Vísir Sunnudagsblað - 27.02.1944, Síða 3

VlSIR SUNNUDAGSBLAÐ
Þrátt fyrir það, þótt fiskur sé
meiri hluti þess, sem Bandarik-
iri kaupa af framleiðslu Islend-
inga, þá er hann allá ekki eina
varan. Þann tíma, sem eg var
á íslandi námu þær vörur, sem
keyptar voru fyrir okkar milli-
göngu um $50.000.000. I viðbót
við fiskinn keyptum við fyrir
hjálparpeninga handa Bretlandi
aðrar vörur frá íslandi t. d.
þorskalýsi, síldarlýsi og síldar-
mjöl, sauðargærur, frosið
lambakjöt og ýmsar aðrar bús-
afurðir.
Þegar við komum til Islands,
var ein fyrsta spurningin, sem
blaðamenn i Reykjavík spurðu
mig, eftir að eg hafði sagt þeim
fyrirætlun okkar, hvort dollar-
arnir, sem yið ætluðum að borga
íslendingum fyrir þessar afurðir,
yrðu látnir af hendi þannig, að
þeir yrðu notaðir skilyrðislaust.
Eg svaraði með þessari spurn-
ingu: „Þið hafið unnið ykkur
dollarana, er ekki svo?“ Þegar
þeir höfðu játað því, skýrði eg
það fyrir þeim að við hefðum
alls ekki í hyggju að gera nokkra
tilraun til þess að hindra verzlun
þeirra með sína eigin peninga,
eg sagði þeim ennfremur að eftir
því sem kringumstæður leyfðu
og vörur væru til, yrði þeim
gert mögulegt að kaupa hvað
sem þeir þj'rftu fyrir peninga
sina.
Eg held að við liöfum efnt
þetta loforð og að íslendingum
liafi verið mögulegt að kaupa
fyrir peninga sína flest af því
sem þeir þörfnuðust. Sannleik-
urinn er sá, að eg gat fengið
keypt í íslenzkum verzlunum
án þess að hinda mig við skamt-
bækur, og bláa, rauða og græna
depla — kaupa hindrunarlaust
hluti, sem fyrir löngu voru upp-
seldir í amerískum verzlunum.
Með þessu dettur mér elcki í
hug að halda því fram, að Is-
lendingar hafi ekki orðið fyrir
neinum óþægindum í sambandi'
við vöruskömmtun eða að þeir
hafi ekki orðið að vera án ým-
islegs; en þeir hafa getað lifað
nokkurnveginn ' eðlilegu lífi
þrátt fyrir allt og allt.
Langmesti hluti þess, sem við
keyptum fyrir lijálparpeninga,
var sent til Englands. Meira en
75% af $50.000.000, sem eytt
var upp að þessum tíma og við
sömdum um, var fyrir vörur til
Englands. Þessu er haldið á-.
fram og skrifstofa okkar er enn
starfandi í Reykjavík, forstjóri
hénnar nú er f\Trverandi for-
seti félags ykkar, .ólaifur Ólafs-
son. .
Áður en eg lágði af stað frá
íslandi í sumar, undirritaði eg
samning við sljórnina á íslandi
fýrir hönd Bandaríkjanria, urn
það að kaupa alia ái’sffamleiðslu
sildarlýsis og síldarmjöls 1943;
allt þetta er nú fiutt til Eng-
lands. Þrátt fyrir það þótt síld-
arveiðin í ár byrjaði fremur illa,
þá endaði vertiðin með miklu
síldarmjöli, nálega 30.000 skip>-
pundum og framleidd voru
24.000 skippund af síldarolíu.
Ástæðan fyrir því að síldárolía
var minni en síldarmjölið var
sú, að síldin í ár var ekki
féil og þess vegna, ef
til vill, ekki eins ábatasöm
fyrir framleiðandann. Fram-
leiðsla síldarmjölsins var tals-
vert meiri í ár en í fyrra og
hér um bil jáfnmikið var fram-
leitt af síldarlýsi 1943 og næsta
ár á undan.
