Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.2002, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 2002
INNA borg,
finna mér borg
að búa í,“ sungu
hin Talandi höf-
uð árið 1979 og
töldu upp
nokkra mögu-
leika, dimma
London, ríka
Birmingham,
ráðvillta El
Paso og svo
Memphis,
heimaborg Elvis og Forn-Grikkja. Samkvæmt
Margaret Crawford þá hefðu þeir vel getað
prófað að búa í öllum þessum borgum og jafnvel
fleirum, bara ef þeir hefðu verið staddir í versl-
unarmiðstöðinni West Edmonton Mall, í Ed-
monton, Kanada. Í risahóteli þessarar risa-
kringlu hefur verið komið fyrir eftirlíkingu af
hinum og öðrum borgum, löndum og tímabilum.
„Í hvaða landi viltu gista í nótt?“ spyrja aðstand-
endur kringlunnar og bjóða upp á herbergi í
anda Pólinesíu og Hollywood, Rómaveldi og
England Viktoríutímans. Ferðamátinn er við
hæfi, en gestir geta fengið far með hestvögnum
jafnt sem skutbílum. Innbú kringlunnar styður
síðan við þessa fjölþjóðlegu ímynd, en þar er að
finna eftirlíkingu af skipi Kólumbusar fljótandi
á tilbúnu vatni, en undir yfirborðinu ferðast kaf-
bátar gegnum ómögulegt neðansjávarlandslag
stráð innfluttum kóröllum og plastþara. Í vatn-
inu búa lifandi mörgæsir og rafknúnir gúmmí-
hákarlar. Yfir gnæfir svo splunkuný járnbrú í
Viktoríönskum stíl. Þannig rúmar kringlan sú
ekki aðeins alla þá neyslu og þjónustu sem borg-
arbúinn þarfnast heldur kemur innkaupaferðin
einnig í stað utanlandsferða og sumarleyfis-
staða, því hlutar kringlunnar eru eftirlíkingar af
götum Parísar og New Orleans.
Borgið
Í Tröllakirkju Ólafs Gunnarssonar fær arki-
tektinn Sigurbjörn Helgason þá hugmynd að
byggja Vöruhús Reykjavíkur, yfirbyggða versl-
unarmiðstöð á tveimur hæðum með rúllustiga;
þakbrúnin á að vera eins og máfsvængir eða öld-
ur og í kjallaranum eru bílastæði. Árið er 1953
og framsýni Sigurbjörns hefur verið mikil, því
fyrsta yfirbyggða verslunarmiðstöðin í Banda-
ríkjunum reis ekki fyrr en árið 1956. Fram að
þeim tíma voru verslunarmiðstöðvar fyrst og
fremst eins konar verslunarkjarnar eða þorp,
tilbúnar eftirlíkingar af miðbæjum, eða einfald-
lega samsafn verslana og þjónustu. Samkvæmt
Wytold Rybczynski var þessi þróun í raun rök-
rétt framhald af breyttum lífsstíl millistéttanna
á fyrri hluta aldarinnar, bættum efnahagi og síð-
ast en ekki síst, nýjum og betri eldhúsgræjum. Í
bók hans frá 1995, City Life: Urban Expect-
ations in a New World, bendir hann á að með til-
komu ísskápsins og frystikistunnar hvarf þörfin
fyrir að kaupa inn daglega og húsmæður gátu
keypt inn í stórum skömmtum. Þetta þýddi auk-
inn burð sem krafðist þess að frúin færi á bíl í
innkaupin. En einkabíllinn var einmitt svo
heppilega í mikilli uppsveiflu á þessum tíma.
Miðbæjarsvæðið varð fljótlega of dýrt til að
hægt væri að byggja stórverslanir og bílastæði
og því fluttu stórmarkaðir út fyrir bæinn á ódýr-
ari lóðir og þar mynduðust nýir miðbæir. Svo
var þetta bara eins og dómínó, þegar matarinn-
kaupin voru komin öll á einn stað, þá var af-
skaplega sniðugt að hafa alls konar annað dót
þar. Stórmarkaðirnir léku lykilhlutverk í þess-
ari þróun, sem síðan gat í stigum af sér þá mynd
verslunarmiðstöðvarinnar sem við þekkjum í
dag, yfirbyggð og glerjuð með loftræstu veð-
urfari, hrein og tær, björt og glaðleg, aðgengileg
og fjölbreytt.
