Pressan - 24.02.1994, Page 15

Fólká ekH
að
leika sér að
orkunni
konungshöllinni í Noregi
má finna merkilega bók.
Þessi bók er gjöf sem Vig-
dís Finnbogadóttir færði
Noregskonungi er hún
heimsótti hann í lok síð-
asta árs. Konungsgjöfin er
í laginu eins og hálfináni og er bók-
in hringlaga þegar hún er opnuð.
Kápan er úr málmi og er gamla
rúnastafrófið greypt í hana. Reynd-
ar er öll bókin helguð rúnunum og
eru þær málaðar þar á afar sérstæð-
an hátt. Megintexti bókarinnar er í
formi fornra rúnaljóða, en þau
voru ort um hverja rún íyrir sig.
Rúnirnar voru nefnilega ekki aðeins
venjulegt staffóf, heldur hafði hver
stafur ákveðið heiti, eins og t.d.
„Óðal“, „Ás“, „Þurs“ eða „Týr“. Á
bak við þessi nöfh er heill hug-
myndaheimur sem lesa má um í
rúnaljóðunum. í bókinni er hver
rún ásamt viðeigandi ljóði sjálfstæð
mynd eða myndrými sem nær yfir
heila opnu. Þó mynda allar blaðsíð-
urnar, þyngd bókarinnar og fleiri
þættir ákveðna heild. Höfundur
þessarar bókar er ung listakona að
nafhi Brynja Baldursdóttir, en fýrir
verk sitt var hún tilnefhd til Menn-
ingarverðlauna DV í fyrra. Hún
hefur meðal annars sérhæft sig í
þeirri grein myndlistar sem kölluð
er „bóklist“ og er rúnabókin ein-
mitt dæmi um þetta listform.
„Það voru bara gefin út fáein ein-
tök af bókinni,“ segir Brynja. „Bæði
var það vegna þess að þannig er
hefðin í bóklistinni, en svo er hún
líka dýr í framleiðslu. Hún er köld,
því kápan er úr málmi — kannski
til að undirstrika að rúnunum hef-
ur oft verið beitt í hernaði. Rúnir
voru mikið notaðar í göldrum, t.d
var nafn Týs oft rist á sverð og skildi
tíl að gefa þessum vopnum aukinn
mátt. En rúnirnar voru líka venju-
legt staffóf og því má ekki gleyma
að orð geta einn-
ig verið hættu-
leg.“
Um þessar
mundir er Brynja
að hefja störf hjá
fyrirtækinu
Glaðni. Það
ffamleiðir minjagripi og hlutí
byggða á norrænum táknum,
menningararfleifð og goðaffæði.
Afsteypur eru m.a gerðar af hlutum
í Þjóðminjasafninu og eru það
margir þekktir gripir eins og t.d
Þórshamarinn og Þórslíkneskið.
Fyrirtækið er líka með eigin hönn-
un og framleiðslu í fornnorrænum
anda og er hugmyndin sú að Brynja
hjálpi þeim við það. Fyrir utan þetta
er hún að vinna að doktorsverkefni
um rúnirnar við Royal College of
Art í London.
Er ekki erfitt að vera bœði í dokt-
orsnámi ogjullri vinnu?
„Það á eftír að koma í ljós. Þegar
ég var í Myndlista- og handíðaskól-
anum vann ég líka á auglýsinga-
stofu. Ég var í grafíkdeildinni í skól-
anum en stundaði listmálun í ffí-
stundum mínum, sem voru reynd-
ar ekki miklar. Ég málaði portrett-
myndir og svo var ég líka að gera
myndir í egypskum stíl, guði og
þess háttar. Ætli ég sé ekki hálfgerð-
ur vinnualki. Ég er tíltölulega ný-
flutt í fjögurra herbergja íbúð í
Grjótaþorpinu en þegar ég var búin
að búa þar í 3-4 vikur áttaði ég mig
allt í einu á því að ég hafði ekkert
svefnherbergi. Öll herbergin voru
hugsuð sem vinnuaðstaða, svo ég
svaf bara í sófanum og sá ekkert at-
hugavert við það! Annars er komið
að skuldadögunum í tengslum við
útgáfu rúnabókarinnar, sem ég tók
stóra peningalega áhættu með. For-
gangsröðin hjá mér er því sú í bili
að ég ætla fýrst og ffemst að standa
í skilum fjárhagslega og verður
doktorsverkefhi mitt þarafleiðandi
að vera í öðru sætí um sinn.“
Nú ert þú búsett hér á íslandi,
a.m.k. í bili. Veldurðu því að gera
doktorsverkefni við skóla í Lotidon?
