Tíminn Sunnudagsblað - 05.02.1967, Side 16

SVIÐ OG SALUR
Þankabrot um leikmennt nútímans
Hinn þekkti bandaríski rithöfund
ur, Henry James, mælti eitt sinn:
Tungan er grundvöllur mann-
legra samskipta. í tali getur maS-
urinn túlkað hugsun og tilfinning-
ar.
Henry James var fremur skáld-
sagnahöfundur en leikskáld, þegar
hann lofsöng tunguna. Orð ein
voru honum nóg.
Skoðun James er siðfáguð og
vottur ágætrar menntunar, en hon-
um sést eigi að síður yfir veiga-
mikinn hlekk mannlegra tengsla,
tjáningu hugsunar og tilfinninga
með látbragði og hreyfingum.
Hann gleymir bókstaflega, að við
getum sagt öðrum hug okkar án
þess að impra á einu einasta orði
og gert okkur ljóslega grein fyrir
persónuleika manns etnungis með
því að veita afchygli, hvernig hann
gengur, hristir höfuðið og hreyfir
hendurnar. Málleysingjar geta
hæglega tjáð öðrum hugsanir sín-
ar. Þögnin segir tíðum margt ut-
an leikhússins, og hún gerir einn-
ig slíkt á sviðinu. Ágætt dæmi
þessa er að finna í upphafi annars
þáttar Heimkomu eftir Harold Pint
er. Fjölskyldumeðlimir hafa nýlok-
ið hádégisverði og sitja í stofu. í
tvær og hálfa mínútu ríkir þögn
á sviðinu. Að lokum veldur þögn-
in slíkri spennu, að konan, mið-
depill verksins, er tilneydd að haf-
ast eitthvað að. Hún kýs að tala,
en hún hefði allt eins getað risið
á fætur, kastað einhverju eða jafn-
vel gengið út af sviðinu.
Leikhúsgestum er nauðsyn að
láta sér Ijóst verða, að leikverk er
meira en orðin tóm. Tíðum er litið
á sjónleik sem bókmenntaverk,
einkum þegar fræðimaðuririn kem
ur til skjalanna ,og Henry James
hefur vafalítið talið leikverk til
bókmennta. Fyrrum var einnig
sömu sögu að segja um afstöðu
skóla og annarra fræðslustofnana
til leiklistar, en nú mun slíkt hafa
MIÐKAFLI
tekið breytingum. Margir Englend
ingar voru nærri tvítugir, er þeim
kom í hug, að unnt væri að horfa
á Hamlet i stað þess að lesa verkið
af bók. í augum þeirra voru ein-
ræður Hamlets ætlaðar til lesturs,
en ekki til framsögu á leiksviði.
Raunar er slík afstaða auðskilin.
Óneitanlega fær allt, sem prentað
er í bækur, einhvern bókmennta-
svip, og leikverk eru jú að sjálf-
sögðu bundin í bækur. Setningar
leikendanna og fyrirmæli um sviðs
skipan verður að rita niður, ef
forða skal þeim frá gleymsku, —
en leikverk telst samt sem áður
ekki til bókmennta. Leikverk telst
til leikmenntar, sjálfstæðrar list-
greinar, sem skipar verðugan sess
í menningarlífi nútímaþjóða.
Dagar Shakespeares voru blóma
skeið enskrar leikmenntar. Þá naut
almenningur ekki fræðslu í skólum
og skáldsagan var á frumstigi. Ní-
tjánda öldin er aftur á móti mesta
niðurlægingartímabil enskrar leik-
menntar. Þá var skáldsagan í
heiðri höfð og leikverk talin bók-
menntir. Fræðimenn lutu Shake-
speare og' öðrum fornskáldum í
óskiptri aðdáun, óg þeir lögðu slíka
áherzlu á textann, bókmenntagæð
in, skáldskapjnn, að þeim gleymd-
ist, að Shakespeare var og er fyrst
og fremst leikskáld. Afstaða fræði-
manna mótaði alla gagnrýni og
störf þáverandi leikritahöfunda.
