Vísir Sunnudagsblað - 04.02.1940, Blaðsíða 2

2
VISIR SUNNUDAGSBLAÐ
þegar hann réðst í þessa vikings-
ferð. Það hefir lengi verið kyn-
fylgja íslenskra stúdenta í Höfn,
að þeir hafa haldið fast hóp og
verið hverir öðrum svo hjálp-
samir, að um það mætti gera
langar frásagnir, en ef einhver
þeirra ætlar sér æðra sess en
hinum, þá er allra veðra von.
Þó væri rangmæli að sá ímug-
ustur, sem margir höfðu á þessu
fyrirtæki Jóhanns, væri ein-
göngu af slíkum rótum runn-
inn. Mörgum sárnaði að ungur,
gáfaður Islendingur skyldi segja
sig í lög með dönskum rithöf-
undum, töldu það einskonar lið-
hlaup. Svo sem kunnugt er hafði
það þá lengi tíðkast með Dön-
um, að draga hvem þann Is-
lending, sem að einhverju leyti
hafði sýnt óvenjulega hæfileika,
í sinn dilk og marka hann sinu
marki, eins og þeir við og við
voru að telja sér til ágætis þær
framfarir, sem höfðu orðið hér
eftir að þeir hættu að stjórna
landinu. Óhreinlætið og skræl-
ingjaskapurinn íslenski, sem
dönskum blöðum varð stundum
svo tíðrætt um, fengu aftur á
móti að halda þjóðemi sínu. Á
siðasta áratug hafa Danir lagt
þessa óvenju niður að mestu
leyti, en þegar Jóhann afréð að
gerast rithöfundur á þeirra
máli, var enn þá litinn bilbug á
þeim að finna. Það var því eng-
in furða, þótt mörgum ungum
íslendingum stæði stuggur af
öllu fóstbræðralagi við þá, og
teldu Island fullsælt af pólitísk-
um viðskiftum við þá, þótt ekki
væri farið að blanda blóði við
þá í bókmentum. Nokkurs
kulda mun Jóhann hafa kent af
þessum rökum, en þó voru
aldrei verulega mikil brögð að
þvi, enda var miklumeiraíhann
spunnið en svo, að hann léti
lagða sig, og vinsældir hans
miklu meiri en svo, að nokkur
slik tilraun gæti hepnast. Eg
hygg líka, að það hafi tæpast
verið vantrú á Jólianni sjálfum,
hvorki á hæfileikum hans né
íslensku lunderni, sem olli því,
að margir önduðu köldu að hon-
um i fyrstu, heldur annars
konar vantrú, miklu illkynj-
aðri og háskalegri, sem liefir
fylgt Islendingum eins og skotta
öldum saman og seint mun
verða kveðin niður til fulls,
þótt nú sé noklvuð farið að draga
úr henni.
Flestum mun ennþá minnis-
stætt, hvílíka óbeit og gremju
það vakti um lieim allan, þegar
þýskir vísindamenn gerðust
til þess í upphafi ófriðarins að
verja aðfarir Þjóðverja gagn-
vart Belgíu. Þeir töluðu þá með-
al annars margt um vesaldarlíf
smáþjóðanna, sem engan rétt
ætti á sér gagnvart hinu stór-
virka mannlífi, hinum feiknar-
legu ætlunarverkum og' hinni
örlagaríku framtíð stórþjóð-
anna. Mönnum þótti þessi
kenning hörð og ruddaleg, sem
von var til, en þó er eg liræddur
um að í lienni felist talsvert af
beiskum og hræðilegum sann-
leika. Hin litlu þjóðfélög eru öll
í þeim liörmulegu álögum, að
miðlungsvitið og miðlungslund-
in þrífist þar að sama skapi vel,
sem óvenjulegir hæfileikar þríf-
ast illa. Til þess liggja mörg
rök, sem hér verða ekki talin,
enda liggja flest þeirra i aug-