„Fyrstu árin mín í skólanum bjó
ég auðvitað í London en nú er
doktorsverkefnið komið það vel á
veg að héðan í ffá þarf ég bara að
hitta kennarana mína á nokkurra
mánaða ffestí. Ég get því eiginlega
ráðið hvar ég bý og mér finnst gott
að búa á íslandi.“
í hverju er doktorsverkefni þitt
fólgið?
„Ja, það vill nú þannig til að ég er
í tveimur deildum við skólann,
þ.e.a.s. bæði heimspeki- og mynd-
listardeild. Ég skoða hvemig rún-
irnar eru notaðar nú á dögum og
rek líka sögu þeirra. Um það skrifa
ég ritgerð fýrir heimspekideildina,
en geri lágmyndir úr tré fýrir
myndlistardeildina. Ég vinn bæði
lágmyndimar og ritgerðina í sama
þema. Hver lágmynd er af einni af
rúnunum og á að túlka heim henn-
ar. Saman em lágmyndirnar og rit-
gerðin svo doktorsverkefnið. Ann-
ars er heimspekideildin í skólanum
mjög opin og ffjálsleg. Hún er sér-
stök að því leyti að þar er fólk að
skrifa um mjög óvenjulega hluti.
Ein er t.d. að skrifa um að aðferðir
vísindamanna og súrrealista séu í
raun þær sömu.“
Hvers vegna ertu svona heilluð af
talaði við
Brynju Baldursdóttur
listakonu sem vinnur að
doktorsverkefni um nor-
rænu rúnirnar við Royal
College of Art í London.
an heildinni. Að sama skapi er rún-
in „Ás“ tengd loftinu og himnin-
um, því „Ás“ þýðir guð eða goð
o.s.ffv.“
Brynja er ekki hrifin af nýaldar-
gúrúum sem eru að gefa út alls kyns
bækur um rúnimar og fara með
kolrangt mál. Hún nefnir mann að
nafni Ralph Blum sem dæmi, en
hann hefur einmitt gefið út slíka
bók. Bókinni fylgir poki og í pokan-
um eru 25 flatir steinar. 24 af þess-
um steinum hafa eina af rúnunum
greipta í sig en sá 25. er auður. Auði
steinninn á að tákna Óðin, en það
er nokkuð sem Brynju finnst ansi
vafasamt. Hún hefur kafað djúpt í
þessi ffæði, en hvergi hefúr hún
fundið rún sem á að vera ósýnileg,
hvað þá að hún standi fýrir Óðin.
Samkvæmt Blum táknar rúnin
,Ás“ Loka, sem er heimskulegt, því
Loki var ekki af guðakyni þótt hann
umgengist goðin.
„Kona sem ég man ómögulega
hvað heitir hefur líka skrifað svona
kennslubók í rúnaffæðum. Hún
hafði síðan sérstakan kafla aftast í
bókinni þar sem hún hélt því ffam
að hún væri í beinu sambandi við
Elvis Presley. Það er svona yfir-
borðsmennska hjá mörgum nýald-
arpostulum sem ég þoli ekki.“
Ertu meðlimur í ásatrúarfélaginu?
„Nei, það er ég ekki. Goðin eru
fýrir mér einhvers konar persónu-
gerving náttúrukraffanna. Þau eru
tákn, alveg eins og rúnirnar. En
þessi hugarheimur á sterk ítök í
mér. Áður en ég fór að gera doktor-
„Hvað áttu skriðdrekar Vesturveldanna
í Persaflóastríðinu og Mercedes Benz
sameiginlegt?“
runum?
„Ég hef alltaf verið heiiluð af
táknífæði sem tengist dýpri sann-
leika. Ég byrjaði á því að hafa áhuga
á egypska staffófinu og Egyptalandi
almennt. Ég vildi læra egypska
myndletrið svo ég gæti lesið hvað
stæði á veggjum pýramídanna. Ég
varð þó aldrei neitt sérstaklega góð í
því, enda er það mjög flókið. Ég var
lengi búin að hafa mikinn áhuga á
fjarlægum löndum áður en ég fór
að vilja kynnast mínum eigin rót-
um; norrænu goðaffæðinni og hug-
myndaheimi forfeðra okkar. Ég sá
að rúnimar höfðu eitthvað svo
hrátt og heillandi við sig. Það ein-
kennilega við rúnirnar er að í flest-
um staffófum er vitað um þróunina
á bak við þau, en rúnakerfið virðist
strax hafa verið fullmótað með ali-
skyns goðaffæði á bak við sig. Hver
rún hefur nafn og sinn eigin heim. í
sumum útgáfum lítur rúnin „Hag-
all“ eða „hagl“ út eins og snjóflygsa.
Þetta er lykill að dýpri merkingu,
eitthvað á þá leið að haglið er í föstu
formi en bráðnar svo að lokum.