Þeir sömdu verk sín til sanjræmis
við sjónleiki eldri skálda og hirtu
ekki um að gæða þau lífi og hátt-
um samtíðarinnar.
Nú gegnir öðru máli. Samtíðin
er fyrirmynd og viðfangsefni Ieik-
skálda á tuttugustu öíd. Áf sviðinu
talar rödd nútímans, og hún tjáir
okkar hugsanir og okkar tilfinn-
ingar. Leikskáldið sk’rífar verk sín
óbrotnu hversdagsmáli, sem vart
getur talizt hátíðarmatur fyrir bók
menntafagurkera og stílsérfræð-
inga. Leikmennt nútímans er speg-
ilmynd þess tíðaranda, er knýr
skáldið og meitla hugleiðingar í
mót hreyfinga og orða.
Þessi leikmenntarbylting hófst
skömmu eftir annað heimsstríð, en
hennar hefur einkum gætt á síð-
astliðnum tíu árum. Verulegur
skriður komst á athafnir bylting-
armanna við frumsýningu á leik-
verki Becketts, Beðið eftir Godot,
árið nítján hundruð fimmtíu og
þrjú. Síðan hefur fjöldi merkra
leikritahöfunda kvatt sér hljóðs í
leikhúsum Evrópu og Bandaríkja.
Margt greinir þá sundur, og list-
brögð þeirra margvís, en eitt er
þeim sameiginlegt, viðfangsefnið:
Nútímamaðurinn í hringiðu rótleys
is og upplausnar. Fortíðin er okk-
ur víðs fjarri, hið liðna býður
ekki framar traust og aðhald, og
nýjar lífsskoðanir veita slíkt frelsi,
að það er næstum klafi á herðum
okkar.
í fyrsta þætti þessa greina-
flokks var stuttlega sagt frá þekkt-
ustu leikskáldum nútímans. Því er
einu sinni svo farið, að maðurinn
vill flokka alla hluti, og leikskáld-
in hafa sannarlega fengið á því að
kenna. Þeim er deilt í þrjár fylk-
ingar, „naturalista,“ „realista" og
„absurdista.,* Að sjálfsögðu er
skiptingin ekki jafn einföld og hún
sýnist vera á blaði, og sum leik-
skáld er torvelt að draga í einn,
ákveðinn dilk, en flokkun þessi er
eigi að síður hagkvæm, þegar rætt
er um leikmennt. Hitt er öllu lak-
ara, að margir gera sér ekki ljósa
merkingu heitanna, hvað þá ann-
arra orða, sem títt eru notuð í um-
ræðum, þegar nýstárleg leikverk
ber á góma. ÞvJ væri rétt að ræða
hin notadrjúgu heiti nánar
og reyna samtímis að lýsa
nokkrum einkennum nútímaleik-
menntar. Hér eftir verður orðið
„raunsæi“ notað um „naturalisma“
„raunhygli“ um „realisma“ og
„firrustefna“ um „absurdisma."
Fyrst ræðum við heitið „innlif-
un“ (involvement).
Hvað hendir, þegar við horfum
á leikverk. Við sitjum i rökkvuð-
um sal, fólk allt í kringum okkur,
og öll beinum við athyglinni að
því, sem fram fer á litlu, upplýstu
svæði, sviðinu. Þar standa leikar-
ar, sem þykjast ekki vera leikarar
heldur persónur utan leikhússins.
Leikskáldið hefur samið tilveru
þessara persóna, og nú gefst okk-
ur kostur á að kynnast henni, mót-
aðri holdi og blóði.
Slík lýsing er fráleitt töfrandi,
og leikhúsför væri fremur fánýt,
jafnvel leiðinleg athöfn, ef innlif-
un kæmi ekki okkur til aðstoðar.
112
T t M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