgirnar
sem borgir. Kannski erum við að sigla inn í þétt-
býliskrísu, Ósýnilegu borgirnar eru draumurinn
sem sprettur úr óbærilegum borgum,“ skrifar
höfundurinn. Hann nefnir til áréttingar helstu
vandamál borgarlífsins; viðkvæm tæknikerfi
sem lama daglegt líf milljóna ef þau bila, ofvöxt
borga sem víða ógni náttúrunni, og þar fram eft-
ir götum. En hann segist þó alls ekki hafa viljað
skrifa dómsdagsbók um borgir, heldur miklu
fremur „að afhjúpa þær leyndu ástæður sem
liggja að baki þeirri áráttu mannanna að búa í
borgum, ástæðurnar sem skipta meira máli en
öll vandamál.“
Í köflunum fjórum sem hér eru tilfærðir má
m.a. greina lúmskar hugleiðingar um mengun,
um firringuna sem felst í því að lifa lífinu í há-
hýsum, á brúm og í lyftum, án jarðsambands.
Borgirnar og tengslin er hnitmiðuð mynd af
þeim margslungna vef sem tilvera hvers ein-
staklings er, og borgin Trude er táknmynd
hnattvæðingarinnar þar sem allar vörur, um-
ferðarskilti, farartæki, hótel og skemmtanir eru
eins hvert sem komið er.
En þótt auðvelt kunni að sýnast að túlka
borgarsögur Calvinos, finna skýran boðskap,
eru þær annað og meira en ádeiluskrif. Í þeim
nýtur fantasían sín til fullnustu, óskiljanleg en
áráttukennd hegðun mannanna rís upp af hverri
síðu og umhverfið sem við búum okkur er alltaf
spegilmynd af því sem við erum, viljum eða ótt-
umst.
Ósýnilegu borgirnar hafa ekki komið út á ís-
lensku, en bókin hefur m.a. verið notuð í enskri
þýðingu við kennslu í menningarfræðum við
Háskóla Íslands. Á Ítalíu kemur hún til að
mynda við sögu í kennslustundum í arkitektúr,
en þar í landi hefur hún verið endurútgefin
margsinnis, ekki síst eftir fráfall höfundarins ár-
ið 1985. Hún snertir einnig margar bókmennta-
greinar að forminu til, hefur verið kölluð skáld-
saga, smásagnasafn, hugleiðing, jafnvel ljóð.
En líklega er best að ljúka þessari atrennu að
lýsingu á orðum rithöfundarins Gore Vidal:
„Að lýsa innihaldi bóka er hið erfiðasta af öll-
um verkefnum – í tilfelli jafn stórkostlegrar
hugsmíðar og Ósýnilegu borganna er það líka
fullkomlega tilgangslaust.“
FANTASÍAN Í BORGINNI
Italo
Calvino
Morgunblaðið/Ásdís
Fantasían ræður ríkjum í borgarsögum Calvinos, en þær hafa þó skýra tilvísun í borgir samtímans. Frá andvaka stórborg, New York.
Framhaldsborgirnar
Ef ég hefði ekki – við lendingu í Trude – lesið nafn borg-
arinnar á stóru skilti, hefði mér fundist ég lentur í sömu borg og
ég lagði upp frá. Úthverfin sem ég þurfti að fara í gegnum voru
ekkert frábrugðin hinum, með sömu gulleitu og grænleitu hús-
unum. Undir leiðsögn sömu örva var beygt fyrir sömu grasreiti
á sömu torgum. Á götum miðbæjarins gaf að líta varning,
pakkningar og skilti sem voru að engu leyti öðruvísi.
Þetta var í fyrsta sinn sem ég kom til Trude, en ég kannaðist
þegar við hótelið sem mér var úthlutað til gistingar; ég hafði
þegar heyrt og mælt af munni fram samtöl mín við kaupendur
og seljendur brotajárns; aðrir dagar alveg eins og þessi höfðu
endað á því að horfa í gegnum sömu glös á sömu vaggandi nafl-
ana.
Til hvers þá að koma til Trude? spurði ég mig. Og vildi strax
burt.