Fyrir Rybczynski liggur aðdráttaraflið ná-
kvæmlega í þessu, í verslunarmiðstöðinni er allt
á hreinu, þar er ekkert af þeim óróa og óreiðu
sem einkennir miðborgir, umhverfið er undir
miðstýrðu eftirliti með eigin „lögreglu“ sem sér
um að allt fari vel fram. Í verslunarmiðstöðinni
er ekkert sem ógnar friðsælli neyslu borgarans,
ekkert sem truflar hugmyndaheim hans og vel-
megunartilfinningu – engir rónar, engir heim-
ilislausir geðsjúkir sem vappa um göturnar,
engir aðsópsmiklir unglingar, engir glæpamenn
sem bíða færis í myrkum skúmaskotum. Versl-
unarmiðstöðin verður því eins og einskonar út-
ópísk eftirmynd borgarinnar sjálfrar, hún birtir
borgina í sinni bestu mynd, sem skipulagða og
verndaða neysluveislu. Verslunarmiðstöðin býð-
ur upp á allt það sem borgarlífið hefur, vörur,
verslun, þjónustu og skemmtun.
Getur verið að hægt sé að búa til svona full-
kominn lokaðan hættulausan heim? Ekki sam-
kvæmt arkitektinum og rithöfundinum Barry
Maitland sem skrifar bæði skáldsögur og fræði-
rit um verslunarmiðstöðvar. Í glæpasögu hans
Silvermeadows er einmitt dregin upp þessi út-
ópíska mynd af kringlunni sem íðilfullkomnum
silfurakri. Þegar lögreglumenn koma þangað í
leit að horfinni stúlku og mögulegum morðingja
hennar hafnar framkvæmdastýra miðstöðvar-
innar (sem er ung blökkukona, svona eins og til
að undirstrika hina upphöfðu mynd af verslun-
armiðstöðinni sem betri heimi) því gersamlega
að þar geti nokkuð illt þrifist. Allt sé undir full-
kominni stjórn eftirlitsmyndavéla og sérþjálf-
aðra öryggisvarða, sem margir séu fyrrum lög-
reglumenn. Nema í ljós kemur að hin glæsta
ímynd kringlunnar á sér dekkri hliðar, því í
krafti ónýtts og óþrifalegs kjallararýmis þrífst
bæði spilling og glæpir – og morð.
Þannig hefur það að finna sér borg, finna sér
borg að búa í öðlast nýjan og uggvænlegan und-
irtón: borgin er ekki lengur borg heldur kringla
og ekki einu sinni þar ertu í óhultri borg.
„Borg“
Það kemur persónum Mannveiðihandbókar
Ísaks Harðarsonar ekkert á óvart að ung stúlka
skuli hafa týnst í verslunarmiðstöð, því sam-
kvæmt henni er kringlan, eða hringlan eins og
hún er kölluð í bókinni, ekki aðeins staður óhóf-
legrar neyslu og andleysis heldur einnig beinlín-
is hættulegt fyrirbæri sem miðar að því að ná
valdi yfir fólki, heilla það í gömlu merkingu þjóð-
sagnanna, þegar álfar heilluðu fólk inn í steina
sína og það varð aldrei samt eftir. Á nútímamáli
mætti líkja þessu við „Borga“ Star Trek sjón-
varpsþáttanna, en þeir eru geimverskur þjóð-
flokkur sem er allur samtengdur í eitt bú –
svona álíka og býflugur – og hafa því ekkert ein-
staklingseðli, tala um sig í fleirtölu og taka eng-
ar sjálfstæðar ákvarðanir; þeim er stýrt af
drottningu sem hefur öll völd í hendi sér. Þannig
má sjá kringluna fyrir sér sem skordýrabú það-
an sem herir vinnudýra eru gerðir út til að viða
að forða í búið – forða sem í þessu tilfelli er ein-
faldlega peningar.