Áður en eg lagði af stað heim
í júlí, framlengdum við einnig
ísfiskssamninginn með smá-
vægilegum breytingum; helzt
samningurinn í gildi þangað til
i lok þessa árs. En aðalbreyting-
in á samningnuin i ár var það
ákvæði, að einn þriðji hluti þess
sem borgað er fyrir vörurnar
skai greiðast í sterlingspundum,
en tveir þriðju lilutar i dollur-
um. Nú er verið að undirbúa
samninga, þar sem ráðgert er að
kaupa fleiri íslenzkar vörur.
Striðið hefir valdið miklum
breytingum bæði í lifnaðarhátt-
um íslendinga og f járhag þeirra.
Mörg ykkar vitið eflaust miklu
meira um þessar breytingar en
eg; og þið eruð færari um að
dæma það, liverja þýðingu þær
liafi og að hversu miklu leyti
þær séu líklegar til þess að verða
til frambúðar.
Þvi miður kynntist eg Islandi
og íslendingum einungisástríðs-
tímum. Mörg ykkar hafið þekkt
landið og þjóðina um margra
ára skeið og getið fullkomlega
dæmt um þýðingu þessara
breytinga. En þann tima sem eg
dvaldi á íslandi, hafði eg tæki-
færi til þess að veita eftirtekt
þessum breytingum og sjá áhrif
stríðsins á eina allra friðsöm-
ustu þjóð heimsins, sem nútið-
ar menningin hefir þekkt.
Þjóðfélagslegar breytingar,
þær sem snerta lif og lifnaðar-
liætti fólksins, hafa enn ekki
komið nógu glögglega í ljós til
þess að eg, eða nokkur annar
dyrfist að geta sér til eða spá
um það, hversu víðtækar þær
kurini að verða. Það mesta sem
nokkurum er unnt að segja, er
þáð, að þeinj er sem stendur,
haldið á lofti með sterkari litum
en ' .þeim ' bér ,i'. r’aun. og sann-
leiká. Áð þær verði' röttækar
og ýáránlégar, ýirðist . þó lík-
legf. Eitt af þvi sérri þýðingar-
mesl má kalla, að því er fram-
tíð landsins snertir, er það
hversu margt ungt fólk frá ís-
landi nýtur nú menntunar í
Vesturlieimi. Þegar þetta unga
fólk hverfur aftur heim til ætt-
jarðar sinnar til þess að taka við
ábyrgðarstöðum í þjóðlifinu, þá
fyrst byrja varanleg áhrif áð
skapast og koma í ljós.
Fjárhagslega eru breytingarn-
ar ef til vill meiri nú sem stend-
ur, en hversu mikla og hvers
konar þýðingu þær hafi í fram-
tíðinni, það er enn óráðin g^ta.
Fiskveiðarnar eru mesti og
lang yfirgripsrikasti atvinnu-
vegurinn; hér um bil 90% af
öllum útfluttum vörum er fisk-
ur og fiskafurðir. Viý,
Þegar lokað var öllum mark-
aði í Evi-ópu fyrir Islendinga,
sem verzlunarbannið náði til,
og þegar svo fiskurinn var send-
ur til Englands til bráðabirgða
að minnsta kosti, þá voru sjáan-
leg mikil éhrif til breytinga, sem
að likindum verða varanleg. Til
þess að nefna aðeins eina breyt-
ingu, sem þetta hefir valdið,
þarf ekki annað cn lita á sait-
fisksframleiðslu landsins. Um
eitt skeið var saltfisksverzlun
þess við umheiminn, sérstaklega
til Evrópu afar þýðingarmik-
il fyrir þjóðina. Nú er sáralítið
framleitt af saltfiski og nálega
allur fiskur frá Islandi fer nú til
Englands; liann er fluttur þang-
að nýr. Framleiðsla frosins
fiskjar er nú miklu þýðingar-
meiri en saltfiskjar. Hvort þetta
verða varanlegar breytingar
getur enginn sagt með vissu nú
sem stendur; það er að miklu
leyti undir þvi komið, hvernig
markaðurinn verður og hversu
mikil eftirspurn að stríðinu
loknu, og undir því hversu sam-
keppnismagni íslenzka þjóðin á
yfir að ráða í kappinu við aðr-
ar þjóðir, sem einnig veiða fisk
og verzla með hann eftir stríðið.
