Tíminn Sunnudagsblað - 31.12.1971, Blaðsíða 8

BOKMENNTADATTUR
Um árabil var Bjarni Bene-
diktsson frá Hofteigi einn að-
sópsmesti bókmenntagagnrýn-
andi landsins. Hann ritaði að
staðaldri um bækur í Þjóðvilj-
ann um tólf ára skeið, og birti
ritdóma og greinar í ýmsum
öðrum blöðum og ritum. Meg-
inverk hans á sviði bókmennta-
könnunar er rit uni Þorstein
Erlingsson sem útkom 1958.
Sú bók er í senn ævisaga skálds-
ins og álitsgerð samherja um
þjóðmála- og trúmálaskoðanir
Þorsteins. Hún er á marga lund
hið ágæfasta verk þótt vera
megi að aðdáun höfundar á
skáldi sínu sé fulláköf og ein-
birtist í ritinu Því gleymi ég
aldrei: 'Drengurinn og fljótið.
Greinunum er síðan skipað nið-
ur eftir efni, og verða þær les-
endum aðgengilegar með þeim
hætti, þótt aldursröðun kæmi
einnig til álita. Fyrst eru grein-
ar um eldri bókmenntir, þá
bálkur um samtíðarbókmenntir
og er hann miklu stærstur sem
vænta má, — síðan stuttur kafli
almenns efnis, Hlutur listanna,
og loks greinar um erlendar
bókmenntir. í bókinni er íjall-
að um átta nítjándu aldar skáld,
nítján samtíðarhöfunda og sjö
erlend skáld.
Ekki verður annað séð en
Vegsemd lífs og listar
hliða. En slíkt er ekki síður
styrkur Bjarna Benediktssonar
en veikleiki: í því sem hann rit-
aði bezt um bókmenntir felst
slíkur varmi að lesandinn hrífst
með. Hann fjallaði um skáld-
skap af heitu geði og næmri
skynjun, og sjálfur var hann
prýðilega ritsnjall. Þessir eigin-
leikar skipa honum flestum
gagnrýnendum ofar, — enda
þótt takmarkanir á bókmennta-
legu mati hans liggi í augum
uppi.
Nú hefur Einar Bragi búið til
prentunar vænt úrval bók
menntagreina Bjarna frá llof-
teigi og gefið út á vegum Heims-
kringlu. í bókinni eru um átta-
tíu greinar. ritaðar á nítján ár-
um, og fylgir skrá um aðrar
greinar Bjarna bókmenntalegs
efnis: skipta þær hundruðum.
Hann var því mikilvirkur gagn-
rýnandi þótt engan veginn rit-
aði hann um öll meiri háttar
skáldrit frá þessu skeiði. Bókin
greinist í fjóra kafla, en fremst
er minningaþáttur, sem áður
Einar Bragi hafi vandað vei til
útgáfunnar. Að vísu er ég ekki
nógu kunnugur blaðagreinum
Bjarna til að dæma hversu val-
ið hefur tekizt, en greinaskráin
aftast í bókinni er mjög þarfleg.
— Gagnrýni í blöðum er vart
langt líf hugað fremur en öðru
sem þar birtist. Eigi að síður
hafa slíkar greinar heimilda-
gildi, til að niynda um fyrstu
viðbrögð manna við höfundum.
sem síðar hafa unnið sér fastan
sess. Og ævinlega er nokkur
veigur í umsögnum Bjarna
Benediktssonar, jafnvel hinum
smæstu: slík var ritleikni hans,
hreinskilni í mati, skýrleiki
framsetningar. Öll skrif hans
bera því vitni, að hann unni góð-
um skáldskap fölskvalaust. í
formála er tekinn upp greinar-
kafli um bókmenntagagnrýni,
sem Bjarni lét eftir sig í hand-
riti. Þar víkur hann að vanda
þess og.vegsemd „að dæma bók
af skynsamlegu viti“. Síðan
kemst hann svo að orði: „Það
er vandi vegna þess, að skáld-
skapur lýtur ekki formúlu, o.g
því getur ritdómurinn ekki gert
það heldur. Sérhver ritdómur,
sem eitthvað er spunnið í er
fyrsta smíð ritdómandans, — og
hann mun aldrei endurtaka það
framar. Ritdómandinn verður
að liía sig með nokkrum hætti
inn í hugsunar- og tilfinninga-
feril höfundarins, — ella verð-
ur skrif hans utangarna, kaldur
reikningur.“ -— Ritdómar
Bjarna Benedik.ssonar voru
hvorki kaldur reikningur né yf
irborðshjal: af þeim sökum
halda þeir gildi sínu og eiga nú
erindi í bók.
í fox-mála lýsir Einar Bragi
að nokkru viðhorfi og vinnu-
brögðum Bjarna. Þar segir:
„Bjarni var stefnuboðandi gagn-
rýnandi: að mati hans var það
viðbótarkostur ef góður skáld-
skapur var jafnframt „innlegg í
baráttuna", — skáldlist átti
ekki hvað sízt „að taka vanda-
mál til umræðu", eins og Brand
es hafði krafizt. En Bjarni var
of næmur á skáldskap og skarp-
greindur til að rugla sanxan list
og áróðri, of kröfuharður fyrir
hönd skáldlistarinnar til að gera
sér slæman skáldskap að góðu
þótt tilgangurinn væri svo fróm
ur sem á varð kosið“.
Þessi orð hljóta staðfestingu
hvarvetna í bókinni. Bjarni
Benediktsson ætlaði skáldskapn
urn félagslegt hlutvei'k undan-
bragðalaust. Hann var einlægur
sósíalisti alla tíð þótt hann hlyti
sem aðrir í þeirri fylkingu að
þola djúptæk pólitísk von-
brigði. Af sósíölskum viðliorf-
um markast bókmenntamat
hans, — og er það, bert af
greinum hans um skáld nítj-
ándu aldar. Þeir höfundar, sem
hann laðast að eru höfðingjar
félagslegi'ar róttækni: Gestur
Pálsson, Stephan G. Stephans-
w
ItHlNN — SUNNUDAGSBLMí