Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.2002, Qupperneq 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. JÚNÍ 2002 11
Hver er munurinn á hermanni og
hryðjuverkamanni?
Það er hreint ekki eins einfalt og stjórn-
málaleiðtogar heimsins vilja vera láta að skil-
greina hverjir teljist hryðjuverkamenn og
hverjir ekki. Skilin á milli hryðjuverkamanna,
skæruliða og jafnvel hermanna eru oft óljós og
markast gjarnan af því hver það er sem skil-
greinir og hverra hagsmuna viðkomandi á að
gæta.
Þetta ósamkomulag um notkunina á orðinu
hryðjuverkamaður hefur orðið enn meira áber-
andi eftir hryðjuverkaárásirnar í Bandaríkj-
unum 11. september 2001. Hver ríkisstjórnin á
fætur annarri notar nú alþjóðlega hryðjuver-
kastríðið sem afsökun til að stimpla öll and-
spyrnuöfl sem hryðjuverkahópa og grípa til að-
gerða gegn þessum svokölluðu
hryðjuverkamönnum í eigin landi.
Á yfirborðinu eru mörkin nokkuð skýr:
Hryðjuverkamenn vinna í hópum sem fara
leynt og ráðast á saklausa borgara í pólitískum
tilgangi, til að vekja athygli á kröfum sínum eða
hugmyndafræði. Á hinn bóginn starfa hermenn
fyrir ríkisstjórnir fyrir opnum tjöldum og eru
merktir sem slíkir. Þeim er yfirleitt aðeins ætl-
að að verja land sitt fyrir utanaðkomandi árás-
um og berjast við aðra hermenn. Skotmörk her-
manna eru því hernaðarlegs eðlis, enda er þeim
bannað samkvæmt alþjóðlegum sáttmálum að
ráðast á saklausa borgara. Höfuðatriðið sem
skilur á milli hryðjuverkamanna og hermanna
eru fórnarlömbin og eðli skotmarkanna.
Hryðjuverkamenn beina glæpum sínum að al-
mennum, saklausum, óvopnuðum borgurum en
hermenn berjast við aðra hermenn.
Einhvers staðar þarna á milli eru skæruliðar
staðsettir. Skæruliðahópar eiga í nokkurs kon-
ar stríði líkt og hryðjuverkahópar og markmið
þeirra er oftast einhvers konar aðskilnaður frá
því ríki sem þeir búa í eða stjórnarskipti. Þeir
skipuleggja sig hins vegar eins og hersveitir,
klæðast oftast sérstökum herbúningum og
skotmörkin eru að öllu jöfnu hernaðarleg eða
hápólitísk en ekki almennir borgarar. Beiti
skæruliðar viðurkenndum baráttuaðferðum
hersveita þá er baráttan oftast dæmd lögmæt
samkvæmt alþjóðasáttmálum.
Raunveruleikinn er hins vegar oft annars eðl-
is og alls ekki eins skýr. Hvað á til dæmis að
kalla meðlimi Írska lýðveldishersins? Hreyf-
ingin er skipulögð eins og hersveit, liðsmenn
ganga þó ekki í herbúningum og skotmörkin
eru bæði hernaðarleg og borgaraleg. Sjálfir
segjast félagar í IRA vera hermenn og þeir sem
hafa samúð með málstaðnum, eins og til dæmis
flestir kaþólikkar á Norður-Írlandi, líta að öllu
jöfnu á IRA sem lögmæta þjóðernishreyfingu
eða skæruliðasveit. Hins vegar eru IRA-menn
óhikað skilgreindir sem hryðjuverkamenn af
bæði sambandssinnum og bresku ríkisstjórn-
inni.
Annað dæmi um þessi óljósu mörk er Suður-
Afríka fyrir afnám aðskilnaðarstefnunnar.
Margaret Thatcher, fyrrverandi forsætisráð-
herra Bretlands, tók afgerandi afstöðu með rík-
isstjórn hvíta minnihlutans og kallaði Nelson
Mandela ítrekað hryðjuverkamann. Aðskiln-
aðarstefnan var síðar afnumin, Mandela kosinn
forseti landsins og fékk Friðarverðlaun Nóbels
og rannsóknir hafa staðfest að það var ríkis-
stjórn hvíta minnihlutans sem framdi víðtæk
hryðjuverk gegn eigin þegnum.
Þriðja dæmið til umhugsunar gæti verið
Tsjetsjnía. Fyrir hryðjuverkaárásirnar í
Bandaríkjunum höfðu ríkisstjórnir flestra vest-
rænna ríkja nokkra samúð með málstað þeirra
Tsjetsjena sem berjast fyrir sjálfstæði héraðs-
ins frá Rússlandi. Ríkisstjórn Rússa var jafnvel
sökuð um mannréttindabrot í baráttu sinni
gegn hreyfingu aðskilnaðarsinnaðra Tsjetsjena.