Mikið liefir verið rætt um
verðhækkunjna á Islandi, og það
ekki að ástæðulausu. Hér um bil
allt, sem verzlað var með, þefir
hækkað i verði síðastliðin þrjú
ár. Ef til vill er eliki hægt að
skýra þetta betur með nol^kru
öðru en visitölunni. Þegar
eg kom til íslands i desember-
mánuði 1941 var hún 177; þegar
eg fór þaðan í júlí 1943, hálfu
öðru ári síðar, var liún kom-
in upp í 245, og síðan hef-
ir hún hækkað um 10 eða 15.
Frá jan. 1941 til jan. 1943 hækk-
uðu lífsnauðsynjar á Islandi um
80%. Þegar verð hækkar á
tveimur árum. nálega um heltn-
ing, er ómögulegt annað en að
um einhver óþægindi sé að ræða.
Þann típ'ia sem eg var á íslandi
liafði vísitalan suc
3
lega um 40%, og einu simi með-
an eg var þar, liafði hún
komizt upp í 272, eða
meira en 50% hækkun frá því
í desember 1941. Tilraunir til
þess að stöðva verðheekkunina
hafa misheppnast, þótt nokkuð
hafi áunnizt I júhmánuði í
fyrra hækkaði verð á aðal verzl-
unarvöru Islendinga um 28%,
það er fiskurinn. Var það tals-
vert hærra verð en nokkvu’ntíma
hafði átt sér stað áður. Það
liggur í augum uppi, að alvarleg
fjárhagsvandræði hafa skapast
um alit land, bæði að þvi er
yfirstandandi tima áhrærir og
einnig að þvi, er framtíðarhorf-
ur snertir, vegna þess hversu
gifurleg verðhækkunin hefir
verið ó ýmsuin vörum.
Til þess að geia ykkur hug-
mynd um það, hver áhrif vei ð-
hækkunin hefir haft ó vei ð
þeirra vörutegunda, sem frarn-
leiddar eru á islandi, tökum t.
d. verð á smjöri og mjólk. 1.
jan. 1941 var mjólkurpotturinn
seldur á 54 aura en 1. jan. 1943
var hann kominn upp í kr. 1. 9
það er að segja: hann hækkaðí
meira en 300%. Á sama tinia
hækkaði tvípundið af smjöri frá
5.15 krónum upp i 20.25 kr.
Jafnvel skyrið hefir þrefald xst
að verði og frosið lambakjöt
hækkaði frá 2.3d kr. i feLr,i r
1941 upp í 0.80 kr. 1. jan. 1943.
Þið sem betur þekkið Islaud,
getið gert ykkur i hugarlund
hver áhrif svona verð hefir á
framtið þjóðarinnar. Eg efast
um, að það geti verið heilkngt
Þið getið einnig ímyndað ykkur
hvað fjTÍr kunni að koma þjg .r
þetta verð lækkar eitthvað í ál i
ina til þess venjulega.
Þegar eg kom aftur til Banda-
rikjanna, lieyrði eg mikið ta’að
um það, sem kallað var „aftur-
hvarf“. Grundvallarstefnan, seni
þetta afturhvarf er byggt á, ei-’á
og það var skýri í þcssu landi,
var sú, að lækka vöru.verðið rl
þeirra, sem keyptu, en samt se vt
áður að borga bænduni sa 'a
verð til þess að framleiðslan
minnkaði eldd. Island hefir gert
tilraunir i líka átt og þelta.
jHeildsöluverðið fyrir surnar
búsafurðir á íslandi var ákveðið
lægra en verð það, sem bænd-
um var ábyrgst. Munurinn á
milli lægra verðsins og hins
hærra, sem bændurnir fengu,
var borgaður af stjórninni. Und-
ir vissum kringumstæðum er
svona fyrirkomulag afsakan-
Iegt. En þegar eg talaði við Is-
lendinga yfirleitt, fann eg það
að margir þeirra voru farnir að
efast um að þesskonar verzlun
sé beilbrigð. Það sem þeir settu
.■’.r rig v:ir þetta: Þcir efuðust