um uppi. En aðalrót meinsins
er þetta, livað mennirnir minka
og auðvirðast hver í annars
augum í hinum litlu þjóðfélög-
um, þótt hvergi kasti nú tólfun-
um eins og þar sem, fásinnið er
svo mikið, að menn verða að
hafa sér það til dægrastytting-
ar, að telja vörtumar og frekn-
urnar liverir iá öðrum, þar sem
menn þukla og káfa og þefa
hverir af öðrum, þangað til allir
eru orðnir þreyttir og leiðir, —
og vantrúaðir bæði á sjálfa sig
og alla liina. Þetta fyrirbrigði
hefir þekst bæði fyr og síðar
víða um veröldina. I Mai’kúsar-
guðspjalli segir svo frá, að þeir
í Nazaret vildu ekki trúa á
kraftaverk Jesú af því að hann
væri ekki nema „smiðurinn,
sonur Maríu“ og systkini hans
væru þar í bænum. „Og þeir
hneyksluðust á honum“. Því er
hætt við, að hann hafi engin
veruleg kraftaverk getað gert
þar, — „og hann furðaði sig á
vantrú þeirra“. íslenskir prest-
ar ættu að minna söfnuði sína
sem oftast á þessa merkilegu
frásögn. Því að rótgróin vantrú
á mátt og megin hinnar íslensku
kynslóðar og hvers íslensks ein-
staklings liefir verið landlæg
plága hér um langan aldur,
þnátt fyrir talsverðan þjóðernis-
gorgeir í orði. Og víst er umþað,
að þegar það spurðist um Jó-
hann Sigurjónsson, að hann
ætlaði sér að keppa við útlenda
rithöfunda, þá hneyksluðust
margir landar lians á honum
ekki sist vegna þess, að þeir
töldu íslendingi slíkt ofraun.
Þjóðarmetnaður þeirra var í
rauninni minni en hans. Og
sjálfum var honum fullljóst, af
hverju þessi ímyndunarveiki
íslendinga var sprottin. Eitt hið
fleygasta spakmæli sem finst í
ritum hans, er þessi setning í
Fjalla-Eyvindi: „Fjarlægðin
gerir fjöllin blá og mennina
mikla“.
Nú munu flestir játa, að bet-
ur hafi verið farið en heima
setið. Nú munu flestir sammála
um, að íslandi liefði ekki verið
neinn gróði að því, þótt liann
hefði urðað hæfileika sina hér
Iieima, þar sem livorki er til
leikhús né leikendur og þar á
ofan sárfáir áhorfendur, sem
leikhst kunna að meta. Hitt er
auðvitað öllum góðum íslend-
ingum hið mesta áhyggjuefni,
ef iáframliald á að verða á þessu,
að ungir íslenskir hæfileika-
menn neyðist til þess að leita
til annara þjóða, til þess að eitt-
livað geti orðið úr þeim. Það er
nú orðinn mikill siður, að ung-
ir íslendingar yrki fyrir aðrar
þjóðir eins og forfeður þeirx-a
orktu fyrir útlenda liöfðingja.
En það skilur, að hirðskáldin
gömlu orktu á sinu eigin máh,
svo að kvæði þeirra tilheyra ís-
lenskum bókmentum með húði
og hári. Nú eru islenskir ritliöf-
undar lagðir á flótta út úr sín-
um eigin bókmentum, og er það
eitt víst, að sá flótti verður ekki
stöðvaður með þjóðræknispré-
dikunum eða skömmum. Það
var ekld viturlegt að ámæla
Kára fyrir það, að hann hljóp
úr brennunni, í staðinn fyrir að
láta svæla sig inni. Og virðist
það eitt til bragðs að taka fyrir
islensku þjóðina, að gera alt
sein í liennar valdi stendur til
þess, að rithöfundum geti orðið
lift hér, bæði andlega og efna-
lega.
III.
