Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.2003, Side 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. SEPTEMBER 2003
F
ÖSTUDAGINN 19. september
verða rússneskir tónleikar í Iðnó
með tríóinu Gorki Park, Þar verð-
ur meðal annars frumflutt á
Íslandi klarínettutríó rússnesku
tónskáldkonunnar Galinu Ivan-
ovnu Ustvolskayu. Flytjendur
eru Una Sveinbjarnardóttir,
fiðluleikari, Freyja Gunnlaugsdóttir, klarín-
ettuleikari, og Birna Helgadóttir, píanóleikari.
Mikið var lagt upp úr menningu og listum í
fyrrum Sovétríkjunum og áttu listamenn að
dásama hina rauðu stjörnu í austri, jákvæðar
hetjur byltingarinnar og hið ágæta stjórnskipu-
lag þar sem allir lifðu sælir og jafnir í sátt og
samlyndi. Samfélagið gat af sér frábæra lista-
menn sem iðkuðu list sína hugsjóninni til
dýrðar og kommúnismanum til framdráttar. Á
tímum Stalíns var við lýði ströng ritskoðun í
tónlist jafnt sem bókmenntum og allt sem var
framúrstefnulegt eða nýstárlegt svo ég tali nú
ekki um andlegt eða trúarlegt var talið ögrun
við kommúnistaflokkinn og byltinguna. Þrátt
fyrir skýra stefnumótun stjórnvalda í listum
voru margir listamenn sem hugsuðu fram á
veginn og frömdu list sína í laumi fyrir sig og
framtíðina þó hún bryti í bága við hinn þjóðern-
islega rómantíska sósíalrealisma stjórnvalda.
En fólk lifir ekki á listinni einni saman og mörg
tónskáld höfðu lifibrauð sitt af því að semja tón-
list fyrir leikhús og kvikmyndir eða skrifa létta
tónlist í þjóðlegum anda.
Tónskáldkonan Galina Ustvolskaya er ein
þeirra listamanna sem bjó við harðsvíraða rit-
skoðun kommúnistaflokksins. Mark Swed lýsir
Ustvolskayu sem beinskeyttri, fífldjarfri og
hættulega dramatískri, konu sem aldrei seldi
sál sína til að þóknast flokknum og hefði aldrei
látið þvinga sig til auvirðulegrar iðju líkt og að
semja kvikmyndatónlist eða léttvæga þjóðlaga-
tónlist. Hefði Ustvolskaya framfylgt þessu
hefði það verið einstakt í sovéskri tónlistarsögu
og hún einnig verið sérstaklega svangt tónskáld
með engar tekjur. Þetta er þó ekki alveg rétt
því að á 5. áratugnum samdi Ustvolskaya
fjöldann allan af sósíalrealískum verkum með
titlum líkt og Dögun yfir ættjörðinni, Draumur
Stenka Rasins, Heill þér æska, Dirfskuverk
hetjunnar og fleiri.
Eftir að kommúnisminn leið undir lok út-
rýmdi Ustvolskaya þessum verkum, tók þau af
opuslista sínum og þvertók fyrir að þetta væri
hennar tónlist. En þessi verk voru engin glöp
bernskunnar heldur aðeins yfirhylming, leið til
að lifa af því að á sama tíma skrifar Ustvolskaya
nafnlaus verk sem hún geymdi á kistubotni þar
til mörgum árum seinna og flest þeirra eru
frumflutt 15–30 árum eftir tilurð þeirra.
Dularfulla konan
Persóna Galinu Ivanovnu Ustvolskayu er
sveipuð dulúð og lítið er um hana vitað. Heim-
ildir um hana eru flestar óbeinar og sumar þjóð-
sagnakenndar. Ustvolskaya lokaði sig inni og
lifði stóran hluta ævinnar við einsemd og sára
fátækt, hún hefur alla tíð neitað að veita viðtöl
og aldrei verið við frumflutning verka sinna. En
eitt er víst að hún var dáð af samferðamönnum
sínum og hafði áhrif á stór tónskáld líkt og
Shostakovich og Stravinsky.
Hún fæddist í Sankti Pétursborg árið 1919 og
lærði við konservatoríið þar í borg þar til heims-
styrjöldin síðari braust út og stöðvaði námið.