Það er affnarkað, en sameinast síð-
inn dreymdi mig margar af rúnun-
um. Yfirleitt dreymdi mig að
ákveðin rún væri orðin risastór og
væri fýrir framan mig, en svo var
eitthvað að gerast í kringum hana.
Dæmi um þetta er draumur sem
mig dreymdi um rúnina „Þurs“. 1
rúnagaldri er nefúilega til sú kenn-
ing að þú getír látíð mann sofa
endalaust ef þú
setur „Þurs“ und-
ir koddann hjá
honum. í
draumnum var
„Þurs“ fýrir fram-
an mig og mér
fannst sem ég sofnaði við rúnina og
að það væri hún sem ylli þessum
djúpa svefni. Þannig var eins og ég
færi inn í heim hverrar rúnar þegar
ég var sofandi. Þessa drauma
dreymdi mig áður en ég fór að
stúdera rúnirnar og þeir urðu á
vissan hátt til þess að ég fékk meiri
áhuga á þeirn. Það má kannski segja
að rúnirnar hafi kallað á mig.“
Hvernig hafa rítnir verið notaðar?
„Rúnir voru fýrst og fremst not-
aðar sem skrifletur. Þá voru þær
kallaðar bókrúnir til aðgreiningar
ffá galdrarúnum. Orðið „rún“ þýð-
ir annars „leyndardómur“, enda
hafa rúnimar verið notaðar í alls
konar göldrum eins og íslendingar
vita. Islendingasögurnar segja ffá
því er rúnunum var beitt til lækn-
inga, til að hjálpa konum við barns-
burð og líka til að leggja á óvini.
„Þann kann ég galdur að gala,“ er
sagt í Hávamálum og var þá viðeig-
andi rún göluð eftir því hver til-
gangur galdursins var. E.t.v. var það
ekki ósvipað og þegar jógarnir
kenna lærisveinum sínum ákveðnar
möntmr til að kyrja og hugleiða.
Möntmr em á sanskrít og eru
nokkurs konar töffaþulur. Þessar
þulur eru yfirleitt örstuttar, oft ekki
nema eitt stakt orð, eins og OM,
KRIM, LAM o.s.frv. Það eru þó
skiptar skoðanir um hvernig á að
gala rúnirnar. Sumir halda að það
eigi að kyrja þær en aðrir halda því
ffam að þær hafi verið skríktar, eins
og fúglar væm að skríkja. I Þýska-
landi á tímum nasistanna var uppi
hópur manna sem iðkuðu svokall-
að rúnajóga. Ákveðin rún var tekin
fýrir og kyrjuð eða göluð. Um leið
fór sá sem galaði í stellingu sem líktí
eftir formi rúnarinnar. Þetta hefúr
líka verið gert á Islandi, því ég veit
til þess að hér var hópur fólks fýrir
nokkrum áram sem gerði alls kyns
tilraunir í þessa átt. Hópurinn hitt-
ist utan dyra og myndaði stóran
hring. Meðan á kyijuninni stóð var
algengt að skyndilegt hávaðarok
kæmi, sem var samt aðeins fýrir ut-
an hringinn en ekki fýrir innan.
Vindurinn hefði auðveldlega átt að
komast inn í hringinn en þó bærð-
ist grasið þar ekki.“
Brynja vill taka fram að rúnirnar
séu mjög vandmeðfarnar og að þær
séu eins mikil alvömffæði og jóga
eða önnur sambærileg iðkun.
„Við að kyrja rúnir myndast
ákveðin orka og á fólk ekkert að
vera að leika sér að henni. Þetta eru
ekki léttvæg ffæði. Ég hef ekki
áhuga á að gera tilraunir með þær
eða nálgast þær út ffá slíkum for-
sendum. Þú verður að kunna að
rista þær, kunna að nota þær, ann-
ars getur hlotist mein af. Ég hef
, Við að kyrja rúnirnar myndast ákveðin
orka og á fólk ekkert að vera að leika
sér að henni. “
heild. Eitt gott dæmi um magíu eða
galdur sem þeir ffömdu hafði með
hakakrossinn að gera. Hakakross-
inn er ævaforn og má finna hann í
Tíbet, hjá indíánum og í hellnarist-
um víða um heim. Á íslandi til
foma var hann kallaður Þórshamar,
sem vísar til þrumufleygsins. Á her-
sýningunum eða leikunum í Þýska-
landi lét Hitler þúsundir hermanna
mynda hakakrossinn. Þetta var um
kvöld þegar það var orðið dimmt
og héldu allir hermennirnir á
kyndlum. Svo var hakakrossinn lát-
inn snúast í hringi, og varð öll hers-
ingin þannig að einum orkubolta,
því þessu tákni hafði verið gefið líf,
ef svo má segja. Sömuleiðis merkir
S-rúnin sigur, en það er rúnin „Sól“
í SS-merkinu. Rúnirnar em líka
notaðar í hernaði nú á dögum og
jafnvel í viðskiptum. Hvað áttu
skriðdrekar Vesturveldanna í Persa-
flóastríðinu og Mercedes Benz sam-
eiginlegt? Svar: Rúnina „Kaun“.