Eftir árásirnar í Bandaríkjunum varð rúss-
neska ríkisstjórnin hins vegar mikilvægur
bandamaður í stríðinu gegn hryðjuverkum og
afstaða margra breyttist. Æ fleiri vestrænar
ríkisstjórnir taka nú undir málflutning stjórn-
valda í Rússlandi og kalla aðskilnaðarsinnaða
Tsjetsjena hryðjuverkamenn.
Þessi dæmi sýna glöggt þann vanda sem við
er að etja þegar reynt er að skilgreina hryðju-
verk. Í fyrsta lagi er það hápólitískt mál hverjir
teljast vera hryðjuverkamenn og hverjir ekki.
Pólitísk afstaða og hagsmunir ráða þar mestu. Í
öðru lagi breytist skilgreiningin í tímans rás
þannig að sá sem eitt sinn var talinn hryðju-
verkamaður getur nánast í einni svipan breyst í
frelsishetju í hugum fólks.
Fræðimenn hafa glímt við þennan skilgrein-
ingavanda í tugi ára og ekki komist að neinni
endanlegri niðurstöðu. Margir hallast þó að því
að skynsamlegt sé að forðast að reyna að skil-
greina það hverjir teljast vera hryðjuverka-
menn heldur einblína frekar á að skilgreina
hvað teljist vera hryðjuverk. Þetta þýðir að það
á alltaf að vera hægt að dæma um það hvort
ákveðin verk eru hryðjuverk eða ekki og þá
skiptir ekki máli hvort það er lýðræðislega kjör-
in ríkisstjórn sem stendur að baki verknaðinum
eða vopnaður uppreisnarhópur. Þegar þetta er
gert geta mörkin á milli hermanna og hryðju-
verkamanna orðið enn óljósari, þar sem her-
menn geta unnið hryðjuverk í nafni sinnar rík-
isstjórnar.
Oftast kallar orðið hryðjuverkamaður upp í
hugann mynd af einhvers konar öfgamanni sem
vílar ekki fyrir sér að sprengja saklaust fólk í
loft upp fyrir torskilinn málstað. Það kemur því
kannski á óvart að í gegnum tíðina hafa flest
hryðjuverk hreint ekki verið framin af slíkum
öfgamönnum heldur einmitt af hermönnum,
lögreglumönnum eða leyniþjónustumönnum
sem ríkisstjórnir beita fyrir sig í þeim tilgangi
að halda völdum. Sjálft orðið hryðjuverk var
einmitt fyrst notað um þær ofbeldisfullu stjórn-
unaraðferðir sem ógnarstjórn Jakobína í
Frakklandi beitti á síðustu árum 18. aldar þeg-
ar Maximilien de Robespierre sendi andstæð-
inga sína svo tugþúsundum skipti á höggstokk-
inn.
Nú á dögum eru orðin hryðjuverk og hryðju-
verkamaður þó notuð á nokkuð annan hátt. Al-
gengast er að átt sé við verknaði sem öfgahópar
og andspyrnuöfl fremja gegn ríkjandi vald-
höfum en hryðjuverk framin af hermönnum í
nafni ríkisstjórnar eru kölluð eitthvað annað. Ef
um er að ræða hryðjuverk ríkisstjórnar gegn
eigin þegnum er oftast talað um mannréttinda-
brot en ef um er að ræða hryðjuverk rík-
isstjórnar gegn þegnum annarra ríkja þá er það
gjarnan kallað stríðsglæpir.
Brynhildur Ólafsdóttir
stjórnmálafræðingur
HVER ER MUNURINN Á
HRYÐJUVERKAMANNI
OG HERMANNI?
Hvers vegna eru sápuóperur kallaðar sápuóper-
ur, hvað þýða bæjarnöfnin Saurbær og Saurar,
eru hvít tígrísdýr albinóar eða sérstök tegund og hvar var tokkaríska
töluð eru á meðal fjölmargra spurninga sem hefur verið svarað á Vís-
indavefnum að undanförnu.
VÍSINDI
Reuters
Hryðjuverkamenn beina glæpum sínum að almennum, saklausum, óvopnuðum borgurum en her-
menn berjast við aðra hermenn, segir meðal annars í svari við spurningunni á Vísindavefnum.
MARGRÉT Óskarsdóttir, sem búið hefur og
starfað í New York sl. 10 ár, setti á svið sitt
fyrsta leikverk nýverið í einu af fjölmörgum
leikhúsum utan, eða off-off, Broadway, á Man-
hattan. Var hún svo heppin að fá til liðs við sig
þekkta finnska leikkonu, Ingrid Söderblom,
sem leikið hefur á sviði í Finnlandi og Svíþjóð,
og víðar á Norðurlöndum, í yfir 50 ár.