Milli 1937 og 1947 fer hún í einkatíma til Dimitri
Shostakovich og þau héldu nánum vinskap og
áttu í leynilegu ástarsambandi. Löngu seinna
segir Ustvolskaya frá því þegar Shostakovitch
bað hennar, „einhvern tíma á fimmta ára-
tugnum“. Hún hryggbraut hann og stuttu eftir
það slitnar upp úr sambandinu. Ustvolskaya
virðist hafa haft djúpstæð áhrif á Shostakovich
og viðurkennir hann í bréfi til Ustvolskayu
hversu mjög hún hafi haft áhrif á tónlist hans.
Einnig er haft eftir honum að hann sé sann-
færður um að tónlist hennar muni ná heims-
frægð og verða metin af öllum þeim sem skilja
kjarna sannrar tónlistar. Nefnir hann Ust-
volskayu „meðvitund tónlistar sinnar“ og „hinn
kvenlegi Dostojevsky rússneskrar tónlistar“.
Shostakovich lýsir því einnig hvernig honum
hafi mistekist að hafa áhrif á tónlist Ustvolsk-
ayu eins og sjá má af orðum Ustvolskayu um
Shostkovich: „Nú, eins og þá hafna ég tónlist
hans, og því miður ýtir persóna hans aðeins
undir óbeit mína. Eitt er deginum ljósara, að
fyrir mér er eins frægur maður og Shostako-
vich alls ekki stórfenglegur. Þvert á móti, hann
gróf líf mitt í jörðu og myrti mínar ljúfustu
kenndir.“
Sambandið við Shostakovich
Shostakovich tileinkaði Ustvolskayu enga
tónsmíð né heldur minnist hann á hana í Testi-
mony, æviminningum sínum. Löngu seinna, ári
fyrir dauða sinn vitnar hann í tónlist hennar í
sinni eigin tónlist. Í verki sínu Svíta um vísur
Michaelangelo op.145 notar hann stef úr klarín-
ettutríóinu hennar frá 1949. Í níundu laglínu
svítunnar sem er nefnd Nóttin vitnar hann í
klarínettutríói Ustvolskayu. En annað stefið í
fyrsta kafla tríósins er tilvitnun í annan kaflann
úr fyrsta strengjakvartett Shostakovich. Þetta
verk virðist hafa verið Shostakovich hugleikið
því hann notar stefjabrot úr sama tríói í fimmta
strengjakvartett sínum op. 92 frá 1952, í kóda
fyrsta þáttar, á harmþrungnasta stað verksins
birtist skyndileg stefið úr klarínettutríói Ust-
volskayu.
Taldar eru líkur á því að Ustvolskaya hafi
kynnt Shostakovich fyrir sálmum þeim er hann
notar sem efnivið í sjöundu sinfóníu sína. Að
öðru leyti eiga tónskáldin tvö lítið sameiginlegt
og sannleikann um samband þeirra munum við
aldrei fá að vita.
Mstislav Rostropovich þekkti þau bæði og
segir frá því að Ustvolskaya hafi haft miklar
mætur á Shostakovich og samband þeirra hafi
verið mjög náið. Rostropvich segir einnig frá
því að Ustvolskaya hafi veitt Schostakovich
mikinn andlegan stuðning eftir Zhdanof-úr-
skurðinn 1948, þegar stjórnvöld skipuðu honum
að snúa sér aftur að sósíalrealískum tón-
smíðum.
Seinna bjó Ustvolskaya með Yuri Balkashin
tónskáldi, þau höfðu þekkst lengi en giftust
aldrei. Shostakovich talar um þá staðreynd í
bréfi til vinar síns Isaac Glickman með því að
vitna í Destemónu í Óþelló: „Það voruð ekki þér
sem ég unni heldur þjáning yðar“. Hann bætir
við: „Þessi dostojevska hlið á persónuleika
hennar er miðpunktur tilveru hennar og ég ótt-
ast hvað framtíðin ber í skauti sér.“ Balkashin
deyr 37 ára úr flogaveikikasti árið 1960 og Ust-
volskaya lokar sig af frá umheiminum í lítilli
íbúðarholu í Leningrad og eyðir öllum sjötta
áratugnum í þögn og sorg í sárri fátækt. Ust-
volskaya semur aðeins eitt tónverk á þessum tíu
árum það er dúett fyrir fiðlu og píanó frá 1964.