„Þú getur tekið næsta flug þegar þú vilt,“ var mér sagt, „en
þú munt lenda í annarri Trude, nákvæmlega eins stein fyrir
stein. Heimurinn er bólstraður einni stórri Trude sem byrjar
hvorki né endar, það eina sem breytist er skiltið á flugvell-
inum.“
Borgirnar og augun
Eftir að hafa marserað sjö daga í gegnum kjarrlendi, getur
sá sem ætlar til borgarinnar Bauci ekki séð hana, en er samt
kominn. Grönnu stulturnar sem rísa úr moldinni með löngu
millibili og hverfa upp fyrir skýin, halda borginni uppi. Farið er
upp með stigum. Á jörðu niðri sýna íbúarnir sig sjaldan; þeir
hafa allt sem þeir þarfnast þar í efra og kjósa að koma ekki nið-
ur. Ekkert sem tilheyrir borginni snertir svörðinn nema þessir
löngu flamingóaleggir sem hún hvílir á og – á björtum dögum –
gisinn og hyrndur skuggi sem leggst á laufskrúðið.
Um íbúa Bauci eru uppi þrjár kenningar: að þeir hati Jörð-
ina; að þeir virði hana svo mikið að þeir forðist alla snertingu við
hana; að þeir elski hana eins og hún var fyrir þeirra dag og
þreytist ekki á að rannsaka hana með sjónaukum og stjörnu-
kíkjum, lauf fyrir lauf, stein fyrir stein, maur fyrir maur, heill-
aðir af eigin fjarveru.
Borgirnar
og hinir dauðu
Það sem skilur Argíu frá öðrum borgum er að í staðinn fyrir
andrúmsloft er jarðvegur. Göturnar eru algjörlega moldfylltar,
herbergin eru troðin leir upp í loft, á stigana eru lagðir aðrir
stigar á röngunni, yfir húsþökunum liggja grýtt jarðvegslög
eins og himnar með skýjum. Hvort íbúunum tekst að fara um
borgina með því að víkka út ormagöng og glufurnar þar sem
rætur smjúga, vitum við ekki; rakinn sundrar skrokkunum og
dregur úr þeim mátt. Það borgar sig fyrir þá að liggja kyrrir,
það er myrkur hvort sem er.
Af Argíu sést ekki neitt, héðan að ofan. Til eru þeir sem
segja: „Hún er þarna niðri.“ Fátt er um að ræða annað en trúa
þeim, svæðið er autt. Að næturlagi, ef eyrað er lagt við svörð-
inn, má stundum heyra hurð skellt.
Borgirnar og tengslin
Í því augnamiði að staðfesta tengslin sem halda uppi lífinu í
borginni, festa íbúarnir í Ersilíu þræði á milli húshorna; hvíta
eða svarta eða gráa eða svarthvíta eftir því hvort þeir tákna fjöl-
skyldu-, samskipta, valda- eða fulltrúatengsl. Þegar þræðirnir
eru orðnir það margir að ekki er lengur hægt að komast leiðar
sinnar, hverfa íbúarnir á braut. Húsin eru brotin niður, eftir eru
einungis þræðirnir og stangirnar sem halda þeim uppi.
Frá fjallabrún, þar sem þeir hafa tjaldað yfir innanstokks-
muni sína, horfa flóttamennirnir frá Ersilíu á flóka strengdra
þráða og staura sem rísa upp af sléttunni. Það er enn borgin
Ersilía, sjálfir eru þeir ekki neitt.
Þeir endurbyggja Ersilíu annars staðar. Með þráðunum vefa
þeir svipað mynstur sem þeir vona að verði flóknara en um leið
reglulegra en hið fyrra. Svo yfirgefa þeir það og flytja bæði
sjálfa sig og húsin enn lengra.
Á ferð þinni um yfirráðasvæði Ersilíu finnur þú þannig rústir
yfirgefinna borga, að frátöldum veggjum sem ekki endast, að
frátöldum beinum hinna dauðu sem vindurinn veltir til;
köngulóarvef margslunginna tengsla sem leita forms.
S i g u r b j ö r g Þ r a s t a r d ó t t i r í s l e n s k a ð i
Úr Ósýnilegu
borgunum
ef t i r I ta lo Calv ino