Benz-merkið er einmitt ein af út-
gáfum þessarar rúnar, en „Kaun“
var líka á skriðdrekunum. Sam-
kvæmt rúnaljóðunum fornu stend-
ur þessi rún fýrir kyndilinn sem
brennur í híbýlum aðalsins og göf-
ugra manna. Hún táknar því yfir-
burði, félagslega og jafnvel tækni-
lega. „Kaun“ var viðeigandi tákn
vesturveldanna, enda má kannski
segja að slagorð þeirra hafi verið
Rúnirnar voru líka venjulegt stafróf
og því má ekki gleyma að orð geta
einnig verið hœttuleg. “
t
meiri áhuga á að skoða þær í sínu
sögulega samhengi.“
En hvað með rúnirnar á okkar
tímum?
„Nasistarnir trúðu á mátt rún-
anna. Þeir höfðu mikinn áhuga á
Eddukvæðunum og ýmsum nor-
rænum ffæðum, enda tilheyrði það
arfleifð hins aríska kynstofns. Það
einkenndi alla þeirra áróðursher-
ferð að nota einföld en um leið
kröffug tákn sem höfðu áhrif á
undirmeðvitund Þjóðverjanna í
„Hinir göfúgu gegn Saddam Hus-
sein“. Stöðugt var líka verið að fjasa
um tæknilega yfirburði banda-
manna og sömuleiðis er Benzinn
tákn um göfgi og félagslega stöðu
eða yfirburði þess sem keyiir í hon-
um.“
Heldurðu að rítnin „Kaurí hafi
verið notuð svona aðyfirlögðu ráði?
„Nei, rúnirnar eru tákn sem eru
svo gömul að þau em komin djúpt
í sameiginlega undirmeðvitund
mannkynsins. Svo verða einhverjir
atburðir sem kalla á þessi tákn. Þá
birtast þau og fólk notar þau ómeð-
vitað. Rúnirnar hafa nefúilega enn í
dag sömu merkingu og þær hafa
alltaf haff. Gott dæmi um þetta er
pís-merkið eða ffiðartáknið. Það er
rúnin „Ýr“ á hvolfi. Gerald nokkur
Holtom hannaði písmerkið fýrir
Aldermaston-mótmælagönguna
gegn kjarnorkuvopnum. Hún var í
Bretlandi í apríl 1958, stóð yfir rí
nokkra daga og gekk fólkið ffá
London yfir til Aldermaston. Ég er
búin að fara í gegnum alla pappíra
og allt sem hefúr verið skrifað um
tilurð þessa merkis. Hvergi kemur
ffam að þetta sé rúnin „Ýr“ og ekk-
ert bendir til að Holtom hafi haft
um það nokkra hugmynd. Upphaf-
lega var táknið steypt í leir og vom
þetta litlar leirtöflur sem áttu að
vera til minningar um fólkið sem
myndi farast í kjarnorkustyrjöld, ef
hún skylli á. Leirmerkin myndu
þola hinn mikla hita sem myndast
við kjamorkusprengingu og yrðu
eitt af því fáa í heilu lagi eftír stríðið.
Písmerkin væru þannig minjagripir
fýrir þá kynslóð sem myndi lifa
kjarnorkustríðið af. Táknið á bak
við „Ýri“ er ýviðurinn, sem nær
mjög háum aldri og lifir lengur en
flestar aðrar trjátegundir. Þess
vegna er ýviður tijátegund sem er
mjög gjarnan sett í kirkjugarða víða
um heim. Það er til tákns um eilíff
líf. Hlutir sem áttu að hafa langa
endingu voru líka gjarnan smíðaðir
úr ýviði. Til gamans má geta þess að
á heitum sumardögum gefur ývið-
urinn frá sér ákveðið efni eða lykt
sem hefúr áhrif á miðtaugakerfið.
Sá sem situr undir trénu getur feng-
ið ofskynjanir og séð inn í ósýnilega
heima. Kannski þess vegna er rúnin
„Ýr“ tákn um eilífðina.“
En hvað œtlarðu aðgera nœst?
„Núna er ég komin með dellu
fyrir hebreska staffófinu. Það teng-
ist dulfræðum gyðinga sem nefnist
Kabalah. Ég ætla að byggja næstu
bók á því, en einnig hef ég um langt
skeið gengið með bók í maganum
sem verður um tímann. Annars
bera fæst orð minnsta ábyrgð; ég
ætla bara að láta verkin tala.“
FIMMTUDAGURINN 24. FEBRÚAR 1994 PRESSAN 15B