Þegar Jóliann brendi skip sin
og bjóst til þess að klífa þrítug-
an hamarinn, var hann vitan-
lega barn bæði að aldri og
reynslu. Hann liafði farið úr
foreldrahúsum í skóla 1896,
sest í annan bekk og útskrifast
úb fjórða bekk 1899. Urn skóla-
veru hans kann eg það eitt að
segja, að liann reyndist frábær
námsmaður, óvenjulega næm-
ur og fljótskarpur. Sérstaklega
lineigðist hann að miUúruvísind-
um og stærðfræði. Við burtfar-
arpróf úr fjórða bekk hlaut
hann ágætiseinkunn i aflolmum
greinum. Þess þarf ekki að geta
um svo bráðhuga og bráðþroska
mann, að á þeim árum orti
hann feiknin öll af kvæðum.
Sum þeirra lét liann prenta í
dagblöðum, en auðvitað var
þetta aðeins góugróður, sem
hvarf fljótt og gleymdist bæði
sjálfum honum og öðrum. Nú
horfðist hann í fyrsta sinn í
augu við alvöru lífsins. Hann
varð þess fljótt var, að lista-
mannsbrautin er ekki greiðfær,
og áður en hann komst eitt fet
áfram, hafði hann fullreynt, að
hann mundi þurfa að taka á
öllu sínu til þess að koma fram
ferðinni yfir það torleiði. Hann
liafði trúað á skjótan og full-
kominn sigur, en nú lcomst
hann í kynni við örðugleika,
sem hann tæpast mun hafa gert
ráð fyrir, heilan herskara af
örðugleikum, sem steðjuðu að
honum úr öllum áttum og
þyrptust i kringum hann. Hann
tók ýmis verkefni til meðferð-
ar, en gat ekki ráðið við þau,
þau voru honum ofurefli, uxu
honum yfir höfuð eða smugu
úr höndum hans. Og hann laug
engu að sjálfum sér um það
efni. Sjálfstraust hans var að
vísu mikið, en hitt einkendi
hann ekki síður, hvað hann var
óvenjulega kröfuharður við
sjálfan sig; óvenjulega strangur
og miskunarlaus rannsóknar-
dómari yfir sjálfum sér. Þó að
hann í fyrstu væri ánægður með
eitthvað, sem liann hafði gert,
þá var ekkert vissara en að
hann innan stundar mundi taka
það til nýrrar meðferðar, og
varð þá oft endirinn sá, að hann
rakti alt úpp aftur og fitjaði
svo upp á ný. Þessi einstaka
vandvirlmi skapaði list lians, en
hún varð líka stundum að smá-
munalegri hótfyndni sem tafði
ótrúlega mikið fyrir lionum og
spilti jafnvel ritum lians á
stundum. Yitanlega var þetta
þyngsta þrautin, að ala upp sina
eigin hæfileika, að láta svipu-
liögg sjálfsprófunarinnar dynja
á sjálfum sér, þangað til liann
gat int slíkt verk af liöndum,
sem hann sjálfur var ánægður
með. En þó varð við mörgu
öðru að sjá. Foreldrum lians og
öðrum vandamönnum mun
ekki hafa verið það ljúft í
fyrstu, er liann liætti við námið
og batt alla sína framtíð við svo
„óbúsælt handverk" sem skáld-
slcapinn. En þó er það sannast
að segja, að faðir hans var sein-
þreyttur að styrkja hann og
styðja á allar lundir, og þegar
útlitið var sem ískyggilegast
um alla framtíð Jóhanns, lieyrði
eg liann oft dást að raungæðum
foreldra sinna og annara ætt-
ingja. En það hrökk ekki langt
þó hann fengi ríflegan fjárstyrk
heiman að. Hann var ekki liófs-
maður um neitt, ástriðurnar
voru sterkar og óstýrilátar og
fyrirlitningin fyrir smáskild-
ingnum noklcurn veginn tak-
markalaus. Hann hneigðist
snemma til víns og liefi eg ekki
séð örari mann við dryldiju-
horð, en liann. Hann var þá
óskabarn augnabliksins, kon-
ungur allra skýjaborga og loft-
kastala, — sjálfur Bakkus var i
honum! En liann var ekki for-
sjámaður til fjárvarðveislu þá
stundina. Auðvitað komst hann