Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.2002, Blaðsíða 5

HJÖRTUR PÁLSSON
NÓTT FRÁ
SVIGNASKARÐI
Hver varstu? Hvað greip þig
goðsögn í líki hests
með glóð í auga, styggð í hverri taug
og brotnandi öldur brims í hlustum þínum?
Þú þyrlar upp stjörnum
stælt með titrandi bóga
og stefnir burt
yfir holt, yfir klappir og flóa
orðin að logandi þrá til að flýja frjáls
út í fjarskann...
Þitt heimkynni var ekki hérað blánandi jökla
hraun og mýrar né borgin
þar sem þú stóðst...
nei, heimkynni þitt var hafið
sem býr í oss öllum
...og himinninn sem oss dreymir...
Hófadynur!
Þú stefnir til hafs og stekkur
í freyðandi brimið
fram af ísgrænni skör.
Áttfætti hestur!
Svo hófst þín vængjaða för
um undirdjúpin
upp í sjöunda himin.
Vængjaða Nótt!
Nú heyri ég fax þíns flug
sé froðuna löðra um granir
á skýjanna vegi
með styggð í blóði stefnir þú enn sem fyrr
með stormbláar manir
á móti glófextum Degi.
Til athugunar
Kveikjan að þessu ljóði og heiti þess er sótt í þátt eftir Ásgeir Jóns-
son frá Gottorp sem fyrst birtist í riti hans, Horfnum góðhestum I,
1948, en saman dregin á þessa leið í safnritinu Hófadyn sem Andrés
Björnsson og Kristján Eldjárn tóku saman og út kom 1966:
„Í stóði Kristófers var brún hryssa, sem kölluð var Nótt. Hún var
stygg í haga, einráð og sérvitur, en það sem þótti einkennilegast við
háttalag hennar var, að hún hélt sig jafnaðarlega nálægt sjó, einkum
þegar brim var mikið. Hún valdi sér dvalarstað á Borg á Mýrum. Oft
sást hún standa áveðurs uppi á háum klettaborgum, þar sem hún hafði
góða sýn yfir hinn sollna flaum hafaldnanna.
Nótt var aldrei tamin, og aldrei kom hún í hús til hjúkrunar. Þegar
Nótt var komin um eða yfir tvítugt, gerði mjög harðan vetur, og voru
flest hross í Mýrasýslu komin á gjöf. Nótt var þá enn úti og fá hross,
sem henni fylgdu, og þar á meðal brún hryssa á öðrum vetri, sem undir
henni gekk. Frost voru þá svo mikil, að Borgarfjörð lagði langt út. Ein-
hvern dag var því veitt athygli, að Nótt stikaði á undan hópnum, sem
fylgdi henni, út eftir lagísnum og stefndi til djúps. Þegar á skörina
kom, steypti hún sér þar fram af. Þarna hvarf Nótt í öldur hafsins.“
Höf.
Höfundur er skáld og þýðandi og hlaut ljóðlistarverðlaunin „Ljóðstaf Jóns úr Vör“ fyrir þetta
ljóð þegar þau voru veitt í fyrsta sinn 21. janúar síðastliðinn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 2002 5
inum, já, þetta var öskutunnan í garðinum
þeirra, og nú stóð hún þarna galtóm og hann
hafði engar áhyggjur af henni lengur – en
gat þetta verið draumur? Nú fór hann að
hugsa um það því hann hafði verið að
dreyma að hann væri sjálfur troðfull ösku-
tunna og stæði á berangri og það var ekki
hægt að loka henni en mjólkurfernur, dag-
blöð og tímarit voru eins og kúfur undir lok-
inu og stóðu upp úr tunnunni. Og honum
hafði liðið illa þarna á berangri, svo troðfull
öskutunna einsog hann hafði verið og ekki
einu sinni hægt að setja lokið yfir blöðin og
fernurnar og hann var nánast bjargarlaus og
fullur af áhyggjum yfir því að hann ryki upp
af suðaustan og allt fyki úr tunnunni áður en
hreinsunardeildin kæmi á vettvang og svo
fyki tunnan um koll og honum hafði síður en
svo liðið bærilega þarna á berangri og
áhyggjurnar hrönnuðust upp og hann var
orðinn harla órólegur í svefninum og langaði
mest til að losna við að horfa upp á sjálfan
sig í þessu vandræðalega ástandi en komst
þó ekki undan draumnum, var hlekkjaður
við hann; ófrjáls. Og hann fór að hugsa um
það væri ekki einu sinni neinn friður í svefn-
inum, það var ekki einu sinni hægt að leita
þangað undan ágangi þessa uppivöðslusama
nágrennis sem var athvarf hans í vöku, en
samt hafði hann enga tilfinningu fyrir því fá-
ránlega ástandi sem hann var í, nei, þvert á
móti þótti honum það fullkomlega eðlilegt
einsog á stóð að vera í því hlutverki sem
hann nú gegndi en hafði einungis einhvern
fyrirvara á þeim sem fylltu tunnuna alls
kyns drasli af grimmdarlegu miskunnarleysi
og tillitslausri eigingirni sem hann skildi
ekki alveg þarna í draumnum hvernig sem
hann reyndi að setja sig inní allar aðstæður.