Þetta er frumraun Margrétar sem leikstjóri
og leikritahöfundur, en hún á að baki nám í leik-
list við American Academy of Dramatic Arts og
framhaldsgráðu í leikhús- og kvikmyndafræð-
um frá New York-háskóla.
Taken for a loop nefnist verkið og er sprottið
af spunavinnu leikhópsins sem kallar sig Moon-
shine. „Það sem hrinti þessi í raun öllu af stað
var að einn af fastagestunum á bar sem ég hef
lengi starfað á í SoHo bauð mér afnot af auðu
húsnæði sínu til æfinga,“ segir Margrét. „Í
fyrstu ætluðum við okkur að velja leikrit til
flutnings en þótti síðan þessi kostur meira
spennandi.“ Leikararnir fimm í verkinu voru
frjálsir að því að velja sér persónur í upphafi og
segir Margrét val þeirra stýrast af ýmsum
draumahlutverkum, hlutverkum sem þeim hafi
þótt ólíklegt að fá einhvern tímann tækifæri til
að fara með. „Áskorunin fyrir mig fólst í því að
leiða þessar ólíku persónur saman og halda ut-
an um framvindu verksins,“ segir Margrét.
Hlutverk Ingridar Söderblom er undantekn-
ing en segja má að leikritið umhverfist um per-
sónu hennar, Tuovi, sem aftur byggist á per-
sónu í mónólóg sem Ingrid hefur margsinnis
farið með, bæði á sænsku, finnsku og rúss-
nesku, og nú einnig ensku. Tuovi er tragí-kóm-
ísk persóna eldri konu sem lifir mikið til í eigin
heimi. Það er í hennar hugskotum sem hinar
persónurnar fjórar lifna við og hefja samræður
sín á milli, þó svo að aldir og álfur skilji sumar
þeirra að. Margrét segist hafa verið ótrúlega
heppin að fá svo reynda leikkonu sem Ingrid
Söderblom er til liðs við sig þegar hún sé sjálf
að stíga sín fyrstu skref.
Getur ein ákvörðun breytt öllu?
Dóttir Ingridar, Delilah Gurovitsch, fer einn-
ig með hlutverk í verkinu og byggir hún per-
sónu sína á einræðu Ollie McGee úr Spoon Riv-
er Anthology, sem í þessu verki rís upp úr sinni
gröf til að lýsa draumum um frægð og frama.
Alexandra Price fer með hlutverk Helenu úr
Allt er gott sem endar vel eftir Shakespeare og
þegar gripið er niður í verkið er Helena rétt í
þann veginn að taka örlagaríka ákvörðun. Jas-
on Liebman fer með hlutverk Mercutios úr
Rómeó og Júlíu, þess sem trúir ekki á ástina. Í
þessu verki stendur hann þó frammi fyrir því
að þurfa að endurskoða afstöðu sína þegar
hann fellur hug til hinnar Shakespeare-per-
sónu leikritsins, Helenu. Simone Parker dreg-
ur hins vegar upp mynd af Ellu Fitzgerald þar
sem hún er ung að stíga sín fyrstu skref sem
söngkona.
Persónur verksins virðast í fljótu bragði ekki
eiga margt sameiginlegt en Margrét bendir á
að allar standi þær andspænis stórum ákvörð-
unum og þeirri spurningu hvort ein ákvörðun
geti breytt öllu í lífi einstaklings. Um þetta
ræða þær m.a. sín á milli í verkinu.
Sýningin er reglulega brotin upp með mynd-
skeiðum sem varpað er á tjald á sviðinu, s.s. í
upphafi þegar leiðir leikaranna liggja saman í
einni af neðanjarðarlestum borgarinnar og í
einræðu Mercutios, sem tekin var upp í helli-
dembu um miðja nótt í litlum almenningsgarði í
Brooklyn. Segir Margrét að sér hafi þótt
spennandi að leiða formin tvö saman en hún
vann um tíma við gerð auglýsingamynda og
þykir kvikmyndun ekki síður heillandi en leik-
húsið. Frítímum sínum í sumar hyggist hún
hins vegar verja í að endurskrifa og vinna verk-
ið áfram, vonandi til frekari flutnings síðar.
FÆRÐI Á SVIÐ EIGIN VERK
New York. Morgunblaðið.
Morgunblaðið/Hulda Stefánsdóttir
Margrét Óskarsdóttir setti nýverið á svið eigin leikverk með leikhópi sínum í New York.