Trú, sköpun og tortíming
Ustvolskaya segir um klarínettutríóið frá
1949: „Frá og með þessu verki er öll mín tónlist
trúarlegs eðlis og jafnframt afneitar hún hinum
eldri verkum sínum veraldlegs eðlis.“ Haft er
eftir Ustvolskayu:
„Ég skrifa aðeins þegar hugur minn er í
trúarlegu algleymi. Þá læt ég tónlist mína hvíl-
ast í langan tíma. Þegar hinn rétti tími kemur
afhjúpa ég tónlistina. Og ef sá tími kemur ekki
tortími ég henni. Ég tek aldrei við skipunum
annarra manna.“
Þrátt fyrir trúarlega upphafningu er tónlist
Ustvolskayu myrk og ofstækisfull, stundum
grimm og ruddaleg. Stravinsky segir um tónlist
Ustvolskayu „ … og eftir að hafa hlustað á tón-
list hennar rann upp fyrir mér ljós, ég skildi
þýðingu járntjaldsins í raun og veru“.
Ustvolskaya segir um tónlist sína:
„Það er ekki hægt að rekja tónlist mína til
nokkurs annars tónskálds. Ég skora á alla þá
sem elska tónlist mína að reyna ekki að skil-
greina hana fræðilega.“
Það virðist viðeigandi að skoða tónlist hennar
með lotningu fjarlægðarinnar og reyna að skilja
hana sem eina heild. Ustvolskaya virðist sann-
færð um að tónlist hennar sé auðskiljanleg fyrir
alla þá sem nálgast hana með réttu hugarfari.
Þó er það ekki auðvelt verkefni þar sem tónlist
hennar er afar persónuleg og stundum tormelt.
Frans C. Lemaire líkir tónlist Ustvolskayu við
fjarlæga stjörnu, þegar þyngdarafl hennar
hefur dregið að sér allan massa alheimsins í
hnött á stærð við appelsínu:
„Þetta er ástand fyrir fæðingu alheimsins,
fyrir trúarbrögð, fyrir krossinn, í alheimslegri,
ójarðbundinni vídd þar sem náttúran á sér
engan samastað og manneskjan hefur ekkert
hlutverk.“
Þessi lýsing væri sennilegri ef Ustvolskaya
hefði ekki samið symfóníur sem ákalla miskunn
Jesú Krists og ávarpað drottin allsherjar beint í
verkum sínum. Þessi verk eru sannarlega ekki
ópersónuleg af þeirri tegund sem Lemaire
leggur til, miklu frekar hið gagnstæða, en stíll-
inn gæti hugsanlega villt mönnum sýn og verið
misskilinn sem eitthvað ómannlegt, tímalaust
og abstrakt. Til dæmis hefur Reinbert de
Leeuw valið að hafa abstraktmálverk eftir
Konstantin Malevich (rauða torgið) utan á
hulstri geisladisk síns með tónlist Ustvolskayu,
í bæklingnum kallar hann tónlist Ustvolskayu
súprematíska tónlist. Ef hann á við með þessu
að tónlist Ustvolskayu sé algjörlega abstrakt er
ég hróplega ósammála. Til dæmis hljómar fiðlu-
sónata hennar frá 1952, sem er á geisladiski De
Leeuw, eins og músíkölsk ræða og endurtekin
stef hennar eins og setningar, jafnvel blíðuhót.
Á sama geisladiski er Oktettinn frá svipuðum
tíma sem er ákaflega myndræn, tilfinninga-
þrungin tónlist líkt og klarínettutríóið frá 1949.
Á rauða torgi Malevichs hefur bóndakona gjör-
samlega horfið inn í slétta abstraktsjón. Bónda-
konur Ustvolskayu í oktettinum hennar eru
aftur á móti fullkomlega skýrar. Ef ég ætti að
líkja Ustvolskayu við rússneskan 20. aldar
myndlistarmann myndi ég frekar útnefna
expressíónistann Vasily Kandinsky.
Sérstæður höfundur
Menn hafa reynt að rekja áhrif í tónlist
hennar til jafnólíkra tónskálda og Bartók og
Pärt, Hindemith og minimalistanna, þau eru
alltaf frekar langsótt. Sá sem kemst kannski
næst Ustvolskayu í stíl er Messiaen, nánar til-
tekið miðtímabil hans og má færa rök fyrir
þessu með líkum stíl og tónmáli í fimmtu prél-
údíu Ustvolskayu og Parlui tout été fait úr
Vingt regards sur l’enfant Jésus og einnig milli
Klarínettutríós hennar og kvartettnum fyrir
endalok tímans. Þó er tónmál Ustvolskayu
myrkt og svartsýnt samanborið við bjart litróf
fransmannsins. Ekki er þó víst að Ustvolskaya
hafi þekkt tónlist Messiaens en tónlist þessa
kaþólska módernista var úrskurðuð úrkynjuð
og bönnuð á tónskáldaráðstefnunni í Rússlandi
árið 1948 og ólíklegt að tónlist hans hafi heyrst í
Sovétríkjunum á fimmta áratugnum.