En þá losaði hann um svefninn og honum
fannst einhver lausn í því. En þá hafði skrölt-
ið byrjað fyrir utan og köllin og hægagang-
urinn í bílnum og hann skildi ekki beinlínis
hvernig hann gæti verið að dreyma sjálfan
sig á sama tíma og karlarnir komu að tæma
tunnurnar og engu líkara en þeir hefðu svar-
að kalli hans þarsem hann stóð á berangri og
gat sig ekki hreyft en setti allt sitt traust á
hreinsunardeildina. Og þá hafði hún komið
einsog kölluð og stanzað utanvið húsið.
Hann rumskaði, opnaði jafnvel augun til
að ganga úr skugga um að enn væri örugg-
lega myrkur og enginn dagur. Hann gæti því
sofið áfram hvaðsem hreinsunardeildinni
liði. Jú, honum sýndist enn vera ósköp
dimmt, eða var hann einnig að dreyma það?
Hann vissi það ekki almennilega og þó hafði
hann að öllum líkindum opnað augun, eða að
minnsta kosti lyft augnalokunum og horft
undan þeim inní myrkrið. Hann lagðist á
hliðina og lét fara eins vel um sig og unnt
var. Þá festi hann svefninn aftur. Köllin úti
fjarlægðust, bíllinn var fluttur til, stór gulur
bíll með rúmgóðu stýrishúsi og miklu gím-
aldi sem hámaði í sig ruslið úr hverri tunn-
unni á fætur annarri. Og hann var ekki leng-
ur með hugann við götuna og karlana en fór
nú að hugsa um sjálfan sig í eigin hlutverki
og þá birtist öskutunnan enn einu sinni held-
ur einstæðingsleg og ómáluð þar sem hún
stóð í draumnum og gömul kona kom og
fleygði í hana dagblaði, heldur sóðaleg þótti
honum og hann stóð sig að því að velta fyrir
sér að eitthvað mundi nú líklega fylgja
henni, og hann heyrði sjálfan sig segja, Hvað
á þetta að þýða, sýnist þér ekki vera komið
nóg? En gamla konan hristi bara höfuðið,
sagði ekkert en gekk þögul í burtu. Hún
mætti ungri konu sem kom með bláar ný-
mjólkurfernur í plastpoka og gamalt vikurit
með myndum af uppum og auglýsingafíklum
og tróð ofan í ruslið og enn heyrði hann
sjálfan sig segja, Sérðu ekki, manneskja, að
ég er troðfullur af drasli og ekki á það bæt-
andi? En unga konan hristi bara höfuðið og
sagði, Það er lengi pláss fyrir einn plastpoka
af liðnum dögum. Og hún tók blöðin og veif-
aði þeim ögrandi framan í hann, tróð þeim
svo enn betur í tunnuna og hann fylltist nýj-
um nagandi kvíða en þá gekk hún hnarreist
burt án þess brygði fyrir í svip hennar neinni
meðaumkvun og hann var einn eftir, aleinn, í
skjóllausu en víðáttumiklu bjargarleysi og
horfði á eftir henni hálfhryggur og hugsaði
með sér að ekki væri nú tillitsseminni fyrir
að fara þegar mannfólkið væri annars vegar
og athygliskrafan lenti í ruslinu og viki fyrir
nýju ónotuðu fjölmiðlafári. En meðan hann
var að hugsa um þetta kom ungur maður og
gekk hægum skrefum að honum með ónýtt
útvarp undir handleggnum og fyllti mælinn.