Þegar þessi hugmynd er höfð að leiðarljósi
gæti kringluferðalangurinn haldið að hann hafi
lent í miðri zombíumynd. Í kvikmynd Georges
Romero’s frá 1979, Dögun dauðans, hefur heim-
urinn eins og við þekkjum hann gerbreyst í vist-
fræðilegu slysi sem gerir það að verkum að hinir
dauðu rísa grænir úr gröfum sínum og þrá það
eitt að borða heila úr lifandi mönnum. Þar sem
þetta athæfi bætir ekkert úr heiladauða hinna
dauðu, er tilvera þeirra hálfmarklaus og þá tek-
ur vaninn við. Í stað þess að ráfa ráðvilltir um
flykkjast hinir lifandi dauðu að því er virðist
óviðráðanlega í stóra og glæsilega verslunar-
miðstöð og ferðast þar dálítið valtir í rúllustig-
um, horfa gapandi í glugga og tína af handahófi
ofan í körfur. Þetta er það sem þeir gerðu allt
sitt líf og þetta er það sem þeir kunna best. Líf
þeirra, eða lifandi dauði, er semsé enn skilgreint
útfrá kaupgetu, að lifa er sama og kaupa. Því
miður er þetta sú sýn sem blasir við sjálfri mér
þegar ég skunda spennt í innkaupakringlur,
staðráðin í að gerast þátttakandi í lífsgæðakapp-
hlaupinu og kaupa allt sem ég þarf í einni ferð.
Um leið og ég stíg inn í loftkælt andrúmsloft
verslunar er eins og ég tapi áttum, um mig slær
aðkenning að ofsóknaræði og yfir mig hellist
einskonar dofi, eins og heilinn hafi breyst í
hafragraut: eða verið hreinlega étinn?
Þessar ímyndir verslunarmiðstöðvarinnar eru
náskyldar hinni hefðbundnu marxísku gagnrýni
á verslunarmiðstöðina sem musteri mammons
og mekka kapítalismans. Í kringlunni myndast
kjöraðstæður til innkaupa, tryggðar af hinu
miðstýrða umhverfi. Tónlist, lýsing, lofthiti og
jafnvel lykt, allt miðar að því að láta neytand-
anum líða vel, og hvetja hann jafnframt til að
kaupa meira, vera sem lengst í hringlunni, kíkja
í næstu búð og þá þarnæstu, stoppa við á mat-
sölustöðum og kvikmyndahúsum. Sjónræna
hliðin er ekki síður mikilvæg, en þar er undir-
staðan ekki aðeins glerið í búðargluggunum
heldur og í svalahandriðum og sjálfu þakinu. Í
Smáralindinni eru lyfturnar með glerveggjum
að hætti erlendra fyrirmynda. Neytandinn hef-
ur því óheftan aðgang að þeim sjónrænu veislum
sem honum er boðið uppá í hverjum búðar-
glugga, auk þess sem hann hefur truflaða yf-
irsýn yfir magn innkaupapoka annarra neyt-
enda og getur metið eigið kaupmagn útfrá
samanburði.
Það kom því ekki á óvart þegar í ljós kom að
nýjasta stolt Íslendinga, verslunarmiðstöðin
Smáralind, væri í laginu eins og reður, en í fem-
ínískum kenningum er kapítalisminn á sviði hins
karllega og hringlur því augljós afurð karlveld-
isins. Í fyrstu gæti það því virst mótsögn að
benda á að verslunarmiðstöðvar hafa einnig ver-
ÞAR VAXA LAUKAR O
VERSLUNARMIÐSTÖÐVAR OG DÖGUN DAUÐANS
Eru verslanir orðnar kjarni hverrar borgar? Og er þá
Kópavogur orðinn Reykjavík? Í þessari grein er fjallað um
þróun verslunarmiðstöðva hérlendis sem erlendis und-
anfarna áratugi en áhrif þeirra á borgarlífið eru marg-
vísleg og að sumra mati ekki að öllu leyti æskileg.
Þangað sækir almenningur orðið ekki aðeins vöru og verslun, heldur skemmtun og félagsskap, fól
E F T I R Ú L F H I L D I D A G S D Ó T T U R