Eftir þögn sjötta áratugarins skrifar Ust-
volskaya þrjú verk með trúarlegum titlum
snemma á sjöunda áratugnum: Donna nobis
pacem, Dies Irae og Benedictus qui venit. Þetta
eru ekki gáfulegir titlar á miðjum valdatíma
Brésnévs og væri hægt að líta á þá sem ögrun
við stjórnvöld.
Ustvolskaya bendir á að þessi verk séu ekki
trúarleg í eiginlegum skilningi en „full af heil-
ögum anda og myndu hljóma best í kirkju án
nokkurs formála eða vísindalegra skýringa“.
Ustvolskayu varð ekki að ósk sinni og þessi
verk voru frumflutt í konsertsölum árin 1975 og
1977. Á árunum 1979 til 1989 semur hún þrjú
tónverk og fjórar symfóníur fylgja í kjölfarið.
Þrátt fyrir hina virðulegu nafngift symfónía eru
verkin í beinu framhaldi af verkunum á undan
með trúarlegum titlum og nýstárlegri hljóð-
færaskipan. Verkin verða styttri og styttri og
síðustu tvær symfóníurnar eru varla tíu mín-
útur. Ustvolskaya notar aldrei fulla hljómsveit
heldur raðar hún saman ólíkum hljóðfærum
eftir hentugleika og geðþótta. Í fjórðu symfóní-
unni (bænasymfóníunni) eru aðeins fjögur
hljóðfæri og er hún um átta mínútur að lengd. Í
daglegu tali yrðu þessi verk kölluð kammerverk
en Ustvolskaya neitar því alfarið að hafa nokk-
urn tíma samið kammertónlist, að tónlist sín sé
ekki þess eðlis.
Síðbúnar vinsældir
Það var ekki fyrr en á áttunda áratugnum að
tónlist Ustvolskayu náði eyrum hins vestræna
heims og hefur hún nú náð nokkurri útbreiðslu.
Árið 1986 var Grand Duett hennar fluttur á
Wiener Festwochen líklega í fyrsta sinn opin-
berlega fyrir stóran áheyrendahóp. 1988 var
fjórða symfónía hennar (bænasymfónían) frum-
flutt í Leningrad og í framhaldi á því á hátíð
kventónskálda í Hamborg. Ustvolskaya
afþakkaði hins vegar boðið og sagðist fyrirlíta
„þessar feministasamkomur“. Af sama tilefni
lagði hún til að skipulagðar yrðu hátíðir karl-
mannlegra tónskálda og gaf út þá yfirlýsingu að
henni væri illa við að konur flyttu tónlist
hennar.
Klarínettutríóið
Athyglisvert er að klarínettutríó Ustvolsk-
ayu er samið seint á Stalíntímanum eða 1949
árið eftir Zhatnof-úrskurðinn þar sem tón-
skáldum voru lagðar línurnar um hvernig tón-
list ætti að skapa í Sovétríkjunum. Ustvolskaya
leiðir öll boð og bönn hjá sér og skrifar trúarlegt
módernískt verk sem brýtur algjörlega í bága
við hinn sósíalrealíska hugmyndaheim.
Tónlistin er myndræn og skiptast á hrikaleg-
ar andstæður, styrkleikamerki eru ýkt í báðar
áttir, allt frá ppp til fff og skipst á hvíslandi ein-
ræður klarínettunnar og ofstækisfull þrástef
þar sem öll hljóðfærin öskra af öllum lífs og
sálar kröftum.
Galina Ivanovna Ustvolskaya býr nú í hárri
elli í Sankti-Pétursborg.
Heimildir:
Frans C. Lemaire, „Music in 20th Century Russia“,
Boris Schwartz, „Music and musical life in Sovet Russia“,
Elizabeth Wilson, „Shostakovich: a life remembered“,
Ian McDonald, „Music under Soviet rule“,
Mstislav Rostropovich, „Shostakovich“.
RÚSSNESK HULDUKONA
Höfundur er klarínettuleikari.
E F T I R F R E Y J U G U N N L A U G S D Ó T T U R
Tónskáldkonan Galina Ustvolskaya er ein þeirra
listamanna sem bjuggu við harðsvíraða ritskoðun
kommúnistaflokksins. Hér er sagt frá ferli hennar og
tónlist en næsta föstudag verður frumflutt á Íslandi
klarínettutríó eftir hana í Iðnó.
Galina Ustvolskaya náði ekki eyrum hins vestræna heims fyrr en á áttunda áratugnum.