Hann var líka með plastpoka fullan af rauð-
um undanrennuhyrnum sem áttu að fara í
endurvinnslu ásamt þvældum einnota dag-
blöðum. Hann hikaði lítið eitt við tunnuna og
hugsaði með sér, Ég hlýt að geta troðið
þessu útvarpstæki í draslið og svo tók hann
að ýta því undir plastpokann og blöðin fuku
á götuna en ungi maðurinn tíndi þau jafn-
óðum upp og tróð þeim aftur í ruslið og
reyndi að þrýsta lokinu niður svo draslið
fyki ekki út um allt en tókst það ekki svo full
sem tunnan var. Nú þótti honum nóg komið
og gerði einhverjar athugasemdir við
ítroðsluaðferðir unga mannsins en á þær var
ekki hlustað fremur en fyrri athugasemdir
hans svo hann dró sig í hlé og gegndi hlut-
verki ruslatunnunnar með þeirri reisn sem
hann átti enn eftir þrátt fyrir ágang og
skilningsleysi. Ungi maðurinn hvarf aftur út-
varpslaus frá tunnunni og hugsaði um hvað
hún væri óásjáleg þarsem hún stóð ólokuð
og illa farin eftir hugmyndalausan ágang og
hrokafullt tillitsleysi þeirra sem bjuggu í ná-
grenninu.
Hann var farið að langa til að rumska og
helzt að vakna af þessu hlutverki sem hann
gegndi þarna í draumnum af einhverjum ill-
skiljanlegum ástæðum sem hann velti þó
ekki fyrir sér einsog á stóð. En nú vildi hann
endilega losna úr þessum sérkennilegu átt-
hagafjötrum sem dæmdu af honum frelsið og
taldi sér trú um að honum liði einsog fugli í
búri sem fengi ekki að njóta vængja sinna.
En hvað sem því leið tók hann nú ákvörðun.
Héðan í frá tæki hann ekki við meiri blöðum
eða öðru drasli úr umhverfinu en kveið því
þó í aðra röndina að sitja uppi með nýja
plastpoka sem fykju út um allt ef hann gerði
storm eða hrakviðri. Kvíðinn var svo sann-
arlega ekki ástæðulaus einsog tillitsleysið
gekk úr hófi fram.
En þá allt í einu ekur þessi stóri guli ösku-
bíll hreinsunardeildarinnar inní drauminn
og hann heyrir sér til mikils hugarléttis hálf-
dempuð köll karlanna og þeir ýta honum að
bílnum og hann tekst á loft og þeir tæma úr
honum í gímaldið og setja hann á sinn stað
og loka tunnunni og honum líður betur en
áður þarna á berangri og nú hefur hann litl-
ar eða engar áhyggjur af veðrinu því nú er
hann tómur og fær í flestan sjó. Og honum
líður vel í svefnrofunum þegar hann horfir á
eftir bílnum sem hverfur út úr draumnum og
hann er einn eftir og þar eru engir skellir
eða hávaði og ekkert nema vesalingur hans
sjálfs í öskutunnu líki og þarna stendur hann
einn á auðu svæði með snert af víðáttufælni
og fólk kemur úr öllum áttum og er farið að
troða nýju rusli í tunnuna og einhver opnar
hlið og dyrabjöllunni er hringt og hann
hrekkur upp af værum blundi og segir við
konuna sem liggur í rúminu við hlið hans,
Var einhver að hringja? Hún rumskar, opnar
augun og segir. Ha, var það? Nei, ég veit það
ekki. Jú, mér heyrðist það. Nei, segir hún, og
er nú glaðvakandi, það eru bara öskukarl-
arnir. Þeir eru að tæma tunnuna. En við get-
um víst ekki flatmagað hér lengur, þú verð-
ur að fara í vinnuna. Já, segir hann og rís
upp. Það er aldrei neinn friður, aldrei stund-
inni lengur. En mig var að dreyma eitthvað
sem ég hef gleymt.
Og hann byltir sér. Veit hann er að bylta
sér í svefnrofunum. Veit það þó ekki, þótt
hann viti það. En þá byrja klukkurnar í
kirkjunni að hringja og hann veit það er
sunnudagur og hann heldur áfram að sofa
og veit ekki hvort klukknahljómurinn er
einn þráðurinn í þessum myndvefnaði
draumsins eða ekki og hann veit að hann
hefur ekki vaknað og er enn sofandi og
hugsanir hans hefja nýtt ferðalag inní
draum og veruleika þarsem er fullt af fólki
sem hann kvíðir fyrir og er sífellt að koma
með gömul dagblöð, tómar mjólkurhyrnur
og annað drasl úr liðnum dögum.
Sagan birtist í samnefndu smásagnasafni
höfundar árið 1995.
Nú fór hann að hugsa um það því hann hafði
verið að dreyma að hann væri sjálfur troðfull
öskutunna og stæði á berangri og það var ekki
hægt að loka henni en mjólkurfernur, dagblöð
og tímarit voru eins og kúfur undir lokinu og
stóðu upp úr tunnunni.